Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 103]

De vader van Doctor Vlimmen verdedigd
Biografie van Anton Roothaert
Hans Schoots

De schrijver Anton Roothaert zal vermoedelijk slechts bekend blijven als auteur van drie romans over de veearts Doctor Vlimmen. Dit tot droefenis van Roothaerts biograaf Frans Walch, die graag meer belangstelling zou zien voor het vele andere werk van zijn held. Die was inderdaad geen slecht schrijver, alleen: er zijn zovéél auteurs van best behoorlijke boeken geweest. En dus zullen romans als Onrust op Raubrakken, Villa Cascara en De wenteltrap wel alleen voortleven in Walchs boek, dat trouwens lezenswaardiger is dan menig oud werk van zijn hoofdpersoon.

De felle anti-papist Roothaert, opgegroeid in Tilburg, waar toen zevenennegentig procent (!) van de bevolking katholiek was, werd het ongelukkige slachtoffer van schandalen in de privésfeer die hem er waarschijnlijk toe noopten uit te wijken naar Antwerpen. Zijn positie tijdens de oorlog werd onderwerp van debat en gaf volgens Walch aanleiding tot ‘talloze verdachtmakingen en veelal ongegronde beschuldigingen’. Interessant waren ook Roothaerts contacten met de detective-schrijver Havank, met uitgevers als A.W. Bruna en met de filmwereld. Al in 1935 kwam zijn roman Spionnage in het veldleger onder de titel De big van het regiment in de bioscoop, terwijl Doctor Vlimmen in de loop der jaren niet minder dan drie keer werd verfilmd.

Walch schildert de benauwende wereld waarin de schrijver zijn vroege jaren doorbracht, de textielstad Tilburg in de eerste decennia van deze eeuw, waar kerk en kapitaal zonder tegenspraak regeerden. De achterlijkheid ter plaatse moet niet worden onderschat: pas in 1899 kwam er voor het eerst een gymnasium, met tien leerlingen. Roothaerts vader was goed katholiek, maar had in Holland gewoond en was daardoor minder bekrompen dan de meeste van zijn stadsgenoten. Toen Anton op achtjarige leertijd leerde zwemmen, werd dit, zo vertelde hij later, beschouwd als een ‘wraakroepend schandaal.’ Op school moet Anton al een onwillige leerling zijn geweest. Later schreef hij tenminste: ‘Ik heb van kinds af aan de neiging gehad bij alles te vragen: Is dit nu wel zoo? Als dan een onderwijzer dien we Plomp zullen noemen, mij zoo'n gewetenskwestie eens heel duidelijk had opgehelderd, vroeg ik bij mezelf: Hoe weet Plomp dat?’ Hij verliet de middelbare school voortijdig, doorliep een jeugdige carrière als militair tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarbij hij het tot officier bracht, maakte toen toch het gymnasium af en ging rechten studeren in Utrecht. Hij keerde naar zijn geboortestad terug als advocaat.

Bij het beschrijven van de vormingsjaren van Roothaert stuitte Walch direct op een grote moeilijkheid. Uit die periode bestaan nauwelijks documenten en er waren weinig ooggetuigen die nog iets over het begin van zijn intellectuele ontwikkeling konden zeggen. Hoe het denken van de schrijver zich in zijn vroege jaren heeft ontwikkeld, leidt Walch noodgedwongen vrijwel uitsluitend af uit diens eigen herinneringen en literaire werk. Dit laatste bevat inderdaad vele auto-

[p. 104]

biografische elementen, zoals vaststelbaar is door bekende levensfeiten naast het werk te leggen. Ook naar de jonge jaren van de schrijver wordt vaak impliciet verwezen, maar juist daarbij is niet verifieerbaar wat waarheid is en wat dichting. Gezegd moet worden dat Walch langs deze enig mogelijke weg tot een aannemelijke reconstructie komt. Maar de twijfel blijft knagen. Kan het toch niet helemaal anders zijn geweest? Was de oudere Roothaert, die steeds meer in zijn anti-paapse rol groeide, achteraf misschien graag al eerder tot ketterse inzichten gekomen, terwijl hij in werkelijkheid lang een braaf man is geweest? Dat zou kunnen verklaren waarom hij op zijn zesentwintigste nog voor een bijbaan als docent boekhouden en handelsrecht werd aangenomen door de Katholieke Leergangen in Tilburg, hoewel daar de strengste religieuze eisen werden gesteld. Over in dienst te riemen leerkrachten stond in de richtlijnen: ‘Zijn woning (...) ziet eruit, zooals 't bij een goed katholiek betaamt, kruisbeelden, religieuze schilderijen, steeds een brandend lichtje bij het H. Hartbeeld, enz.’ Walch houdt het erop dat Roothaert toen toneelspeelde, wat ook mogelijk is, want dissident zijn in Tilburg stond vrijwel gelijk aan zelfvernietiging.

