Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 94]

De biograaf is zelden een interessante persoon
Interview met Klaas van Berkel
Koen Hilberdink

De Groningse historicus Klaas van Berkel hield in zijn biografie over E.J. Dijksterhuis het psychologiseren buiten de deur. Hij wilde een intellectuele biografie schrijven en niets beweren wat hij niet hard kon maken, ook als hij daarmee niet tegemoet komt aan de wensen van zijn lezers. Die overigens vergeefs op een nieuwe biografie door Van Berkel zullen wachten, want de historicus houdt het bij een eenmalige exercitie. Hij verdedigt zich tegen de kritiek op zijn volgens sommigen te vriendelijke behandeling van Dijksterhuis' oorlogsverleden. ‘Als hij een antisemiet was geweest, had ik de biografie niet afgemaakt.’

In 1952 ontving de wetenschapshistoricus Eduard Jan Dijksterhuis (1892-1965) de P.C. Hooftprijs voor zijn twee jaar eerder verschenen boek De mechanisering van het wereldbeeld. De toekenning van deze literaire prijs aan een wetenschapshistorisch werk lag niet voor de hand. Vergeleken met de eerdere laureaten Arthur van Schendel, Gerrit Achterberg, Simon Vestdijk en de kunsthistoricus A.M. Hamacher leek de wiskundige Dijksterhuis een vreemde eend in de bijt. In haar rapport wijst de jury er daarom nadrukkelijk op dat zij zeer onder de indruk was van de compositie en de stijl van het boek. Zij prijst de ‘harmonische synthese van intellectuele prestatie en stylistische vormgeving’ die de wetenschapshistoricus had bereikt in zijn geschiedenis van de natuurwetenschappen vanaf de oude Grieken tot en met Newton.

Voor Dijksterhuis was de toekenning van de prijs een kroon op zijn werk. In zijn boek vatte hij niet alleen samen wat hij vanaf 1925 op het gebied van de wetenschapsgeschiedenis had gepubliceerd, maar hij liet ook zien hoe de schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen alfa- en bètawetenschappers gedicht kan worden. Hij wilde een veerman zijn tussen de literaire en natuurwetenschappelijke wereld, die door wederzijds onbegrip en desinteresse uit elkaar waren gegroeid. Het boek werd in vele landen vertaald en bezorgde de auteur een plaats in de internationale canon van wetenschapshistorici. Ook in eigen land was zijn boek geen eendagsvlinder. Vorig jaar verscheen de zevende druk.

Van Dijksterhuis waren tot voor kort slechts enkele biografische feiten bekend. Hij werd geboren in Tilburg en studeerde wiskunde aan de Groningse universiteit, waaraan hij in 1918 ook promoveerde. Na zijn promotie was hij ruim dertig jaar leraar wiskunde in zijn geboortestad, aan de HBS van zijn vader. Naast zijn lerarenbestaan publiceerde hij over de geschiedenis van de natuurwetenschappen in met name De Gids, waarvan hij in 1933 redacteur en later redactiesecretaris werd. Na het succes van De mechanisering van het wereldbeeld werd hij in september 1953 beloond met een hoogleraarschap in de geschiedenis van de exacte wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Utrecht en een docentschap aan de Leidse universiteit.

In 1990 bundelde de Groningse hoogleraar algemene geschiedenis Klaas van Berkel (1953) een aantal artikelen van Dijksterhuis

[p. 95]

Klaas van Berkel (Foto: Hans Vermeulen)

[p. 96]

onder de titel Clio's stiefkind. De bundel liet hij voorafgaan door een biografische schets, een opmaat voor de biografie die hij over Dijksterhuis wilde schrijven. Vorig jaar was het zover en verscheen Dijksterhuis. Een biografie.

Niet iedereen was tevreden over het lijvige boek. Hugo Brandt Corstius, die Dijksterhuis nog als student had meegemaakt, debiteerde de meeste bezwaren. Hij noemt in de Volkskrant van 29 november 1996 Van Berkels biografie ‘een parodie van het genre biografie’ en ‘nodeloos omslachtig’.

