Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 107]

Van manuscript tot drukwerk, van privé tot publiek
Dagboek en autobiografie
Rudolf Dekker

Voor zijn dood corrigeerde de negentiende-eeuwse hoogleraar G.J. Mulder zijn autobiografische schetsen. Vervolgens vernietigde hij ze. Het voorbeeld geeft aan hoe de autobiografie schippert tussen de verborgenheid en het openbare leven, tussen handschrift en druk. Waarbij niet gezegd is dat de laatste soort egodocumenten altijd breder verspreid werd dan de eerste.

In 1773 publiceerde de Zwitserse predikant Kaspar Lavater zijn dagboek onder de titel Unveränderte Fragmente aus dem Tagebuche eines Beobachters seiner Selbst. Het boek was een groot succes en verscheen ook in Nederlandse vertaling. Het opmerkelijkste woord in de titel is ‘onveranderde’. Lavater en zijn lezerspubliek vonden het kennelijk belangrijk dat het dagboek authentiek en onbewerkt was. Er werden in deze tijd nieuwe eisen aan een dagboek gesteld. Spontaan, eerlijk, direct, onbewerkt, individueel, zo moesten voortaan ook de autobiografie, brief en het reisverslag zijn.

Ondertussen bleef er een groot verschil bestaan tussen theorie en praktijk. Onveranderd was het dagboek van Lavater allerminst. Ook zijn bekendste Nederlandse navolger, Hiëronymus van Alphen publiceerde een niet bepaald ‘authentiek’ dagboek. Diens ‘Fragmenten uit het dagboek van E.V.C.’ staan ver af van zijn ‘echte’ dagboek dat enige jaren geleden door P.J. Buijnsters werd teruggevonden.

Van verschillende dagboeken en autobiografieën uit het verleden zijn meerdere versies bekend. Dat werd eens te meer duidelijk dankzij een inventariserend onderzoek over de periode 1500-1814 waarbij alle in druk en handschrift bewaarde egodocumenten van Noord-Nederlanders zijn beschreven. Van sommige teksten zijn zowel handschriftelijke versies als gedrukte uitgaven bewaard, van andere bestaan klad- en netversies in manuscript. Deze verschillende versies waren vaak voor een ander publiek bestemd, de reikwijdte van de teksten varieerde van privé tot publiek. En tenslotte zijn van enkele auteurs zowel een dagboek als een autobiografie bewaard, waardoor zich de vraag laat beantwoorden hoe beide tekstvormen zich tot elkaar verhielden.

Wie vorm en inhoud van dagboek en autobiografie bestudeert, moet er rekening mee houden dat deze genres zich in de loop der eeuwen ontwikkeld hebben en pas vrij recent hun huidige karakter hebben gekregen. Dat geldt ook voor verwante vormen als brief en reisjournaal. Tot rond 1600 hadden dit soort teksten een diffuus karakter. Het reisjournaal nam relatief vroeg vaste vorm aan, al in de zestiende eeuw verschenen voorschriften hoe ze geschreven dienden te worden. Ook ten aanzien van de brief bestonden al vroeg instructie- en voorbeeldboeken. Dat neemt niet weg dat in de praktijk van een grote veelvormigheid sprake is. De autobiografie wortelt in een veelheid aan genres. In de eerste plaats zijn er de heiligenlevens, zowel biografie als autobiografie. Met name de Confessiones van Augustinus vormden voor veel schrijvers - al dan niet rechtstreeks - een voorbeeld. Verder is er de humanistische biografie met haar vaste regels, en sinds de zestiende eeuw de heel wat lossere pikareske roman, die autobiografen

[p. 108]

konden navolgen. Verder vloeit veel autobiografisch schrijven voort uit genealogische aantekeningen, waarbij zonen hun levensbeschrijving toevoegden aan die van hun ouders. De genealogie vormt in veel gevallen ook de basis voor het dagboekschrijven. Daarnaast zijn er kasboeken die zich tot dagboek ontwikkelen, evenals de aantekeningvan dagelijkse gebeden. Aantekeningen bijgehouden in ambtelijke functies vormen eveneens een wortel voor het dagboek. Dagboeken namen relatief laat, in het begin van de negentiende eeuw, hun moderne vorm aan.

