Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 66]

Altijd afgeluisterd in de woonkamer
Igor Cornelissen brengt Paul de Groot tot leven
Koen Hilberdink

Toen de CPN al een aantal jaren de partij was van welzijnswerkers, kunstenaars, studenten, poten en potten, gonsde de naam Paul de Groot nog wel eens door de gangen van bezette academiegebouwen en kantoren van opbouw- en straathoekwerkers. Voor de nieuwe CPN'ers kleefde er aan deze naam niet veel goeds. De meeste nieuwkomers hadden dan wel geen enkele historie met de man die zo'n veertig jaar de scepterdrager van hun partij was geweest, maar wisten van verhalen dat hij zijn werk bruut, ondemocratisch en zeer eigengereid had gedaan.

Dat was in de jaren 1978-1982, een periode waarin de CPN na de verkiezingsnederlaag van 1977 voor de laatste keer glorieerde. De Groot zelf had na het verkiezingsdebâcle de partij als actief politicus verlaten en vertrok een jaar later als een soort banneling uit Amsterdam. Hij vestigde zich in een koopflat in Zeist, waar hij zijn dagen vulde met het kijken naar televisieseries als Kojak en Derrick, het lezen van kranten en het drinken van een goed glas wijn of cognac.

Een enkele keer liet hij zich zuur uit over de veranderingen die plaatsvonden in ‘zijn’ CPN. In besloten kring stelde hij schimpend voor de partij om te dopen tot CPNFP, de Cultuur Partij Nederlandse Flikkers en Potten. Wel bleef hij lid van de partij, waarvan de bestuurders hem in 1978 nog het erelidmaatschap hadden afgenomen. Een ieder zou dan eieren voor zijn geld kiezen, maar De Groot wist als geen ander dat er voor een communist niets ergers bestaat dan buiten de partij te staan.

De Groot woonde nog een aantal jaren in Zeist, maar moest na het overlijden van zijn tweede vrouw Eke in 1985 onderdak zoeken in een bejaardentehuis. Na de dood van zijn vrouw ging het slecht met hem: hij begon te dementeren. Zijn sterfhuis werd het joodse bejaardencentrum ‘Het Gooi’ in Bussum, waar hij soms zo in de war was dat hij zich in Israël waande. Hij stierf op 3 augustus 1986. Twee dagen later werd hij in aanwezigheid van een handjevol mensen gecremeerd in het Utrechtse crematorium Daelwijck. Van zijn oude communistische kameraden waren er slechts twee komen opdagen. Hij was eenentwintig jaar lid geweest van de Tweede Kamer, maar ook daar was zijn dood geen enkel woord van memorie waard.

De Groots levensverhaal was in grote lijnen bekend. Zelf publiceerde hij in 1965 en 1967 twee delen memoires, die overigens nauwelijks opmerkingen over zijn persoonlijke leven bevatten. Een welkome aanvulling was het portret dat Ger Verrips van De Groot schetste in zijn ‘biografie’ van de CPN, Dwars, Duivels en Dromend, die in 1995 verscheen. Vanzelfsprekend bleef ook Verrips met zijn portrettering in eerste instantie op het terrein van De Groots politieke leven.

De journalist Igor Cornelissen is de eerste die zich gewaagd heeft aan wat hijzelf ‘de mens Paul de Groot’ noemt. In zijn Paul de Groot Staatsvijand Nr.1, portretteert hij de gevreesde leider van de Communistische Partij Nederland in 248 pagina's, inclusief noten en register. Een bibliografie ontbreekt

[p. 67]

helaas. Cornelissen noemt zijn boek een biografische schets. Waarschijnlijk vindt hij de benaming biografie te pretentieus voor een levensverhaal dat veel witte plekken bevat. Die hiaten zijn inherent aan de biografie van iemand die goed wist dat vrijwel heel politiek Nederland hem als de belangrijkste staatsvijand beschouwde. Heel zijn leven deed De Groot daarom zijn uiterste best zo veel mogelijk van zijn privé- en politieke leven voor de buitenwereld verborgen te houden. Overal en altijd, ook in zijn eigen partij, was hij op zijn hoede voor mensen die banden konden hebben met de Binnenlandse Veiligheidsdienst.

Het is dan ook verbijsterend in het boek van Cornelissen nogmaals te lezen hoe de Binnenlandse Veiligheidsdienst erin slaagde hem decennialang te volgen. De eerdergenoemde Ger Verrips en de BVD-historicus Van Engelen hadden daar natuurlijk al op gewezen, maar doordat Cornelissen laat zien wat voor gevolgen zoiets heeft voor iemands privéleven komt het nog schokkender over. De dienst ging heel ver in het volgen van De Groot; het lukte geheime agenten zelfs jarenlang een afluistermicrofoon in de woonkamer van de communistenleider te plaatsten.