Ook verwijt hij de historicus een onnauwkeurige en te milde behandeling van Dijksterhuis' oorlogsverleden. De wetenschapshistoricus was in 1940 zeer kort lid van het Nationaal Front van Arnold Meijer, trad in 1941 toe tot de Academie van Wetenschappen en liet zich in 1944 benoemen tot hoogleraar aan de geheel genazificeerde Universiteit van Amsterdam. Vooral dat laatste werd hem zwaar aangerekend; na de oorlog werd deze benoeming door de zuiveraars direct ongeldig verklaard.

De bekritiseerde biograaf, die als adviseur ook betrokken was bij de totstandkoming van het biografieënproject van het Prins Bernard Fonds, laat zich door Brandt Corstius niet uit het veld slaan. Hij heeft zijn eigen ideeën over de biografie als genre, haar betekenis voor het historisch bedrijf, morele worstelingen tijdens het onderzoek en natuurlijk E.J. Dijksterhuis.

Klaas van Berkel is in Groningen de opvolger van de historicus E.H. Kossmann. Als hoogleraar algemene geschiedenis na de middeleeuwen houdt hij zich vooral bezig met de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, de periode waarin ook Dijksterhuis opgroeide en intellectueel werd gevormd.

Waar haalde u de tijd vandaan voor het schrijven van zo'n lijvige biografie?

In 1984 ben ik met de biografie begonnen. Ik hoopte het archiefonderzoek te kunnen afronden voordat ik in Groningen werd benoemd, maar dat lukte niet. Zo'n twee jaar geleden heb ik mij zeer asociaal opgesteld door hier af en toe een week niet te werken en ook thuis onbereikbaar te zijn. Dat moet als je wilt schrijven. Tussen de bedrijven door kun je wel wat snuffelen, maar voor het schrijven moet je af en toe onderduiken. Komt er nog een tweede biografie?

Nee. Mijn standpunt is eenvoudig. Het zou goed zijn voor elke historicus om een keer een biografie te schrijven, maar je moet er geen gewoonte van maken. Je kunt het denk ik ook maar één keer opbrengen. Bovendien is het de vraag of je weer iemand zult treffen met wie je zo lang wilt omgaan. Het is een soort huwelijk: je begint met goede voornemens, maar het loopt niet altijd goed af. Dat is met Dijksterhuis redelijk goed gegaan, maar als ik van tevoren had geweten wat me allemaal te wachten stond, weet ik niet of ik al die tijd er in had willen steken. Hoe belangrijk is de biografie als genre voor u als historicus?

Het is een vorm van geschiedschrijving die je alleen kunt beoordelen als je het zelf geprobeerd hebt. Ik vind het nog steeds heel belangrijk dat er biografieën verschijnen. Te lang is het in Nederland een ondergewaardeerd genre geweest. We hebben nu een aantal goede biografieën, historici en literatuurwetenschappers moeten het genre onderhouden.

Voor je nadere vorming als historicus is het uitermate verhelderend om te kijken wat je van zo'n biografie zou willen maken. Toen ik begon had ik heel andere opvattingen over het genre dan nu. Je leert veel over je eigen wijze van geschiedschrijving.

Als iemand wil promoveren op een biografie, is hij dan welkom bij u?

Liever niet. Ik zeg dat vooral op grond van praktische omstandigheden. Voor een AIO is een biografie schrijven haast ondoenlijk. Als je de tijd aan jezelf hebt, ligt het anders.

[p. 97]

Je bent als biograaf afhankelijk van toevalligheden. Je planning loopt voortdurend in het honderd als je iets nieuws tegenkomt. Vaak weet je niet wat je aantreft en wat voor problemen dat kan veroorzaken. Het is veel praktischer eerst te promoveren en pas daarna een biografie te schrijven.