De materiële vorm van de in manuscript overgeleverde egodocumenten is zeer divers. Dat geldt vooral voor dagboeken, soms weinig meer dan een verzameling kladblaadjes. De Utrechtse apotheker Hendrik Keettell (1761-1845) hield zijn dagboek bijvoorbeeld bij op poederpapiertjes. Andere dagboeken zijn in het net overgeleverd, maar ontstonden wel op basis van kladnotities. Constantijn Huygens jr. (1628-1697) noteerde in zijn dagboek regelmatig dat hij zijn kladaantekeningen in het net schreef. Anderen hielden een dagboek bij in almanakken, een nieuwe vorm van drukwerk die het dagboekschrijven bevorderde. De eerste is de Gelderse edelman Otto van Wijhe, die gebruik maakte van een Deventer Almanak voor het jaar 1574. Uit de 17de eeuw is er het opmerkelijke dagboek van de Amsterdamse wijnhandelaar Isaac Pool in een reeks van almanakken.

Autobiografieën vormen doorgaans in materiële zin een geheel, maar sommige auteurs kwamen niet verder dan het maken van losse aantekeningen. Hugo van Zuylen van Nyevelt (1781-1853) sorteerde zijn persoonlijke papieren en beschreef op de omslagen in tien ‘époques’ zijn levensloop. Ook Gijsbert Karel van Hogendorp (1762-1834) kwam niet verder dan het ordenen van de grote massa papier die hij tijdens zijn politieke carrière had verzameld, en het maken van korte notities. Daartegenover zijn er ook uitvoerige autobiografieën die keurig in het net werden geschreven. Sommige auteurs lieten hun levensverhaal in een kostbare leren band binden, zoals de militair Willem de Vaynes van Brakell (1763-1843).

Handschrift versus druk.

De tegenstelling tussen handschrift en druk valt in de periode voor 1800 niet samen met die tussen enkel- en meervoud. Van de autobiografie van Jancko Douwama, geschreven in 1528 circuleerden eeuwenlang vele afschriften, pas in de negentiende eeuw kwam een uitgave tot stand. De belangstelling voor Douwama vloeide overigens eerder voort uit zijn politieke activiteiten dan zijn persoonlijk leven: hij werd beschouwd als Fries vrijheidsstrijder. Juist dagboeken en autobiografieën die ook een politieke betekenis hadden, kregen een brede circulatie in handschrift.

Andere handschriften werden overgeschreven ter verspreiding binnen een familie, zoals men ook wel kopieën van familieportretten liet maken. David Beck (1594-1641) noteerde in zijn dagboek over het jaar 1624 dat hij de tekst uitschreef voor elk van zijn drie kinderen. Van de tientallen delen die Beck gevuld moet hebben, is er maar één bewaard gebleven. Veel teksten zijn alleen in afschrift overgeleverd. De autobiografie van der Zeeuwse koopman David Baute, bijvoorbeeld, kennen we dankzij een kopie die zijn kleinzoon maakte. Het feit dat zoveel teksten in afschrift bewaard zijn, is een teken dat ze breed moeten hebben gecirculeerd. In de negentiende eeuw werden dergelijke teksten soms in kleine oplagen gedrukt voor familieleden. Dat gebeurde bijvoorbeeld met de autobiografie van Nicolaas Lambrechtsen (1752-1823), die gedrukt werd in twintig exemplaren, en die van Lodewijk van Toulon (1767-1840).

