Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 142]

Viezigheid of vadermoord?
Biografie van Onno Zwier van Haren
Arjen Fortuin

De Friese edelman Onno Zwier van Haren verruilde zijn politieke leven voor een leven als dichter. Geheel vrijwillig ging dat niet: zijn dochters verweten hem dat hij de vaderliefde wat al te plastisch opvatte, waarna zijn politieke vijanden ervoor zorgden dat hij in de residentie persona non grata werd. Het bracht hem ertoe een fors literair oeuvre het licht te doen zien, in de hoop dat hij weer als goed vaderlander geaccepteerd zou worden. ‘Het menselijk hart is vindingrijk,’ schrijft zijn biograaf, ten teken dat Onno ook weleens een moordaanslag tegen zijn leven uit zijn duim zoog, om maar aanemelijk te maken dat ook de incestaffaire een complot was. Over wat er precies in de bibliotheek voorviel tussen vader en dochter blijft echter een sluier hangen: deed-'ie-'t-of-deed-'ie-'t-niet?

In de nacht van 6 op 7 november 1769 weet Onno Zwier van Haren het zeker. Ze komen hem vermoorden. In het holst van de nacht wordt er aan een deur van zijn slaapkamer gerommeld. Even later aan de andere deur. ‘Wie is daar?’ roept hij. Dan gestommel bij de kamerdeur van zijn dochters. Hij belt om de aandacht van huisgenoten en bedienden te trekken. Een dochter wordt wakker en schuift nadat haar vader haar roepend heeft gewaarschuwd een tafel voor haar deur. Het lawaai stopt. Uiteindelijk komt de dienstknecht van zolder, maar de vogels zijn dan al gevlogen. De achterdeur staat wagenwijd open, vreemde voetstappen bevuilen het tapijt en tegen de buitenmuur staat een ladder.

Er blijkt niets gestolen, zelfs het tafelzilver dat voor het grijpen lag, is nog op zijn plaats. De conclusie is duidelijk: dit was een moordaanslag. Zo zet Van Haren het even later ook in zijn boek Aan het vaderland: hij heeft het over ‘een bende welke men niet minder kan stellen als van zeven of acht persoonen, maar die waarschynlyk is geweest van tien of elf’ die duidelijk niet kwam om te stelen ‘en de breekysers maar alleen op de deur van myn slaapkamer, en wel, die, naast myn bed, in 't werk gesteld.’ Inspectie van de voetsporen leert dat deze gemaakt zijn door wel bijzonder vreemde schoenen, mogelijk zelfs Spaans of Engels. Een buitenlandse mogendheid, wat heet, tweebuitenlandse mogendheden, waren dus op pad om de Friese edelman een kopje kleiner te maken.

Pieter van der Vliet is een onbarmhartig biograaf. Zonder veel omhaal maakt hij in een voetnoot van Onno Zwier van Haren (1713-1779) Staatsman en dichter duidelijk hoe weinig hij van het verhaal over de moordaanslag gelooft. Het gerammel aan de deuren kan eenvoudig veroorzaakt zijn doordat vrijers van het vrouwelijk dienstpersoneel het spoor tijdelijk bijster waren. Het gebruik van een ladder past uitstekend bij de mores van nachtelijke minnaars en bovendien was er enkele avonden eerder al herenbezoek geweest. Die verklaring zal niemand Onno Zwier van Haren horen geven, die ‘kon Onno op dat moment niet gebruiken als bouwsteen voor de mythe’. Van Harens behoefte om de mythe van hemzelf als trouw vaderlander in het leven te roepen is

[p. 143]

Onno Zwier van Haren, geschilderd door J. Fournier in 1748

[p. 144]

een van de centrale lijnen in Van der Vliets biografie.

In de beschrijving van de ‘aanslag’ maakt de biograaf definitief duidelijk nog maar weinig waarde te hechten aan het beeld dat zijn held de buitenwereld instuurt. Hij gelooft hem niet meer. Dat is een belangrijk moment, omdat het tweede deel van Van Harens leven er geheel op was gericht geloofd te worden, aan de buitenwereld duidelijk te maken dat hij een eerzaam burger was. Na een twintigjarige carrière in de politiek was het imago van Van Haren in 1760 immers volledig afgebroken.