Bovendien ben je bij een dissertatie gebonden aan de codes van het historisch bedrijf, waarvan je in een biografie soms moet afwijken. Aan het einde van mijn boek schrijf ik over een afscheidsrede voor de Utrechtse universiteit die Dijksterhuis gehouden zou hebben als hij niet ziek was geworden. Zo'n vrijheid heb je zelden als je afhankelijk bent van een promotor. Ook beschrijf ik de mogelijke reactie van Dijksterhuis op de in 1959 uitgesproken rede The two Cultures and the Scientific Revolution van de fysicus en romancier C.P. Snow. Deze Brit constateert in zijn toespraak dat natuuronderzoekers geen benul hebben van de wereldliteratuur en dat aan de andere kant vertegenwoordigers van de literaire cultuur vaak de tweede hoofdwet van de thermodynamica niet kunnen noemen. Een thema dat door Dijksterhuis al veel eerder in Nederland was aangesneden.

Van Berkel schrijft in zijn inleiding dat hij een intellectuele biografie heeft willen schrijven en geen psychologische ontleding van Dijksterhuis, omdat het er niet toe doet of iemand een moederbinding had of een narcistische persoonlijkheid is. Ook wil de biograaf voorkomen dat de biografie een erotisch portret of een schelmenroman zou opleveren: ‘Voor zo'n portret ontbreekt sowieso de stof, maar ook hier geldt: wat doet het ertoe? Deze biografie is primair bedoeld als herschepping van de wereld van een geleerde, de intellectuele wereld van E.J. Dijksterhuis, de wereld die schuilgaat achter het cultuurhistorische monument dat De mechanisering van het wereldbeeld is.’

Dijksterhuis als student (foto uit de biografie)

De keuze voor de intellectuele biografie lijkt niet vreemd. Dijksterhuis' biografie oogt wat saai, maar maakt je als lezer toch nieuwsgierig naar wat meer intieme details. Over Dijksterhuis' vrouw Hannie Niemeyer kom je als lezer bijvoorbeeld niet veel te weten. Op bladzijde 79 is deze jongste dochter van de Groningse tabaksfabrikant Niemeyer er opeens. Een pagina verder is zij met Dijksterhuis getrouwd en woont het paar in Oisterwijk.

Kunt u zich niet voorstellen dat de lezer meer wil weten over zijn relatie met Hannie Niemeyer?

Achteraf realiseerde ik me dat ik iets te weinig over haar heb verteld. Veel aanvullende inzichten had dat echter niet opgeleverd. Het is duidelijk dat de verhouding tussen man en vrouw niet gelijkwaardig was. Wel trokken ze als stel op en had zij op bepaalde punten een eigen mening.

Toch bleef zij een schimmige figuur. De kinderen van Dijksterhuis die ik heb gesproken waren daar duidelijk over. De vader domineerde; zij was uit roeping of uit

[p. 98]

opdracht degene die thuis de zaken regelde en verder niet zozeer voor het voetlicht kwam. Het was moeilijk om een duidelijk beeld van haar te krijgen. Ik moest afgaan op wat anderen over haar vertelden. De verhalen stemden vaak niet overeen, dus ik vond dat ik niet met zekerheid over haar kon schrijven.

Nog even terug naar dat psychologiseren. U neemt daar stelling tegen in uw inleiding, maar ik proef toch ook een zekere angst om te psychologiseren.

Waarom zou dat angst zijn? Het is opvallend dat iedereen mijn woorden in de inleiding als een vorm van huiver opvat. Het is eerder een kwestie van intellectueel inzicht. Naarmate ik vorderde met mijn boek, kwam ik er steeds meer achter dat de psychologie van de koude grond die ikzelf toepaste keer op keer beschaamd werd, omdat het toch net iets anders lag. Dat maakte mij bescheiden in het naar voren schuiven van mijn interpretatie van Dijksterhuis. Een aantal zaken lag voor de hand, maar in die gevallen kwam ik weer iets tegen wat niet met mijn interpretatie te rijmen viel. Die psychologie zegt dan eerder iets over mij dan over Dijksterhuis.