Over sommige andere essentiële gebeurtenissen uit de vroegere jaren van de schrijver lijkt de biograaf eveneens weinig harde gegevens te hebben gehad. Roothaert trouwde met Jeanne Verhoeven, een vrouw die zeer op luxe gesteld was. Ondanks twee betrekkingen, als advocaat en docent, bleek hij niet aan haar materiële verlangens te kunnen voldoen, een feit dat dramatisch aan het licht kwam toen Jeanne een aanzienlijke som geld stal, die bij haar thuis in bewaring lag voor het advocatenkantoor waar haar man werkte. Toen dit ontdekt werd raakte Roothaert in een moeilijke positie tegenover

Anton Roothaert

zijn collega's, het huwelijk liep definitief op de klippen toen Jeanne er ook nog met een bemiddelde minnaar vandoor ging. Het waren sleutelgebeurtenissen in Roothaerts leven, die vermoedelijk tot de neergang van zijn advocatenloopbaan en zijn vertrek uit Tilburg hebben geleid. Walch geeft zijn lezing van het gebeurde zonder enige bronvermelding. Wat hij erover schrijft zal wel waar zijn, maar je vraagt je toch af waar hij het vandaan heeft, temeer omdat Roothaert zelf er zijn hele leven met geen woord meer over heeft gerept.

Zijn verhuizing naar Wilrijk bij Antwerpen in 1930 werd het begin van het schrijversleven. Na een aantal detectives en de roman Camera loopt volgde Doctor Vlimmen, door de katholieke pers al gauw getypeerd als een ‘misselijk schend-boek’ aangezien de clerus er een weinig sympathieke rol in had, die vooral draaide om Vlimmens tien jaar durende pogingen van zijn vrouw te scheiden, een streven dat op alle mogelijke manieren werd tegengewerkt en Vlimmen tot wanhoop dreef. Tilburgers hadden weinig moei-

[p. 105]

te in het boek diverse plaatselijke hoogwaardigheidsbekleders te herkennen.

Eind jaren dertig nam de oorlogsdreiging toe en Roothaert werd gemobiliseerd. De snelle ineenstorting van de Nederlandse verdediging na 10 mei 1940 leidde voor de officier uit overtuiging tot diepe frustraties. Dit ongenoegen schreef hij van zich af in de roman De vlam in de pan, die na de oorlog onderwerp van een ‘kwestie’ werd. Walch verstrekt de lezer hierover alle feiten die nodig zijn voor eigen meningsvorming, maar is zelf geneigd ze voor Roothaert zo gunstig mogelijk te interpreteren. De vlam in de pan kon tijdens de oorlog bij uitgeverij Bruna verschijnen met nadrukkelijke instemming van de bezettingsautoriteiten, maar wel nadat de schrijver eerder in een brief had geschreven dat het boek ‘in nationaal-socialistische geest’ geschreven zou worden. In de roman wordt de Nederlandse capitulatie beschreven als resultaat van twintig jaar overheidsbeleid van afbraak en defaitisme. Bovendien wordt het Duitse leger een paar keer geprezen om zijn heldenmoed. Roothaert ontving dan ook in bezettingstijd een literaire prijs, waarmee hij wel enigszins in zijn maag zat. Hij gaf er een draai aan door het bijbehorende geldbedrag beschikbaar te stellen voor Nederlandse oorlogsgewonden uit de meidagen, waar de autoriteiten vervolgens voor het grootste deel hulp aan gewonde oostfrontstrijders van maakten. En niet alleen dat, van De vlam in de pan werd een frontuitgave in een oplage van 15.500 stuks gemaakt voor Nederlanders aan het Russische front.