Van die afluisterrapporten kon Cornelissen trouwens dankbaar gebruikmaken. Hij kreeg als eerste toestemming om de bij de Binnenlandse Veiligheidsdienst berustende dossiers over De Groot in te zien. Net op tijd, want de dienst honoreert nu alleen nog maar inzageverzoeken van de betrokkenen zelf. Het spreekt voor zich dat dit een belangrijke en spannende bron is.

Daarnaast maakte Cornelissen gebruik van het Archief Paul de Groot, het CPN-archief en de knipsels en aantekeningen die hijzelf sinds de jaren vijftig verzamelde en maakte. Cornelissen mag zich met recht een De Groot-spotter van het eerste uur noemen. Ook een aantal mensen uit de directe politieke of persoonlijke omgeving van De Groot was bereid een gesprek met Cornelissen te voeren. CPN-kopstukken als Henk Hoekstra en Joop Wolff vertelden over het moeilijke karakter van hun gewezen kameraad, die met niemand bevriend wilde zijn. Vriendschap ‘hindert je in kritiek op anderen’, vertrouwde hij Hoekstra toe.

Ook Huib Zegeling zat als stiefzoon soms dicht op de huid van De Groot. Hij getuigde met name over de laatste jaren van zijn stiefvader.

Niet alleen die laatste levensjaren van De Groot spreken vanwege de tragiek tot de verbeelding. Ook zijn jeugd en zijn eerste politieke activiteiten zijn interessant. Hij werd geboren in Amsterdam, maar vertrok met zijn joodse ouders als jongetje van een half jaar oud naar Antwerpen. Hij groeide daar op en bracht het tot diamantbewerker. Als man van begin twintig ging hij terug naar Amsterdam, om daar in 1937 partijsecretaris van de CPN te worden. Het was het begin van een lange carrière in de partij.

Op het persoonlijk vlak is één gebeurtenis van groot belang geweest. Cornelissen gaat daar uitvoerig op in, zonder overigens de kwestie psychologisch uitvoerig te duiden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verloor De Groot zijn eerste vrouw, de Poolse Sally Borzykowska, en zijn dochter Rosa. Zij kwamen om in een kamp, nadat zij op hun onderduikadres, een zomerhuisje in het Gelderse Gorssel, in de herfst van 1942 door NSB'ers waren gearresteerd. De Groot zelf wist bij die actie te ontkomen.

Volgens Cornelissen sprak hij na de oorlog met niemand over deze tragische gebeurtenis, die natuurlijk zijn hele leven door zijn hoofd bleef spoken en richting gaf aan zijn denken en voelen.

Cornelissen geeft een eerlijk portret van De Groot. Hij is als ex-trotskist zeer betrokken geweest bij de linkse beweging in Nederland en dat had hem natuurlijk parten kunnen spelen bij het schrijven van deze biografi-

[p. 68]

Paul de Groot, jaren zeventig (illustratie uit besproken boek)

[p. 69]

sche schets. Vooral omdat Cornelissen zichzelf ooit rekende tot de aanhangers van Trotski, aartsvijanden bij uitstek van het klassieke communisme. Cornelissen had dus kunnen proberen zijn gram te halen. Daarvoor heeft hij echter te lang geleden afscheid genomen van zijn politieke leermeester. Juist door zijn kennis van ‘linkse’ zaken staat hij boven de stof.

Het boek is vooral boeiend voor iedereen die onderzoek doet dat op de een of andere manier gerelateerd is aan de problematiek van de Koude Oorlog. De afgelopen jaren is over deze tijd al veel gepubliceerd, maar biografische studies als deze voegen daar iets extra's aan toe. Juist door binnen te dringen in de persoonlijke levenssfeer van een Nederlandse hoofdrolspeler wordt het de lezer duidelijk hoe ver de waanzin van het Koude Oorlog-denken kon gaan. Niet alleen het optreden van de BVD-agenten is afschuwwekkend, ook de onmenselijkheid van de starre tegenspeler De Groot roept soms weerzin op. Maar na lezing van Cornelissens boek kan je daar net iets meer van begrijpen.

Igor Cornelissen, Paul de Groot Staatsvijand nr.1, Een biografische schets, Nijgh & Van Ditmar, 248 pagina's, prijs f 39,90.