Ik zal een voorbeeld te noemen, dat niet in het boek staat maar dat ik later ontdekte. Men zegt al gauw dat Dijksterhuis' houding in de oorlog slap was. Hij liet zich niet uit over de maatregelen die uitgevaardigd werden tegen joodse docenten en leerlingen. Na het verschijnen van het boek kreeg ik informatie van iemand die mij vertelde dat Dijksterhuis bestuurslid was van de Oostenrijkse schoolvereniging. Op die school zat een joodse leerlinge. Toen de maatregel kwam dat joodse leerlingen van school moesten worden verwijderd, hield Dijksterhuis als enige in het bestuur de zaak tegen. Zo werd deze school een van de drie in Nederland waarop een joods kind zat. In dit geval heeft hij in het contact met de overheden zijn rug recht gehouden. Dit lag dus niet in de lijn van de verwachting. Je gaat je dan afvragen hoe het nu precies zit. We staan dan te snel klaar met onze psychologische interpretaties.

Een tweede voorbeeld. Nadat Dijksterhuis in 1953 tot hoogleraar werd benoemd, verschenen er nauwelijks publicaties op het gebied van de wetenschapsgeschiedenis. Nu ligt het voor de hand om te zeggen dat de motivatie om werkelijk met iets nieuws voor de dag te komen was verdwenen. Heeft hij misschien zijn werk tot stand kunnen brengen vanuit het isolement en frustratie over het uitblijven van erkenning? Het zou een mooi beeld opleveren, maar ik ben er helemaal niet zeker van, want misschien is het wel een leeftijdskwestie. Hij was toen achtenvijftig. Je ziet meer bij historici dat ze het dan wel hebben gehad. Dit beeld lag echter zo mooi klaar dat ik het wel in vragende vorm in mijn boek durfde te stellen. Met die psychologisering moet je dus heel voorzichtig zijn. Het leest goed en je doet je lezers een groot plezier. Maar intellectueel gesproken schets je snel een vals beeld. Je hoopt toch iets op papier te zetten wat langer meegaat. Ik kom in mijn boek wat dit aspect betreft niet tegemoet aan de wens van de lezers. Als je mijn boek gaat lezen, moet je geïnteresseerd zijn in intellectuele zaken en niet in een persoonlijkheid die achter een façade allerlei onvermoede kanten blijkt te hebben.

Kees Fens beweerde in het televisieprogramma ‘Zeeman met boeken’ dat een biografie de mensen nieuwsgierig moet maken naar iemands werk, maar daar niet te veel over mag gaan. U schrijft een intellectuele biografie, waarin het vooral gaat over het werk van Dijksterhuis. Zullen uw lezers nog wel naar Dijksterhuis zelf grijpen nu een deel al door u is verteld?

Het werk staat in een intellectuele biografie altijd centraal, maar het kan niet de bedoeling zijn het werk na te vertellen. Dat kan

[p. 99]

ook niet bij een dik boek als De mechanisering van het wereldbeeld. Je moet duidelijk maken wat de centrale thema's zijn en welke raadsels zich opdringen na lezing van het boek. Bijvoorbeeld de vraag waarom Dijksterhuis bij Newton stopt. Je moet iets uitleggen over het boek zonder een vervangende leeservaring te creëren.

We hebben het al even gehad over de oorlog. Hugo Brandt Corstius viel u aan op de behandeling van Dijksterhuis' gedrag tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die behandeling van de oorlogsjaren is ook een aanmerking van andere critici, had u zich gerealiseerd dat die kritiek zou komen?

Ik heb dat onderschat. In het begin zei ik wel eens tegen mensen dat het leven van Dijksterhuis wel erg kleurloos leek en dat ik zou willen dat het iets meer kleur kreeg. Later moest ik zeggen: liever geen bruin kleurtje.

