Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 75]

Over de biografie van Annie M.G. Schmidt
Hans Vogel

In Biografie Bulletin houdt Joke Linders sinds jaar en dag de discussie gaande over ‘de biografie van Annie M.G. Schmidt.’ Of discussie, het is meer een monoloog die in het vorige nummer (‘Die biografie zal er heus wel komen’) een voorspelbare wending nam. Open en bloot hengelde zij in haar bijdrage naar wat zij ‘een officiële opdracht’ noemde. Vissen mag het hele jaar door en hengelen ook, dus waarom zou ze niet voor zichzelf opkomen. Al had dat hier en daar wel wat minder larmoyant gemogen: ‘Gedurende vijf jaar heb ik al mijn vrije uurtjes besteed aan het bestuderen van Schmidts waarderingsgeschiedenis.’ Immers: zij onderzoekt sinds enige jaren de waardering voor Schmidts werk, met name de reacties op datgene wat ze voor kinderen schreef. In 1993 meldde zij te hopen ‘binnen afzienbare tijd’ daarop te promoveren.

Sinds 1991 was dit de vijfde keer, dat Joke Linders zieh in Biografie Bulletin uitsprak over de Schmidt-biografie. Maar nooit pleitte zij zo onomwonden voor eigen parochie als deze keer. Wat voor mij - sinds 1993 tot haar dood in 1995 in gesprek met Annie Schmidt, met het oogmerk materiaal te verzamelen voor het boek over haar leven - nu de aanleiding vormt, om een tussenstand van mijn werkzaamheden door te geven.

Hoe staat het met die biografie, waarvoor de schrijfster zelfde titel aanreikte, toen ze mij op 11 september 1992 zei: ‘Wacht maar tot ik dood ben.’ Annie was - in haar eigen woorden - bang voor een boek en zeker voor een van iemand, met wie ze geen affiniteit voelde.

Ofschoon ik er de afgelopen jaren de voorkeur aan gaf betrekkelijk in stilte en zeer zeker in mijn eigen tempo materiaal te verzamelen, lijkt het me voor alle duidelijkheid goed een en ander in dit artikel op een rijtje te zetten. Dat deed ik op deze plek eerder - op verzoek van de redactie - in 1993, nadat ik met financiële steun van het Pieter 't Hoen Fonds - een initiatief van de Stichting Het Parool - naast mijn krantenbaan aan het boek kon beginnen. Wat belangrijker was: met de volledige medewerking van Annie Schmidt, die ik sinds eind jaren zestig herhaaldelijk had ontmoet. (Annie trad in 1946 in dienst van Het Parool, waar ze werd gestimuleerd te schrijven en waar jarenlang van alles onder haar naam voor kinderen en volwassenen werd gepubliceerd.)

Ze wist ook wel, dat er eens een boek over haar zou komen en ofschoon bij anderen de boot altijd heel duidelijk werd afgehouden, was het ook weer niet zo verwonderlijk - voor de hand liggend misschien zelfs - dat zij in de avond van haar leven verkerend, na zeer zachte aandrang toegaf aan mijn verzoek. In 1992 had ze met veel bijval haar rentree in de kolommen van de krant gemaakt (de wekelijkse herinneringen ‘Wat ik nog weet,’ later geboekstaafd, zoals gebruikelijk, door Querido) en de associatie met een journalist van ‘haar krant’ voor een project, dat ook nog financieel vanuit die hoek op gang geholpen werd, omarmde ze min of meer. Allerlei Paroolmensen-van-vroeger hebben een band gekregen en gehouden met journalisten die (veel) later bij de krant kwamen. Ik was zo gelukkig zo'n verbintenis met haar te hebben. Het waren dan ook haar eigen woorden, waarmee ze een 6 januari 1993 gedateerde verklaring begon met de zin ‘Het doet mij veel genoegen dat Hans Vogel bezig is een boek over mijn leven en werk te schrijven.’ Op haar eigen postpapier getikt met de grote-letter-machine en met gebruikmaking van de on-

[p. 76]

Annie M.G. Schmidt, 1959 (foto: Griek, Amsterdam)

[p. 77]

afscheidelijke zwarte viltstift ondertekend. In 1993 vonden er - tussen woensdag 6 januari en donderdag 23 december - met de taperecorder naast ons ettelijke gesprekken plaats, over welk onderwerp dan ook, gepland of onverwacht opkomend. Ondertussen begonnen ook de interviews met mensen uit Annies wereld. Variërend van haar beste vriendinnetje uit de Zeeuwse kleutertijd en het uitgevers-echtpaar Reinold Kuipers en Tine van Buul, tot begenadigde Annie Schmidt-vertolkers, zoals Leen Jongewaard, Conny Stuart en Willem Nijholt. Maar ook Jeanne Roos, die haar in het begin bij de krant meemaakte, een vriendin uit de bibliotheektijd en een die vijftig jaar geleden aan de wieg stond van de relatie met de chemicus Dick van Duijn, de vader van haar zoon Flip.

