Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 23]

Met een vreemde man uit zeilen
Biografie van Michiel Adriaenszoon de Ruyter
Arjen Fortuin

Het tweede deel van een biografie is zelden het interessantste stuk. De biograaf heeft in het begin van zijn verhaal de karaktertrekken van zijn held uiteengezet en vervolgens aangegeven hoe zijn persoonlijkheid tot wasdom komt. De rest van het levensverhaal vloeit daar meestal uit voort. De biograaf maakt zijn personage als het ware klaar voor de grote gebeurtenissen. Hazeu maakt eerst een (potentiële) moordenaar van Achterberg en laat hem dan pas de trekker overhalen. Of dat is in ieder geval zijn bedoeling.

De moord is niet het interessantste deel. De lezer kent de held, de grootste spanning is weg. De nieuwsgierigheid naar de verdere lotgevallen van de hoofdpersoon blijft, maar de opwinding van de verse kennismaking is verdwenen. Pas als de dood van de goede bekende nadert, neemt de opwinding weer toe. De biograaf die zijn boek zo wil opbouwen heeft daar natuurlijk goede bronnen voor nodig. Van schrijvers zijn die er meestal wel, dat is nu eenmaal een beroepsgroep die veel beschreven papier nalaat. Anders is het met zeehelden, en natuurlijk helemaal met zeventiende-eeuwse zeehelden. Ronald Prud'homme van Reines biografie over Michiel Adriaenszoon de Ruyter (1607-1676), Rechterhand van Nederland, moet het zonder zo'n opbouw stellen. Er is geen materiaal over het begin van De Ruyters leven. ‘Wat De Ruyter allemaal meemaakte in zijn jongste jaren, wij weten het niet. Wij kunnen gissen dat hij heeft staan staren naar de zee en daarvan diep onder de indruk is geraakt. Dat hij verhalen van zeelieden heeft aangehoord en daarvan in de ban is geraakt (...) Het zullen echter altijd wel veronder-stellingen moeten blijven, want authentieke bronnen over het leven van De Ruyter in deze jaren ontbreken.’

Weliswaar haalt Prud'homme een paar keer de anekdotes van De Ruyters eerste biograaf Gerard Brandt aan, maar hij maakt duidelijk dat hij weinig van die verhalen gelooft. Terecht, overigens. Al was het natuurlijk prachtig geweest als De Ruyter, zoals zijn eerste biograaf beweert, daadwerkelijk op tienjarige leeftijd de kerktoren van zijn geboorteplaats Vlissingen had beklommen en erin geslaagd was om ongedeerd (maar niet zonder het dak te beschadigen) weer af te dalen.

Nu kan Prud'homme niet veel meer doen dan de belangrijkste karaktertrekken van De Ruyter melden, in de hoop dat het ‘bewijsmateriaal’ in de rest van het leven bijeen gesprokkeld zal worden. De lezer stelt dat voor een probleem. Hij wordt geconfronteerd met een hoofdpersoon die na vijftig pagina's biografie - het punt waarop menige gebiografeerde voorzichtig zijn eerste kleuterklas betreedt - vijfenveertig jaar oud is en gepensioneerd als koopvaardijschipper. Wie die man is, weet de lezer nog niet. De biograaf heeft gemeld dat De Ruyter een eenvoudig en zeer vroom man was, die veel van zijn familie hield, wars was van uiterlijk vertoon maar wel op zijn tijd een driftbui had. Maar meer dan beweringen zijn dat op dat moment nog niet. De lezer heeft nog te weinig meegemaakt met De Ruyter om zich

[p. 24]

Michiel de Ruyter (rechts naast de hond) temidden van zijn familie

iets bij die vroomheid, plichtsbetrachting of opvliegendheid voor te kunnen stellen. Wanneer De Ruyter dus kort daarna op de oorlogsvloot terecht komt, ga je met een onbekende uit varen.

Uiterlijk was hij ‘an middelbare grootte. Hij had een breed voorhoofd, een rossige gelaatskleur, bruine haren en doordringende bruine ogen. Zijn dikke knevel was karakteristiek voor de zeeman. Hoewel De Ruyter over een ijzeren gestel beschikte, schijnt hij sinds zijn jeugd last van bevende handen te hebben gehad. Aangezien men daar in zijn tijd geen goede verklaring voor kon vinden, weet hij dit ongemak aan het feit dat hij een keer rotte vis had gegeten.’ Vanaf het begin van zijn oorlogscarrière is De Ruyter succesvol. In de Eerste Engelse oorlog (1652-1654) slaagde hij erin de Engelsen in een zeeslag te verslaan, hoewel de tegenstander met meer schepen vocht. Aldus was zijn naam gevestigd, maar tevreden was hij niet. De toestand van de vloot van de Republiek was wat hem betreft onder de maat. Eigenlijk wilde hij naar huis, maar voor het vervolg van de oorlog liet men hem niet meer gaan. Enkele successen later stond hij bekend als ‘kloekmoedige zeeleeuw’. Zijn naam was gevestigd. Raadspensionaris Johan de Witt wilde hem zelfs het opperbevel over de hele vloot geven, maar De Ruyter weigerde dit. Het zou een ongehoorde promotie geweest zijn, waarbij de nieuweling in één klap tientallen superieuren op de hiërarchische ladder zou inhalen. Zijn biograaf schrijft de weigering toe aan De Ruyters ‘enorme bescheidenheid’.