Religieuze autobiografieën en dagboeken konden bij uitstek een wijde circulatie in handschrift hebben. Deze egodocumenten

[p. 109]

Gravure van Jan Kasper Lavater (foto: UB, Amsterdam)

[p. 110]

hadden een voorbeeldfunctie voor andere gelovigen. Dergelijke teksten verschenen daarna soms ook in druk. Een voorbeeld is de autobiografie van Elizabeth Strouven (1600-1661), stichteres van een klooster in Maastricht. Er bestaan twee handschriften: het ene staat dicht bij het verloren gegane origineel, het tweede is een gestroomlijnde versie. Weer later verscheen een verder bewerkte versie in druk, in Franse vertaling. Bepaalde details uit de eerste handschriftelijke versie zijn al in de tweede verdwenen, zoals de bekentenis dat haar moeder van hekserij verdacht werd.

Met name in hervormde piëtistische kringen circuleerden veel bekeringsgeschiedenissen. We weten dat vooral omdat deze uit de zeventiende en achttiende eeuw daterende dagboeken en autobiografieën later in druk verschenen. Niet zelden zijn ze slechts in gedrukte versies uit de negentiende en twintigste eeuw overgeleverd, en dat alleen in streng bevindelijke kringen. In universiteitsbibliotheken en gemeentearchieven zoekt men er vergeefs naar, die waren - en zijn - hier niet in geïnteresseerd.

Ook van brieven en reisjournalen weten we dat ze in handschrift circuleerden. De omvang van handschriftelijke verspreiding was voor 1800 groot. Juist onofficiële teksten, en veel egodocumenten vallen daartoe te rekenen, werden op die manier vermenigvuldigd. Dat omgekeerd een in druk uitgegeven tekst een privé-karakter kan hebben bewijst de autobiografie van F. Hartsen. Hij liet advertenties plaatsen waarin hij mededeelde dat zijn manuscript tegen zijn wil was gepubliceerd.

Privé versus publiek.

Sommige egodocumenten hebben een privé-karakter, dagboeken in de eerste plaats. Andere hebben een publiek karakter, zoals veel autobiografieën. Daartussen zijn allerlei gradaties mogelijk. Bij het hanteren van dit onderscheid moet evenwel bedacht worden dat de grens tussen privé en publiek in het

Voorbeeld van een gepubliceerd egodocument uit de achttiende eeuw: een geheugenopfrisser van de geleerde en dichter Coenraet Droste (1642-1734)

verleden anders werd getrokken dan tegenwoordig. Of beter gezegd, het onderscheid was niet altijd duidelijk. Daarom vinden we in notulen en scheepsjournalen soms opmerkingen van persoonlijke aard die tegenwoordig niet meer in zulke stukken zouden belanden.

Veel dagboeken bevatten een aanwijzing over de mate waarin de schrijver de tekst als privé beschouwde. Wanneer hij ‘geheim boekje’ op de kaft schrijft, zoals Jan Hermans (1681-1760), schept dat meteen duidelijkheid. Hetzelfde geldt voor het verzoek: verbranden na mijn dood, zoals Nicolaas Lambrechtsen deed met zijn dagboek. Een indicatie is ook de schrik die Constantijn Huygens jr. in zijn dagboek optekende toen hij ontdekte dat enkele kladaantekeningen zoek waren geraakt; ze mochten beslist niet in verkeerde handen raken. Binnen een dagboek kunnen overigens gradaties bestaan. Huygens jr. schreef sommige passages in

[p. 111]

geheimschrift, waarin hij als secretaris van Prins Willem III doorkneed was. Hij was niet de enige die dergelijke methoden toepaste. David Beck gebruikte een merkwaardig tekentje, om iets aan te duiden wat zijn kinderen (voor wie het dagboek eigenlijk bestemd was) niet mochten weten.

Duidelijk is dat er een spanningsveld bestaat tussen privé en publiek, waarmee auteurs konden worstelden. Dat geldt ook voor sommige autobiografen. Weinig teksten werden geschreven met het breedst mogelijke publiek, anonieme lezers, in gedachten. Hendrik Collot d'Escury (1773-1845) was zijn necrologen ter wille, want hij schreef boven zijn autobiografie: ‘Wanneer na mijn overlijden het één of ander mij betreffende wordt begeert, kan men het nevensgaande mededeelen’. Generaal Cornelis Krayenhoff (1758-1840) wilde dat zijn memoires na zijn dood gepubliceerd zouden worden en wees bij testament een bekend literator aan als tekstbezorger.

