Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 292]

‘Ik hou niet van verzamelingen’
Pieken en dalen van een biografisch onderzoek
Liesbeth van der Linden

Elisabeth Zernike werd geboren in de Jacob van Campenstraat in Amsterdam op 8 juli 1891 en overleed te Laren op 12 maart 1982. Zij publiceerde vijfentwintig romans en novellen, drie bundels poëzie en een groot aantal artikelen, de meeste voorpublicaties van romans. Daarnaast verschenen enkele bibliofiele uitgaven. Er is ook werk niet uitgegeven.

Elisabeth Zernike groeide op in een rationalistisch schoolmeestersgezin. Beide ouders waren onderwijzer; haar moeder had lesgegeven tot zij trouwde en bezat naast de hoofdakte ook de akte wiskunde. Haar vader was hoofd van de Vondelschool en auteur van reeksen boekjes voor het lager onderwijs; daarnaast schreef hij pedagogische artikelen in de Haagsche Post. Elisabeth bezocht de vierjarige HBS voor meisjes en studeerde daarna zang. Die studie moest ze opgeven omdat haar stem niet krachtig genoeg was. Op aandringen van haar vader behaalde zij het diploma voor spraaklerares maar dit beroep heeft zij nooit willen uitoefenen. In plaats daarvan vergezelde zij in 1911 har zuster Annie, de eerste vrouwelijk predikant in Nederland, naar Bovenknijpe om voor haar de huishouding te verzorgen. Van 1916 tot 1925 deed zij hetzelfde in Groningen bij haar broer Frits, de natuurkundige die in 1953 de Nobelprijs zou krijgen. In die jaren begon Elisabeth zich aan het schrijven te wijden. Vanaf 1925 was zij actief in de Maatschappij der Nederlandsche Letteren en nam zij zitting in diverse commissies. Zo leerde ze andere schrijvers kennen: Boutens, ‘Mevrouw Boudier’ en Fenna de Meyier; Roel Houwink en Fré Domisse, Jo de Wit, Julia Roggeveen en vele anderen. Zij gaf lezingen over ‘Het moderne Boek’ en zette zich in voor de Jongeren Vredesbeweging. Elisabeth Zernike was overtuigd pacifist en antimilitarist.

Haar eerste korte verhaal werd geplaatst in Eigen Haard (1915). In 1919 verscheen de roman Het schamele deel, die in 1921 met de Haagsche Post-prijs werd bekroond. Tot aan de Tweede Wereldoorlog verscheen er bijna ieder jaar een boek en slaagde zij erin van haar pen te leven. Elisabeth Zernike leefde zeer teruggetrokken, eerst in Doorn, later in Maarn, Leusden en Wageningen. Zij publiceerde onder andere in Eigen Haard, Onze Eeuw, Elseviers Geïllustreerd Maandschrift, in De Gids, Den Gulden Winckel, Het Handelsblad en De Stem.

Tijdens de oorlog weigerde zij lid te worden van de Kultuurkamer. Om in haar inkomsten te voorzien hield zij illegaal voordrachten in zeer besloten kring over het werk van Leopold en Boutens.

Na de oorlog vond zij het moeilijk weer aansluiting te vinden bij het publiek. Zij keerde terug naar Amsterdam en onder invloed van Hans Keuls begon zij gedichten te schrijven - in 1949 ontving zij de poëzieprijs van de Gemeente Amsterdam voor het gedicht ‘En toen wij afscheid namen’. In 1967 werd haar de Jacobsonprijs toegekend voor haar gehele oeuvre. Zij verhuisde in 1969 naar Laren, waar zij op 12 maart 1982 overleed.

Een paar jaar geleden las ik voor het eerst een boek van Elisabeth Zernike: Een vrouw als zij. Het werk boeide me door de speciale sfeertekening en ik werd getroffen door de wijze waarop de vrouwelijke hoofd-

[p. 293]

persoon beschreven werd. Ik wilde weten of deze schrijfster nog meer geschreven had en was benieuwd naar haar achtergrond. Het bleek ontzettend moeilijk iets over haar te vinden. Als zij al ergens genoemd werd was dat als ‘zuster van de Nobelprijswinnaar Frits Zernike’.

In eerste instantie liep het onderzoek voorspoedig. Ik kreeg alle medewerking van de familie, met name van prof. dr. Frits de Jong Edz., emeritus hoogleraar Moderne Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en tevens executeur-testamentair van zijn tante. Hij had Elisabeth Zernike zeer goed gekend, had jarenlang naast haar gewoond en kende dus ook veel mensen met wie zij contact had. Aan hem heb ik veel te danken. In het Letterkundig Museum bevond zich genoeg materiaal om mij een eerste beeld te vormen van Elisabeth en om sporen te kunnen volgen naar mensen die meer over haar zouden kunnen vertellen. Ook in dat opzicht heb ik veel geluk gehad: alle mensen die ik benaderde, wilden met me praten. Onder hen bevond zich een aantal mensen die haar goed gekend hebben en nog net niet overleden waren: Elisabeths jongste broer Hans, Roel Houwink en John Pront, een welgestelde anarchist die tijdens de oorlog bij haar ondergedoken zat en daarna altijd contact heeft gehouden. Ik heb mensen uit allerlei perioden van haar leven gesproken. Van Julia Roggeveen, een jongere vriendin die vanaf 1936 in Engeland woonde, kreeg ik alle brieven die zij in de loop van 35 jaar van Elisabeth ontvangen had. Daarin worden personen en gebeurtenissen beschreven, die ik niet in brieven aan anderen heb teruggevonden en dat klopt ook want aan Julia moest uiteraard meer uitgelegd worden.