Op dat moment in het verhaal doet die verklaring vreemd aan. De lezer heeft nog nauwelijks een blijk van bescheidenheid bij de oorlogsheld kunnen ontwaren, behalve de verzekering van zijn biograaf dat hij een bescheiden man was. De Ruyter is ons nog te onbekend om dat besluit aan een karaktertrek toe te schrijven. Was het niet waarschijnlijker dat De Ruyter wist dat hij geen schijn van kans zou hebben te worden geaccepteerd door een vloot die voornamelijk bestond uit gepasseerde vakgenoten?

De Witt zag wel iets in De Ruyter en stuurde hem op bijzonder succesvolle expedities

[p. 25]

naar de Middellandse Zee, Denemarken, Afrika en Noord-Amerika. Op de tocht naar die laatste twee continenten vergaarde hij zoveel buit dat hij bij terugkomst in 1665 zonder concurrentie Nederlands belangrijkste zeeofficier was geworden. Koud was hij terug in Nederland, in Groningen, of hij werd benoemd tot opperbevelhebber en doorgestuurd naar Texel, waar de vloot op hem lag te wachten. De Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) stond namelijk op het punt van uitbreken. De reis van Groningen naar het Waddeneiland maakte duidelijk hoe hoog de ster van De Ruyter was gerezen. Aan de oevers van de kanalen waar de trekschuit van de admiraal passeerde stond het zwart van de mensen, vechtend om een glimp van de held op te kunnen vangen. De oorlog kende een moeizame start. Het schip van De Ruyter raakte beschadigd en hij droeg het commando tijdelijk over aan een ander en hield zich min of meer afzijdig. ‘Het grote nadeel van De Ruyters beslissing,’ schrijft Prud'homme, ‘was wel dat ze achteraf voedsel zou geven aan geruchten als zou hij op dat moment geen vertrouwen meer hebben gehad in de goede afloop van de zeeslag en hebben gehoopt dat zijn plaatsvervanger de schuld van de nederlaag zou krijgen.’ De biograaf wijst deze hypothese even vlot weer af als dat hij hem te berde heeft gebracht onder verwijzing naar de instructies die zijn held had ontvangen om zich niet aan al te grote gevaren bloot te stellen. Het is een van de momenten in de biografie waarin Prud'homme De Ruyter wat al te vlot het voordeel van de twijfel geeft onder verwijzing naar diens goede, plichtsgetrouwe, karakter. Vooral omdat er op dat punt nog geen overdonderend bewijs van De Ruyters bijzondere trouw is gegeven.

Na die moeizame start wist De Ruyter ook in deze oorlog een aantal belangrijke zeeslagen te winnen, waardoor zijn positie ongenaakbaar werd. De onvoorwaardelijke steun van De Witt hielp daarbij. Die zag in de versterking van de vloot een mogelijkheid om zijn eigen positie stabieler te maken en greep die met beide handen aan. De Ruyter werd ‘Der Staten rechterhand’ en de twee mannen werden vrienden. Bij dat laatste moet men zich trouwens niet al te veel persoonlijks voorstellen. Brieven met diepe gevoelens schreven ze elkaar niet. Wel logeerden de heren bij elkaar als dat zo uitkwam. De volgende jaren waren De Ruyters glorietijd als ‘Bestevaer’ de grote vaderlijke leider van de Nederlandse zeevloot. Uiteindelijk redde hij het vaderland toen dat in het ‘rampjaar’ 1672 door Frankrijk, Engeland en Duitsland werd aangevallen.

Ondanks die successen waren de eerste tekenen van verval toen al zichtbaar. In Den Haag was Johan de Wit door een woedende menigte Oranjegezinden gelyncht. De Ruyter verloor niet alleen zijn vriend, maar ook zijn bevoorrechte positie. Juist zijn jarenlange vriendschap met De Witt, maakte hem in de ogen van de nieuwe machthebbers verdacht. Hij was immers van de ‘tegenpartij’. De Ruyters prestige zorgde er echter voor dat hij kon aanblijven als opperbevelhebber. Waarom ook zou de prins zich ontdoen van een zeeheld wiens reputatie het de meeste vijanden al dun door de broek deed lopen?

Voordat de door het ‘rampjaar’ ingeleide Derde Engelse Oorlog (1672-1673) de revue passeert, besteedt Prud'homme in een hoofdstuk aandacht aan het ‘privé-leven’ van zijn held. De basis voor dat hoofdstuk is de boedelinventaris van De Ruyters huis. In dit hoofdstuk, op twee derde van het boek, stijgt de persoon De Ruyter voor het eerst levend uit het materiaal op. De wat saaie opsomming van heldendaden met af en toe een nobele of minder nobele (opvliegendheid) karaktertrek maakt plaats voor de beschrijving van een huis, die allerlei dingen duidelijk maakt.