Hoe dat gebeurde heeft de biograaf dag voor dag kunnen reconstrueren. Op zondag 10 februari 1760 krijgt Onno Zwier van Haren het benauwd tijdens een etentje ten huize van zijn dochter Amelia en zijn schoonzoon. Wanneer de maaltijd voorbij is, komen alle aanwezigen even informeren hoe het met Onno gaat. Betje, Van Harens veertienjarige dochter van Van Haren die al enige tijd in het gezin van haar zuster te gast is, doet dat niet. Vader is boos en sommeert haar die avond met hem mee naar huis te gaan. Dat weigert Betje, waarna al fluisterend de reden voor de verstoorde vaderdochterrelatie aan de oppervlakte komt. Betje is ‘door haaren vader, tot zeer verregaande oneerlijke zaken aangezogt’.

's Avonds in de bibliotheek van zijn huis, met de deuren gesloten zou Onno Betje met regelmaat oneerbare voorstellen hebben gedaan. Hij zei haar dat ze haar ouders moet gehoorzamen, liet haar vieze plaatjes zien en vroeg of ze die afbeeldingen niet door ervaring wat beter wilde leren begrijpen. Als de andere gezinsleden in de kerk zaten kon zijn toch wel eens zonder keurslijf aan naar de boekenkamer komen? Duidelijker dan in de biografie staan de details van de beschuldigingen in Schandaal in Holland, het boekje dat E. du Perron in 1939 aan de zaak-Van Haren wijdde.

Betjes drie jaar oudere zuster Carolina, koud verloofd, komt met een gelijksoortige beschuldiging, al bezweert zij dat zij nooit op de vaderlijke avances is ingegaan. Onno Zwier van Haren kan geen kant meer uit. Onder druk van Carolines aanstaande, Willem van Hogendorp en Amelia's echtgenoot J.A. van Sandick, tekent hij een verklaring waarin hij schuld bekent aan het ‘Crimen tentati incestus’, waarna hij uit Den Haag vertrekt. Zijn reputatie ligt aan diggelen, het schandaal wordt in het roddelcircuit alras zo vervormd, dat velen menen dat de oudste dochter Van Haren destijds met twee door haar vader verwekte kinderen als bruidsschat was uitgehuwelijkt.

Voor Van Haren is de incestaffaire het eerste complot uit een lange reeks. Ondanks zijn bekentenis begint hij na een jaar een groots offensief teneinde zijn Haagse positive - hij was ten tijde van het schandaal lid van de Staten-Generaal - terug te krijgen. In een serie pamfletten belijdt hij zijn onschuld en vaderlandsliefde en maakt hij duidelijk dat zijn politieke vijanden hem buiten de deur willen houden en zijn dochters daarom aangezet hebben tot het vertellen van lasterpraat over hun vader. Verder had de hele zaak niet veel om het lijf. Uiteindelijk komt het tot een proces bij het Friese hof. Als dat Onno vrij zou spreken en van alle incestueuze blaam zou zuiveren, zou hij in de Haagse politiek terugkeren. Het hof verklaart het verzoek om eerherstel echter niet ontvankelijk en in oktober 1762 is de politieke carrière van Onno Zwier van Haren definitief verleden tijd.

Alle genuanceerde voornemens ten spijt word je als lezer bij een biografie als deze toch bevangen door een basaal voyeuristisch deed-ie-'t-of-deed-ie-'t-niet? Van der Vliet velt zijn vonnis uiteindelijk in zijn nawoord: ‘Juridisch gezien kom ik niet verder als het non liquet van het Friese Hof, maar moreel gezien staat voor mij vast dat hij schuldig is aan incest.’

Over de schuldvraag is al heel wat heen en weer geargumenteerd, vooral in de negentiende eeuw. In het kamp van onschuldige

[p. 145]

Onno bevinden zich onder anderen Potgieter en Van Vloten. Daartegenover het kamp van veroordelaars, als Alberdink Thijm en Busken Huet. Du Perron spreekt zich er niet expliciet over uit in Schandaal in Holland, al verrraden zijn herhaaldelijke verwijzingen naar de leleijkheid van Betje dat hij niet geneigd is al te streng voor Onno te zijn. Bij Van der Vliet gaat het uiteindelijke vonnis (‘moreel schuldig’, waarbij de biograaf kies in het midden laat wat er nu werkelijk wel en niet voorgevallen is in de bibliotheek) niet gepaard met een precieze argumentatie, behalve dat de biograaf nogmaals duidelijk maakt waarom zijn onderwerp een poseur is die met slinkse trues zijn naam hoopte te kunnen zuiveren. Strikt genomen zegt dat natuurlijk niets over de vraag of hij zijn handen thuis kon houden.

Eigenlijk heeft Van der Vliet al in het begin van zijn boek aangegeven hoe Onno Zwier van Haren in elkaar zat, en daarmee dat hij volgens hem een potentiële incestpleger was. Het is een deel van het boek waarin de biograaf onbevreesd met psychologische wederwaardigheden over zijn onderwerp strooit.