Ambivalentie daarentegen is te vinden bij Magdalena van Schinne die aan het eind van de achttiende eeuw een dagboek bijhield dat duidelijk privé was. Ze schrok eens toen haar moeder tijdens het schrijven binnenkwam, en wist het dagboek nog net op tijd te verbergen. Maar verderop schreef ze dat ze hoopte dat het later gevonden en uitgegeven zou worden - wat kort geleden inderdaad gebeurd is. Bijna pathologisch is het geval van de hoogleraar G.J. Mulder (1802-1880). Zijn in twee delen uitgegeven memoires bestaan uit een aaneenschakeling van essayistische stukken. Hij schreef regelmatig autobiografische schetsen ‘alsof zij voor de pers bestemd waren na mijn dood’, maar ook ‘met het zekere voornemen ze te vernietigen’. Dat laatste plan bracht hij ten uitvoer na de stukken eerst nog gecorrigeerd te hebben. Een merkwaardige handelwijze, die getuigt van de spanning die autobiografisch schrijven met zich mee bracht.

Van dagboek naar autobiografie.

Veel egodocumenten zijn in verschillende versies bewaard. De overgang van kladversie naar netversie of zelfs gedrukte uitgave kon een wijziging van karakter, van privé naar publiek met zich meebrengen. Het veranderend lezerspubliek kon invloed hebben op de inhoud, zoals we bijvoorbeeld zagen in de autobiografie van Elizabeth Strouven. De eis dat een dagboek of autobiografie ‘onveranderd’ moest zijn, was nieuw in de 18de eeuw, maar vond vooralsnog weinig ingang in de praktijk. Een veel voorkomende vorm van omwerking is die van dagboek naar autobiografie. Er zijn auteurs die beide hebben geschreven. Verschillende autobiografieën zijn blijkens de tekst op een verloren gegaan dagboek gebaseerd. Dat geldt bijvoorbeeld voor die van Willem van den Hull, de eerste grote autobiografie in het Nederlandse taalgebied. Een stap verder gaat het omwerken van dagboeken tot literatuur; zo wordt verondersteld dat Couperus Eline Vere heeft gebaseerd op dagboeken, en is thans menige lezer benieuwd naar de relatie tussen Het Bureau en de dagboeken van de schrijver J.J. Voskuil. Maar zo publiek als de eerste tekst is, zo privé zal de tweede voorlopig wel blijven.

Literatuur

De in de tekst genoemde dagboeken en autobiografieën worden beschreven in Egodocumenten van Noord-Nederlanders uit de zestiende tot begin negentiende eeuw. Een chronologische lijst (Haarlem: Stichting Egodocument, 1993) door Rudolf Dekker, Ruud Lindeman en Yvonne Scherf.

Een aantal van de genoemde teksten is uitgegeven in de reeks Egodocumenten van Uitgeverij Verloren: Magdalena van Schinne (Anje Dik), David Beck (Sv. Veldhuijzen), Willem van den Hull (Raymonde Padmos), F. Hartsen (Nop Maas). Enkele andere zullen hierin binnenkort verschijnen: David Baute (J.H. Kluiver en R.J. Kuiper), Elizabeth Strouven (Florence Koorn), Isaac Pool (Jeroen Salman, Marika Keblusek en Garrelt Verhoeven), Hiëronymus van Alphen (P.J. Buijnsters).

[p. 112]

Deze tekst is een bewerking van de lezing die Rudolf Dekker hield op het symposium De autobiografie dat op 11 april 1997 door de Werkgroep Biografie in Den Haag werd georganiseerd.

Nadere informatie: Stichting Egodocument, Westerhoutstraat 28, 2012 JS, Haarlem