[p. 26]

De Ruyter woonde niet in de Gouden Bocht aan de Herengracht, hoewel hij dat best kon betalen. Zijn huis stond op een niet al te luxe straathoek aan het IJ. Zijn huis was, met dat van zijn zeevarende zoon Engel, het duurste van de buurt. Hoewel een pronkkamer de grote verzameling eretekenen, -penningen en andere luxe giften ten toon stelde, had ‘Bestevaer’ vrijwel al zijn geld op de bank gezet. In huis hing een aantal portretten, maar niet meer kunst dan hij waarschijnlijk bij verschillende gelegenheden cadeau had gekregen. Behalve wat religieuze literatuur bezat hij geen boeken. In hetzelfde hoofdstuk haalt de biograaf aan dat zijn vrouw Anna van Gelder dagelijks met de mand aan de arm naar de markt ging.

Het relaas over het huis maakt duidelijk hoezeer De Ruyter een uit de klei getrokken Hollandse held is geweest. Hard werken, geld op de bank en nog harder doorwerken. Zijn geniale zeemanschap was door de praktijk geschoold en zijn moreel besef was een eenvoudige combinatie van zeemansmores en dank aan God. Daarbij hoort trots en een sterk gevoel voor autoriteit, als De Ruyter leiding moet geven maar ook als hij bevelen moet opvolgen. In de loop van het boek doet het bizar aan dat de biograaf telkens weer De Ruyter de hand boven het hoofd lijkt te houden, maar aan het eind blijkt de biograaf een overtuigend bewijs van het plichtsbesef van zijn held in handen te hebben.

In 1675 heeft De Ruyter alle reden om de pijp aan Maarten te geven. De Prins wil eigenlijk wel van hem af, hij is bijna zeventig, ziek en moe. Bovendien wordt hem een weinig aanlokkelijke expeditie voorgesteld: de Spanjaarden helpen met hun strijd tegen de Fransen bij Sicilië. De vloot was te klein en te slecht bewapend en de onervaren Spanjaarden zouden in een zeeslag ook al weinig hulp leveren. De Ruyter zag dat de onderneming hopeloos was en hij deed zijn beklag. Dat viel slecht, er werd hem gevraagd of hij soms de moed had verloren. De Ruyters antwoord liet weinig aan duidelijkheid te wensen over ‘Neen, ik begin de moed niet te laaten vallen. Ik heb mijn leven veil voor den Staat: maar ik ben verwondert, en 't is mij leet dat de Heeren de vlag van den Staat zoo veil hebben en waagen (...) De Heeren hebben mij niet te verzoeken, maar te gebieden, en al werd mij bevoolen 's Lands vlag op een enkel schip te voeren, ik zou daarmee t'zee gaan, en daar de Heeren Staaten hunne vlag betrouwen, zal ik mijn leven waagen.’

In het relaas van dit vertrek oppert Prud'homme tussen de regels door een opmerkelijke hypothese. Wellicht vond De Ruyter het niet eens zo erg om op de bewuste expeditie te sneuvelen. Dan zou hij in het harnas sterven, een staatsbegrafenis als nationale held krijgen en zo de toekomst van zijn familie veilig stellen. Anders zou hij door de orangisten waarschijnlijk op een zijspoor gerangeerd worden en in vergetelheid moeten sterven.

Michiel de Ruyter, ‘der Staten rechterhand’

[p. 27]

Het schier onvermijdelijke gebeurde. Niet lang daarna vertrok De Ruyter richting Middellandse Zee. Al voor Gibraltar brak de mast van het commandoschip. Uiteindelijk vaagde op 22 april 1676 een Franse kogel de linkervoet van De Ruyter weg. Zeven dagen later bezweek hij aan zijn verwondingen. Zo is De rechterhand van Nederland een biografie op zijn kop geworden. Pas aan het einde van het boek kan de schrijver duidelijk maken waarom zijn De Ruyter is zoals hij hem afbeeldt. Daar zou het verhaal moeten beginnen, maar de koek is al op. Het is de vraag of dat probleem oplosbaar is. Misschien is het bronnenmateriaal wel te karig om een helemaal boeiende biografie te maken die bovendien de waarheid geen geweld aandoet.

Wel was het boek er boeiender op geworden als Prud'homme stilistisch wat meer in zijn mars had gehad. Zijn stijl is vlak en als hij zich eens een metafoor of vergelijking veroorlooft is het precies de verkeerde. Een huldiging van De Ruyter vergelijken met de intocht van winnende voetballers zet je als lezer wel erg hardhandig terug in de twintigste eeuw. Hetzelfde geldt voor een verwijzing naar krakersrellen.

Desondanks laat De rechterhand van Nederland geen nare smaak achter. Dat komt door de kracht van het laatste deel van de biografie, waarin Prud'homme duidelijk maakt dat De Ruyter willens en wetens zijn eigen dood tegemoet zeilde en zo uiteindelijk stierf als een tragische held.

Ronald Prud'homme van Reine, Rechterhand van Nederland. Biografie van Michiel Adriaenszoon de Ruyter, De Arbeiderspers, Amsterdam 1996,406 blz. f 65,-.