Het geslacht van de Van Harens was volgens de biograaf een combinatie van Friese fierheid en zuidelijke weekheid, noordelijke trots die onder druk plots kon breken en zelfverzekerdheid die slechts schijn was. ‘Het moment der matiging en zelfbeheersing, dat zou kunnen wijzen op een vaste wit, maakt slechts een geforceerde indruk (...) Onder het masker van de zelfbeheersing woelt de stroom van het affect, gereed om de dammen te doorbreken.’ Van der Vliet deelt Onno in bij het ‘reactieve gevoelstype’. Op school kon Onno Zwier van Haren prima meekomen, al werd dat hem niet steeds in dank afgenomen, zoals blijkt uit zijn werk mjn gepasseerd Leeven. ‘Ik meende dat door wel Studeeren/ Een ieder my zoud' Admireeren./ Een ieder riep: Ik was Pedant.’ Dat zal het joch inderdaad wel geweest zijn, getuige de verongelijkte brief waarin hij, eenmaal uithuizig op school, zijn moeder om geld vroeg. De meeste aandacht in het gezin ging dan ook uit naar Onno's broer Willem, die een paar jaar ouder was, minstens zo begaafd en net zo arrogant. Net als Onno liet Willem een behoorlijk literair oeuvre na, al bracht dat hem geen geluk. Uiteindelijk pleegde hij zelfmoord.

Van der Vliet oppert dat de moeder van de twee jongens het duidelijk meer zag zitten in Willem, wat Onno op verwaarlozing en een gebrek aan moederliefde kwam te staan. Dat gebrek moet uiteraard gecompenseerd worden en met wat basale psychologie komt Van der Vliet dan ook tot een wel erg voor de hand liggende gedachtengang: is het toeval dat deze man, die het in zijn jeugd zo nadrukkelijk zonder vrouwenliefde moest stellen, zich uiteindelijk zo kleverig aan zijn echtgenote en zijn dochters ging hechten ‘en dat de vaderbinding van zijn dochters tegenover hem, waar dit soort liefdesverhouding nu eenmaal ambivalent is, in haar verbijsterend tegendeel zou omslaan?’

Onno was nog jong toen hij na het verlies van zijn eerste liefde vertier zocht in de alcohol:

Verstoord ging ik naar Bacchus vluchten.
Zie, hoe vermaakt hy niet de Jeugd!
Bij hem zyn boert en soete kluchten,
By hem verneemd men niets dan Vreugd.
Maar's anderen daags met loome leeden,
Begins'len van onpaslykheden,
En 't hoofd vol duyselende pyn,
Besloot ik lichtelyk het versaaken
Van die gevaaryke vermaaken,
Waarvan de Ziektens naaweên zyn.

Na dit goedgehumeurde vers wekt het geen verwondering meer dat de jonge Onno zich ook weleens rondom dames van lichte zeden ophield. Voeg daarbij dat zijn eerste kind slechts een halfjaar na zijn trouwdag ter wereld kwam, en de biograaf concludeert ernstig ‘een sterk erotische aanleg’. Het is natuurlijk de vraag of de aldus verkregen combinatie van erotische driften,

[p. 146]

gebrekkige moederliefde en onderhuidse affectie veel zegt over Van Haren. Waarschijnlijk is een gelijksoortige diagnose te stellen voor de meerderheid van de Nederlandse bevolking, zowel heden ten dage als twee en een halve eeuw terug.

Op zijn twintigste begint Onno's carrière als staatsman. Hij dient Willem IV van Oranje verdienstelijk en slaagt erin zijn beschermheer tot stadhouder te laten verheffen. Zijn politieke loopbaan kenmerkte zich door middelgrote successen en gelijksoortige nederlagen. Erg bijzonder was het allemaal niet, al had Onno behoorlijke invloed doordat hij op uitstekende voet met het Oranjepaar Willem en Anna stond. Mogelijk heeft dat hem een aantal vijanden opgeleverd. Zijn pedante trekjes zal hij evenmin verloren hebben. Vast staat dat op zijn zevenenveertigste genoeg mensen een hekel aan hem hadden, om ervoor te zorgen dat het incestschandaal hem voor de rest van zijn leven ver van het staatsbestel zou houden. Dat ondanks Onno's pogingen om in zijn nieuwe bestaan als dichter weer in een goed blaadje te komen bij de medemens. Bij Van der Vliet werkt dat averechts. In de loop van zijn relaas over Van Harens pogingen gezuiverd te worden, laat de biograaf zijn minachting voor de ‘trukendoos’ van zijn onderwerp doorschemeren. Zo is de vriendschap met een van Onno's medestanders, de griffier H. Fagel, ooit bezegeld toen Onno hem een aantal berken cadeau deed voor zijn plantage. Het geeft Van der Vliet gelegenheid om aan Fagel te refereren als de ‘bomenvriend’ en hem te trakteren op spottende bijvoegingen als ‘wiens berken op zijn plantage ongetwijfeld al beginnen te kleuren’. Het is duidelijk: de biograaf heeft het wel gehad met Onno Zwier en zijn vrienden.