Over die oorlog zou meer te vertellen zijn, maar dan komt het verhaal helemaal uit het lood te hangen. Er is een goed nagelaten Dijksterhuis-archief, waarin je veel andere spoortjes kunt volgen. Die oorlog mag echter niet disproportioneel groot zijn, want hij heeft intellectueel gesproken niet veel opgeleverd voor Dijksterhuis. Zijn periode na de oorlog is in zekere zin een voortzetting van zijn vooroorlogse bestaan als leraar in de provincie. Zijn biografie van Stevin is in die periode tot stand gekomen. Dat is een belangrijk boek, maar zeker niet het belangrijkste. Het was een zijpad, want hij heeft zich nooit echt met de Nederlandse geschiedenis beziggehouden. Hij was bovendien geen voorstander van het schrijven van biografieën.

De oorlog heeft intellectueel gesproken niet de grootste bijdrage aan zijn leven opgeleverd, maar er zijn belangrijke wissels geweest, waar hij ook een andere kant had kunnen kiezen. Die oorlog heeft daarom een belangrijke plaats in de biografie. Ik heb geprobeerd een evenwicht te bereiken, want het is natuurlijk de meest enerverende periode geweest voor Dijksterhuis. Daar zoemt de kritiek dan vooral op in. Ik vind dat eigenlijk jammer, want dan komt de rest een beetje in verdrukking. Dijksterhuis is gevormd tussen 1910 en 1930. Die periode is veel belangrijker.

De Tweede Wereldoorlog fungeert als moreel ijkpunt van onze hedendaagse samenleving en daarom is het begrijpelijk dat men juist daarop ingaat, maar helemaal terecht is dat niet. Dat Brandt Corstius er zo fel op is, zegt meer over hem dan over het onderwerp. Bovendien had hij het fout. Ik stelde Dijksterhuis niet te lief voor, zoals blijkt uit het geval van het joodse meisje.

Als je als biograaf ontdekt dat iemand lid was van het Nationaal Front, in 1941 toetrad tot de Academie van Wetenschappen en zich ook nog in 1944 liet benoemen tot hoogleraar is dat toch even schrikken. Was er na deze ontdekkingen sprake van een morele worsteling? Ik had liever een ander kleurtje gehad, dat zei ik al. Je wordt heel argwanend en vreest dat er nog veel meer achter weg kan komen. Het werd mij toevallig duidelijk in welke richting ik moest zoeken. Het waren in eerste instantie verhalen die de ronde deden. Zo zou Wilhelmina bezwaar hebben aangetekend tegen zijn benoeming op grond van zijn oorlogsverleden, maar daarover kon ik niets vinden.

Op een gegeven moment kreeg ik van iemand correspondentie, waarin over het lidmaatschap van de Academie van Wetenschappen werd gesproken. Toen bleek gelukkig dat hij in 1941 was voorgedragen door Huizinga. Die was van onbesproken gedrag. Die toetreding tot de Academie hoeft hem dus niet nagedragen te worden. Die leeropdracht in Amsterdam was pijnlijker. Dat had hij niet moeten doen. Hij wist dat alleen tekenaars van de loyaliteitsverklaring in de collegebanken zouden zitten. Hij kon het voor zichzelf verantwoorden door een beroep te doen op zijn objectiviteit. Hij vond dat je intellectueel gezien niet kon kiezen voor of tegen Duitsland. Die objectivi-

[p. 100]

teitscultus waaruit dit standpunt voortkomt, is voor mij onbegrijpelijk. Hij heeft zich laten kennen als een wereldvreemde met een spoortje opportunisme.