En er waren vanaf het begin tot de maand van haar sterven de etentjes, waarvoor ik gasten vroeg, die zij leuk vond om weer eens te ontmoeten en die voor mij te zijner tijd nuttige gesprekspartners zouden kunnen zijn. Een hele reeks, van wie Mary Dresselhuys, Lia Dorana, Wim Bary, Fiep Westendorp, Wim Ibo en Jan Beutener slechts zes uit velen zijn. Het was altijd eerst verzamelen - en ‘indrinken’ - bij haar thuis, daarna naar het restaurant, waar de witte wijn bleef doorstromen, wat er ook gegeten werd.

Doordat Annie begin 1994 een lelijke val maakte en maanden moest revalideren, behielden mijn bezoeken na dat eerste ‘praatjaar’ weliswaar hun regelmaat, maar de gesprekken kregen een ander karakter. Niet altijd was de situatie ernaar concrete vragen voor het boek te stellen. Het contact kreeg meer een sociaal karakter; ook plukte ik wel eens wat berichten uit de krant voor haar of las meegebrachte knipsels voor en opeens zat ik met een boek in m'n hand. En daarna nog een. Altijd die behoefte aan informatie, aan nog meer kennis en aan het uitwisselen van gedachten en meningen. Naast de zaterdagse Leesclub - die haar met name door de jaren heen talloze toneelstukken liet horen - was er blijkbaar ruimte voor meer. En soms was er dan opeens weer een gesprek, waarbij het opname-apparaat aanging. Naar het theater - meestal met Dieuwertje, haar buurvrouw-secretaresse-en-nog-veel-meer - ging ze sinds 1994 zelden meer, haar behoefte aan ‘veel afspraken met iedereen’ nam af, maar de geest bleef scherp als altijd. De interesse in de eigen kleine wereld en die grote eromheen verminderde niet, maar de lichamelijke reserves begonnen op te raken. In de week van haar dood - de nacht na haar 84ste verjaardag - zocht ik haar voor het laatst op.

Ook op andere manieren dan via gesprekken met Annie en de anderen haalde ik gegevens binnen. En dat gaat nog door, ook na haar dood, want haast hoef ik niet te hebben met dat boek. Afgelopen najaar heb ik bijvoorbeeld, dankzij de vele tientallen bewaard gebleven brieven, die Dick van Duijn aan Annie Schmidt schreef, hun opbloeiende liefde vanaf het eerste contact (september 1947) kunnen reconstrueren. Annie, die altijd zei alles weggegooid te hebben, had deze documenten haar hele leven van het ene naar het andere adres meegenomen. (Alleen al in Amsterdam heeft ze op minstens een handvol verschillende adressen gewoond, voordat ze in 1982 - een jaar na haar mans dood - in de Vossiusstraat neerstreek.) Deze brievenschat en nog veel meer documenten en foto's stelde Flip van Duijn mij na de afgelopen zomer ter hand. Ook via Dieuwertje (zij stierf bijna een jaar na Annie Schmidt) kreeg ik van alles. Zij redde nogal eens iets uit de papiermand. In tegenstelling tot wat Joke Linders laatst in Biografie Bulletin beweerde (‘Een probleem is dat er weinig persoonlijke documenten zijn’ en ‘verder zijn er voornamelijk kattebelletjes’) blijkt er een menigte brieven achterhaalbaar. Heel wat daarvan heb ik inmiddels - gekopieerd veelal - in mijn bezit. ‘Die biografie zal er dus wel komen. En zelfs voor twee biografieën is er meer dan

[p. 78]

voldoende materiaal,’ concludeert Joke Linders in haar laatste artikel. Dat ik de ene schrijf is duidelijk, dat zij de andere graag wil schrijven ook. Misschien zijn er nog wel meer mensen mee bezig. De vraag ‘wie heeft daarvoor letterlijk en figuurlijk de beste papieren’ moet een ander dan ikzelf maar beantwoorden. In 1993 noemde Joke Linders het ‘zuur’ dat Annie voor mij had gekozen als biograaf, ook al omdat de hoofdpersoon de voorkeur gaf aan een benadering uit de journalistieke, respectievelijk de theater- en radio/tv-hoek. Liever dan dat iemand uit het kinderboekencircuit zich aan de onderneming zou wagen. Dat blijft een feit, waar niemand omheen kan.