Uit de gegevens die Walch aandraagt blijkt dat Roothaert een aartsconservatieve a-politieke figuur was, met incoherente ideeën. Zo koesterde hij ook bewondering voor Multatuli. Hij moet iemand geweest zijn met een fragmentarisch wereldbeeld, gedreven door indrukken en emoties, maar niet in staat deze in een breder kader te plaatsen. Zo is Roothaerts kritiek op de wanprestaties van de eigen regering begrijpelijk - ten aanzien van legerzaken was hij ten dele ook terecht - en kan het op zichzelf van allure getuigen de moed van een militaire tegenstander te prijzen, maar kritiek en loftuitingen krijgen een landsverraderlijke kant, als ze in een boek verschijnen dat met medewerking van de bezettingsmacht wordt uitgegeven. Een NSB-er was Roothaert niet, maar de aard van het nationaal-socialisme heeft hij niet doorzien. Na de oorlog kreeg de schrijver een boete van vijfhonderd gulden van de Centrale Ereraad om de ‘afkeuring van zijn houding’ te onderstrepen.

Er was meer kritiek op de auteur van Doctor Vlimmen. Zijn vriendschap met Huub Pulles, een studievriend die als veearts model stond voor Vlimmen en in de oorlog NSB-burgemeester van Eindhoven werd, is hem nagedragen. Walch nuanceert dit met enig recht. Roothaert heeft de hele oorlog in België gewoond en had in die tijd vrijwel geen contact met Pulles. Pas in 1950 werd de vriendschap nieuw leven ingeblazen.

Minder eenvoudig ligt het met de romans Chinese handwassing (1934) en Camera loopt (1936). Walch wijst erop dat er bij verschijning geen kritiek op deze boeken was; die kwam pas na de oorlog, toen de vijanden van de schrijver zoveel mogelijk belastends tegen hem trachtten te vinden. Dit kan wel waar zijn, maar het zegt natuurlijk niets over de juistheid van de kritiek. Die luidde dat Roothaert zich schuldig had gemaakt aan antisemitische uitingen. Eigenlijk ontkent Walch die maar half; hij vindt vooral dat kwalijke zegswijzen uit de jaren dertig die ‘voor ons allang onverteerbaar zijn’, niet zonder meer met terugwerkende kracht veroordeeld mogen worden. Je moet ze in de tijd zien.

Dezelfde gedachtengang duikt altijd op in discussies rond de verantwoordelijkheid voor communistische of nationaal-socialistische wandaden, voor de slavernij of het

[p. 106]

kolonialisme. De beslissende vraag lijkt hierbij te moeten zijn: waren er ‘in die tijd’ mensen die wél bezwaar maakten? Wanneer dit zo was, bestond er een keuzemogelijkheid en kunnen de anderen op hun individuele verantwoordelijkheid worden aangesproken. Waar is dat antisemitisch taalgebruik voor de oorlog wijdverbreid was. Neem een citaat uit een brief van de alom gerespecteerde dichter A. Roland Holst, schrijvend over zijn buurman, met wie hij een toilet deelde: ‘Die joden zijn afschuwelijk, en ik begin de bestaansreden van pogroms toch eenigszins te erkennen. Er was o.a. een hoogst kleinzielige kwestie over het gebruik van de W.C.; en tenslotte is 't misschien ook maar beter, dat mijn Keltische Bolus geen contact krijgt met de hunne, die dan raszuiver mag zijn, maar toch van minder edel gehalte.’ Er mag veel aan te merken zijn op Roothaert, maar zoiets heeft hij voor zover bekend nooit geschreven.

In de kritiek op voornoemde Roothaertwerken ging toenmalig Vrij Nederland-redacteur Martin van Amerongen voorop. Dat was in 1977, tien jaar na het overlijden van de schrijver. Walch weidt nogal uit over de polemiek die zich ontspon, waarbij Van Amerongen Walch ondermeer een ‘Tilburger’ noemde, terwijl hij heel ergens anders woonde. In een radiogesprek met Karel van het Reve, die Doctor Vlimmen ‘mijn favoriete boek’ noemde, gaf Van Amerongen met zoveel woorden toe dat hij zich, zoals hij zei, aan ‘Jiddische overdrijving’ had schuldig gemaakt. Walch beschrijft deze discussie uitvoerig en dat is tevens een bezwaar van zijn boek. Hier en daar stapt hij uit het levensverhaal van Roothaert om een debat anno nu uit te vechten, waarin hij bovendien zelf een rol speelt. Het doet afbreuk aan de opbouw van zijn biografie en demonstreert een zekere partijdigheid. Maar, zoals eerder gezegd, Walch geeft meestal ook de feiten die ten nadele van zijn held spreken en zijn boek is alles bijeen genomen beslist een aanwinst.

Frans Walch, Roothaert. Een biografie. Uitgeverij De Prom, 429 blz., f 49,50.