Het vervelendste was het lidmaatschap van het Nationaal Front, de beweging van zijn plaatsgenoot Arnold Meijer. Ik was daar nooit achter gekomen als ik niet van een oud-leerling een brief had gekregen waarin hij zijn lidmaatschap toelichtte. Toen ik die brief kreeg, schrok ik. Ik vreesde even dat de schrijver van De mechanisering van het wereldbeeld een fascist zou zijn. Uit diezelfde briefwisseling bleek gelukkig dat hij geen antisemiet was. Ik weet niet of ik dan wel was doorgegaan. Dat was voor mij de grens. Als was gebleken dat hij een antisemiet was, dan had ik het bij een paar artikelen gelaten. De biografie zou ik hebben laten schieten. Met de biografie van een antisemiet wil ik niet op een publicatielijst staan.

U interviewde als biograaf veel mensen uit de naaste omgeving van Dijksterhuis. Orale geschiedenis heeft een dubieuze status binnen uw discipline. Hoe ging u daarmee om, zeker als het ging om precaire zaken als een oorlogsverleden.

Ik heb inderdaad heel wat mensen gesproken. Meestal waren dat ouderen die niet wilden dat er een apparaat op tafel verscheen, zeker niet als de oorlog ter sprake kwam. Van die gesprekken maakte ik achteraf een verslag dat ik toestuurde voor een reactie.

Je moet verhalen kunnen toetsen aan andersoortige bronnen of aan andere gesprekken. Wat dat betreft hielpen de gesprekken mij op een bepaalde weg. Mensen met wie je sprak hadden spullen op zolder liggen waar ik mijn voordeel mee deed.

Er zijn gesprekken geweest die ik hoogst intrigerend vond, maar die ik niet kon controleren. Onderwerpen waarmee je juist voorzichtig moet zijn. Bijvoorbeeld zijn

Minister J. Cals overhandigt Dijksterhuis de P.C. Hooftprijs, 1952 (foto uit de biografie)

omgang met vrouwen. Ik hoorde van velen dat hij oog had voor vrouwelijk schoon. Hij wist zich van meisjes in de klas altijd te herinneren wat ze de vorige dag voor kleding hadden gedragen. Niet iedereen blijft op het rechte pad en je vraagt je op een gegeven moment af hoe dat bij Dijksterhuis is gegaan. Bij één vrouw merkte ik dat er meer was dan een vriendschappelijke relatie. Anderen wilden of konden er niets over zeggen. Die bewuste vrouw trok zich op een gegeven moment terug en wilde ook het gesprek niet accorderen. Zonder te letten op de emotionele belangen van nog levende mensen, had ik daar een smeuïg verhaal over kunnen schrijven. Maar dan had ik de grootste mogelijke onzekerheid moeten inbouwen. Ik zou ook dan alleen maar weer toegeven aan de emotionele behoeften van de lezers.

Je komt als biograaf zaken te weten die voor de familie zeer schokkend kunnen zijn. Hoever mag je daarin gaan? Mag je alles lukraak publiceren? Wat zijn je grenzen als biograaf?

Ik had een goede verstandhouding met de familieleden van Dijksterhuis en ik heb me

[p. 101]

wel eens afgevraagd of ik deze relatie op het spel moest zetten door iets naar voren te brengen wat ze kon schokken. De familie was schappelijk wat betreft de oorlogsgeschiedenis. Dat wisten ze helemaal niet, het was voor hen een onaangename verrassing. Er waren ook verhalen over de betrokkenheid van Dijksterhuis en zijn familieleden in de oorlog bij andere organisaties, maar die bleven in het fluistercircuit. Die heb ik verder niet op papier gezet. Misschien maak je je dan te afhankelijk van die familie, maar aan de andere kant hebben ze mij veel materiaal geleverd en wat is het je dan waard om dat allemaal op het spel te zetten. Ook heb ik geen hint in die richting gegeven. Je bent toch niet zeker.

In het vorige Biografie Bulletin interviewde ik de historicus Léon Hanssen die een biografie gaat schrijven over Menno ter Braak. Als historicus en biograaf staat hij in zijn opvattingen over de biografie diametraal tegenover u. Hij vindt het van groot belang dat de biograaf zich inleeft in de gebiografeerde en ook zijn eigen ervaringen meespelen laat bij het beschrijven van iemands leven. Hij stelt bij voorbeeld dat wat de biograaf heeft meegemaakt bepalend is voor hoe de biografie eruit gaat zien.