In de tussentijd kreeg ik het complete werk van Elisabeth Zernike bijeen en kon ik dank zij de graficus Christiaan Heeneman de door hem verzorgde bibliofiele uitgaven bekijken. Inmiddels begon haar honderdste geboortedag te naderen en in mijn enthousiasme droomde ik van een kleine Elisabeth Zernike-revival...

Toen kwam de eerste tegenslag, een echt zware klap: prof. dr. de Jong Edz. ging dood. Bij onze laatste ontmoeting had hij nog schertsend gezegd: ‘we hebben nog wel twintig jaar’ - maar dat mocht niet zo zijn. Met hem viel mijn belangrijkste informatiebron weg, en hij kon mij niet meer introduceren bij bekenden van Elisabeth. Zijn aanbevelingsbrieven moest ik node missen. Bovendien viel mijn grootste ruggesteun weg. Toen begon mijn eerste twijfel: bij herlezing van het oeuvre begon ik mij af te vragen of het werk wel interessant genoeg was om een biografie te rechtvaardigen. Hoe zou ik ooit de waarde van dat werk kunnen inschatten: hoe zou ik kunnen begrijpen wat dat werk toen betekende, in de tijd dat het verscheen? Ik begon mij ook te realiseren dat er nog wel heel veel namen ‘in omloop’ waren, mensen over wie ik niets wist. Niet waar ik hen kon vinden, niet of zij van groot of slechts betrekkelijk belang waren in het leven van mijn onderwerp.

Daarbij was er een aspect dat mij in toenemende mate hinderde, namelijk het besef dat Elisabeth Zernike zelf dit onderzoek niet gewild zou hebben. Zij zelf zou, had zij nog geleefd, beslist geweigerd hebben haar medewerking te verlenen. Zij moest niets van ‘heldenverering’ hebben, en hield er niet van dingen te bewaren. Geen foto's, geen brieven, geen eigen werk. Ik besefte heel goed dat ik op grond van bewaard gebleven brieven een heel eenzijdig beeld kreeg aangereikt: wat behouden is gebleven zijn háár brieven, door anderen bewaard. Van de andere kant der correspondentie rest geen snipper. Toen de heer De Moll, archivaris in Den Haag, haar verzocht om desnoods een klein stukje handschrift, werd hem dat beslist geweigerd onder het motto: ‘ik houd niet van verzamelingen’. Ik begon mij meer

[p. 294]

Elisabeth Zernike (foto: John Pront)

[p. 295]

en meer schuldig te voelen tegenover mijn onderwerp, omdat ik maar doorging met napluizen, praten en zoeken.

In de zomer van 1991 schreef ik de opzet voor de eerste hoofdstukken van mijn biografie. Daarna werd alles wat ik schreef voor mijn eigen gevoel heel levenloos. Ik realiseerde me dat ik niet van mijn onderwerp hield, terwijl ik tijdens de bijeenkomsten van de Werkgroep Biografie toch dikwijls had gehoord dat dit een voorwaarde was voor het schrijven van een goede biografie. Ik ben door Elisabeth geraakt, ze boeit me en ze irriteert me, maar ik houd niet van haar. Het vertrouwen in haar zowel als in mijzelf was weg.

Wel hield ik nog regelmatig lezingen. Die vielen goed en ik deed het ook graag. Oudere mensen herinnerden zich hun leesgenot en vertelden daar enthousiast over. Ik begon dan weer zo te twijfelen over verdergaan of niet. Ik was ook altijd blij als trouwe ‘supporters’ mij door hen gevonden materiaal toestuurden. Ik stopte dat in mijn vele mappen en aarzelde en voelde mij schuldig tegenover degenen die mij geholpen hadden. Maar het ging niet. Als ik wat ik geschreven had weer onder ogen kreeg waren het voor mij dode letters. Ik kwam er geen stap verder mee, het stond zó ver van me af. Ik bekeek het waarschijnlijk al te kritisch.

Dat najaar viel de eerste van een aantal dierbare doden in mijn eigen leven. Daarna had ik het zo druk met overleven dat ik aan mijn onderzoek niet meer ben toegekomen. Tot ik onlangs Joke Linders sprak en mijzelf tot mijn verbazing weer geïnteresseerd over Elisabeth Zernike hoorde vertellen.

Nu ik mij opnieuw in mijn onderwerp heb verdiept en al mijn materiaal weer onder ogen heb gehad, merk ik dat ik heel veel zin heb me weer intensief met het Zernike-onderzoek verder te gaan. Het voorbereiden en het vertellen van dit verhaal heeft me over een grote drempel heen geholpen: ik ga gewoon weer verder.