Overigens blijft het niet bij dubieuze bomentransacties en nep-moordaanslagen. Van der Vliet laat zien dat Van Haren na het einde van zijn politieke carrière er alles aan deed om zijn blazoen te schonen en als

Onno Zwier van Haren, gravure van Ph. Velijn uit 1825, naar een schilderij uit 1760

dichter weer een gerespecteerd vaderlander te worden. Van Harens meeste werken hebben een sterk patriottisch karakter en de schrijver laat niet na de parallellen tussen vaderlandse helden en zijn eigen leven breed uit te meten. Als Van Haren een lang lofdicht over de geuzen schrijft is dat zijn manier om een van hen te worden. Zoals de geuzen Willem de Zwijger in het zadel hielpen, zo zorgde Onno ervoor dat Willem IV in 1747 stadhouder werd. Daarvoor wil hij nu alsnog de erkenning. Zo komt hij ook in 1766 met een lijkrede op Willem IV, die hij zogenaamd al vijftien jaar eerder in opdracht van de toen nog levende prinses Anna zou hebben geschreven. Van der Vliet gelooft er - terecht - niets van. Het is een van Onno's tactieken om zijn eigen naam met die van de Oranjes te verbinden en zo te zuiveren. Overigens stonden de Van Harens tijdens hun leven wel degelijk op zeer goede voet met het paar. Hij hield hen jarenlang dagelijks op de hoogte van wat er zich afspeelde in de residentie.

Andere werken hebben het karakter van een meer persoonlijke apologie. Zo gaat het toneelstuk Agon over de deugdzame koning die uiteindelijk door zijn zoon vermoord

[p. 147]

wordt. Zoals Onno een dolkstoot kreeg van zijn schoonzoons. In het werk De Schimmen ziet de lezer ‘ontelbare schimmen zweven,/in altijd nieuwe ontsteltenis,/Gedreven door de wraakgodinnen,/Die wreede straffen weer beginnen.’ Van de wraakgodin is het een kleine stap naar de vadermoord:

Zij, die vadermoorden rieden,

Hij, welke aan moord beloning gaf;

Zij die der ouderen grijze haren,

gelijk verwelkte korenaren,

Vertrapten in 't gehaaste graf.

Pieter van der Vliet heeft een uitstekend gedocumenteerde biografie geschreven. Hij is op zijn best wanneer hij de kans krijgt om Onno's wilde verhalen, zoals bij de vermeende moordaanslag, te weerleggen met de allereenvoudigste feiten. Minder geslaagd zijn de uitstapjes in de psychologie van Onno, die potsierlijk aandoen. Hoewel Van der Vliet de schuldvraag terecht van ondergeschikt belang vindt, is het jammer dat het oordeel zo los in het nawoord terecht is gekomen en bovendien zonder al teveel argumentatie. Zo laat Van der Vliet de vraag of de dochters zouden kunnen liegen en of zij daar redenen voor zouden kunnen hebben links liggen.

Toch is deze biografie geslaagd, vooral omdat van der Vliet knap laat zien hoezeer Van Haren weliswaar na het schandaal van staatsman dichter werd, maar vooral toch dezelfde bleef. Ook toen zijn politieke carrière allang verleden tijd werd, was zijn kistje brieven van Willem IV zijn belangrijkste bezit. Dat gaf immers aan welk een goed vaderlander Onno was geweest.

Van der Vliet erkent dat Onno Zwier van Haren een belangrijk dichter is geweest, maar niet uit roeping. ‘Zonder incestschandaal zou hij geen pen op papier gezet hebben, uitgezonderd dan voor de brieven en de politieke toespraken (...) De opbouw van zijn literaire werk is voor Onno Zwier van Haren geen existentiële behoefte geweest.’ Dat neemt niet weg dat ook Van der Vliet toegeeft dat Onno Zwier van Haren als dichter meer aanspraak kan maken op de eeuwigheid dan als staatsman en dat hij in het eerste deel van zijn boek Van Haren karakteriseert als ‘een dichter die staatsman wilde zijn’.

Pieter van der Vliet, Onno Zwier van haren (1713-1779). Staatsman en dichter, Hilversum 1996, 470 blz., fl.79, -.