In het algemeen is het zo dat de biograaf zelf nooit een biografie zal krijgen. De biograaf is zelden een interessante persoon. Ik vind het dus hooghartig om jezelf naar voren te schuiven in je boek. Wat kan mij Léon Hanssen schelen als ik een biografie van Ter Braak lees. Natuurlijk is er door de stijl en je oordeel altijd een confrontatie tussen twee personen, maar dat moet iets opleveren voor de persoon die gebiografeerd wordt.

Er zijn maar weinig biografen die interessanter zijn dan degene over wie ze een biografie schrijven. Een uitzondering is de biografie van Huizinga over Erasmus. Het boek is niet alleen een biografie van de humanist Erasmus, maar ook een zelfportret van Huizinga. Datzelfde geldt ook voor Huizinga's biografie van de schilder Jan Veth. Huizinga behandelt in die biografie de verhouding tussen kunst en leven, een kwestie die ook in zijn eigen bestaan een belangrijke rol speelde.

Een ander boek waarvoor dat geldt is de biografie van de Amerikaanse president Woodrow Wilson door J.W. Schulte Nordholt. Maar het zijn uitzonderingen. Deze dichter-historicus bewondert in de gebiografeerde Wilson de dichterlijke kant van diens persoonlijkheid. De president was ook een man van het woord. Hij was een redenaar en een bewonderaar van dichters als Byron en Wordsworth. De dichter in de biograaf ontdekt de dichter in Wilson en dat maakt deze biografie zo bijzonder.

Toen we in het kader van de reeks van het Prins Bernard Fonds gingen zoeken naar biografen, dachten we in eerste instantie aan personen die zelf ook ooit onderwerp van een biografie zouden kunnen worden. Rudy Kousbroek heeft bij voorbeeld een aantal heel interessante artikelen geschreven over de wiskundige L.E.J. Brouwer. Waarom zou hij niet de biografie van Brouwer kunnen schrijven. Kousbroek is niet de persoon die een dik boek schrijft over Brouwer en was ook niet te bewegen om dat te gaan doen. Onze eerste insteek was: wie moet de schrijver zijn, pas daarna keken we wie die persoon zou willen beschrijven. Je probeert altijd het hoogste niveau te krijgen. De mooiste biografie is van een auteur die de moeite waard is om gekend te worden over een persoon die moeite waard is om gekend te worden. Het Huizinga-Erasmusmodel was het ideaal, maar we moesten na verloop van tijd onze eisen aanpassen. Ikzelf beschouw me trouwens als een biograaf die niet aan het ideaalbeeld heeft kunnen voldoen.

Uw boek is door de meeste dag- en weekbladen besproken. Wat doet u met de opmerkingen die recensenten maken over uw boek?

[p. 102]

Niet iedereen was even vleiend.

Er zijn over een biografie meer recensies te verwachten dan over een historisch boek over de Kamer van Koophandel in Dordrecht tussen 1880 en 1889. Soms word je door de wat betere recensies op het spoor gebracht van eigenaardigheden in je boek die jezelf niet door had en die meer over mij zeggen dan over Dijksterhuis. Ook trekken recensenten bepaalde lijnen die ikzelf helemaal niet getrokken heb. Deze recensies kunnen voor jezelf heel verhelderend zijn. In die zin is de confrontatie in tweede instantie via reacties soms heel instructief. Je leert dat je in de toekomst op bepaalde dingen meer moet letten. Alleen heb ik daar voor het schrijven van een biografie niets meer aan, want die schrijf ik niet meer.

Klaas van Berkel, Dijksterhuis. Een biografie, Bert Bakker, 638 pagina's, fl.75,00.

E.J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld, Zevende druk, Meulenhoff, 594 pagina's, fl. 49,90.