Het zal geen verwondering wekken, dat het me - op z'n zachtst uitgedrukt - een veilig gevoel, dat ik behalve de schriftelijke ‘zegen’ van Annie ook de steun en volledige medewerking van Flip van Duijn heb. Iets dat anderen met biografieplannen moeten ontberen. Het is niet niks om van hem de portable-Remington te krijgen, die ze jaar-in-jaar-uit van Nederland naar Frankrijk zeulde en terug. Waar Ja Zuster, Nee Zuster, Heerlijk duurt het langst en zoveel meer op is getikt. Hij is gelukkig net als ik van mening, dat het boek vooralsnog niet aan een verschijningsdatum is gebonden. Dus geen haast, geen beloften die niet kunnen worden nagekomen. Als het er maar komt, daar gaat het om, is Flip van Duijns standpunt. Toch durf ik de verwachting uit te spreken, dat - in de wetenschap dat twee eersterangs uitgeverijen (waarvan Querido als eerste belde) zeer geïnteresseerd zijn - er over een jaar iets op tafel ligt. Een boek, of een manuscript, drukproeven wellicht of een aantal hoofdstukken. Ik doe mijn best en wat valt er meer te doen?

Nog één keer Joke Linders, die eerder genoemd artikel uit 1993 besloot met de zin: ‘Annie Schmidt kan wel bepalen aan wie zij haar materiaal geeft, niet wie wat over haar schrijft.’ Zo is het maar net en ik zou bij

Annie M.G. Schmidt op de HBS in Goes, geheel links zittend

[p. 79]

wijze van spreken de eerste willen zijn, om Linders' Schmidt-boek te lezen.

Met wie is deze in de hele wereld unieke auteur uiteindelijk te vergelijken, qua produktie, qua stijl en qua veelzijdigheid en kwaliteit? Met niemand. Is er iemand te noemen van wie de boeken herdrukt en herdrukt worden, wier musicaldebuut volgend seizoen wordt heropgevoerd (Heerlijk duurt het langst uit 1965, straks met beurtelings Jasperina de Jong en Jenny Arean in de Conny Stuart-creatie) en van wie momenteel (en tot eind mei) een selectie liedjes en andere teksten een succesvolle tournee langs de theaters maakt (het programma Hoera we zijn normaal met onder anderen Simone Kleinsma en Serge-Henri Valcke)? Iemand die een dikke vijfentwintig jaar geleden Wat voor weer zou het zijn in Den Haag? schreef, een chanson dat in de versie van Conny Stuart tussen half 1993 en eind 1994 minstens vijftig keer op de radio was te horen. (Bijgehouden door een auteursrechtenbureau.)

En ook nog even Jeanne Roos, die ondanks haar leeftijd - tachtig - nog allerminst ‘journaliste in ruste’ genoemd kan worden, zoals Annie ook nooit ophield met schrijven (In haar nalatenschap bevinden zich allerlei losse taalflodders, die ze tot het eind van haar leven neerschreef op losse vellen en op blocnotes die altijd voor het grijpen lagen. Net als de viltstiften, de sigaretten en de aanstekers.

In een Levensbericht, dat Jeanne Roos op uitnodiging van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde schreef, zet ze haar vriendin indrukwekkend neer. Van ruim een halve eeuw geleden herinnert ze zich uit dat Parool-verleden ‘een onopvallend iemand. Een stille, verlegen, wazige, ja wat muizige vrouw: juffrouw Schmidt van Documentatie.’ Haar ontdekking kwam in het voorjaar van 1947: schrijven voor en aanvankelijk ook spelen in het journalistencabaret De Inktvis. In dat Levensbericht, dat later dit jaar in het jaarboek van de Maatschappij zal worden gepubliceerd, schrijft Jeanne Roos:

‘Annie M.G. Schmidt was er ineens in die late jaren veertig, schijnbaar uit het niets. Ze begon te schrijven en hield dat bijna een halve eeuw vol. Ze produceerde poëzie en proza in een ongehoorde kwantiteit en van een ongehoorde kwaliteit. Het is niet overdreven te stellen dat ze een revolutie in onze kinderliteratuur heeft teweeg gebracht, die zij bevrijdde van een soms nogal moraliserende toon. Ze werd de moeder van het naoorlogse cabaret, schiep - samen met Harry Bannink - de Nederlandse musical en had een enorme invloed op nieuwe generaties schrijvers in al deze genres.

Haar taalgebruik was uniek. Ze ontdeed het Nederlands van een naar plechtigheid en deftigheid neigende schrijftaal, want ze schreef in een opluchtend gewoon Nederlands, in bijna spreektaal. Ze voegde er, behalve een ongebreidelde fantasie, een grote dosis speelsheid in ritme en rijm én humor bij, elementen die tot dan niet bepaald tot de voornaamste karaktertrekken van de Nederlandse literatuur, en vooral poëzie, behoorden.’

Naschrift Joke Linders:

Toen Hans Vogel in Biografie Bulletin 1993/1 aankondigde dat Annie Schmidt hem zowel mondeling als schriftelijk als haar biograaf had aangewezen, schreef ik: ‘Dat zij haar zegen geeft aan een “Paroolman” met wie zij “een vriendschappelijke relatie” heeft, zal niemand haar aanrekenen. Leuk voor Hans Vogel, zuur voor mij.’ En dat is alle animositeit die in deze kwestie van mij te verwachten is. Ik wens Hans Vogel veel succes. Zo blijven twee biografen nieuwsgierig naar elkaars werk.