Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 287]

Collaboratie van het minste kwaad
Biografie van Belgiës baas in bezettingstijd
E.J. Raskin

Als kind werd Gerard Romsée weggezonden van huis, maar toen de Belgische regering in 1940 naar het buitenland vluchtte, bleef hij op de winkel passen. Tijdens de Duitse bezetting was hij de machtigste man van België. Later werd de Vlaams-nationalist veroordeeld tot twintig jaar gevangenis wegens collaboratie.

Gerard Romsée werd geboren in 1901 in Guigoven, een hyperklein dorp in het zuiden van Belgisch Limburg. Zijn ouders, steile katholieken, waren erg welgesteld. Hoewel afkomstig uit een Franssprekend milieu, zette de jonge Romsée zich vanaf de middelbare schooltijd in voor de vernederlandsing van het openbaar leven in Vlaanderen. Zoals u waarschijnlijk wel weet, was dit tot in de jaren dertig van deze eeuw in belangrijke mate Franstalig. In 1924 kwam Romsée als leider van de Vlaamsgezinde studenten aan de universiteit in Leuven, in aanvaring met de academische overheid. De Waalse rector magnificus had namelijk bevolen dat iedere flamingantische activiteit moest worden stopgezet. Romsée weigerde om principiele redenen medewerking aan dit bevel te verlenen, hetgeen tot gevolg had dat hij het consilium abeundi kreeg. Vader Romsée was steeds gekant geweest tegen de flamingantische bedrijvigheid van zijn zoon en vond dat de maat nu vol was. Hij wilde niets meer met Gerard te maken hebben en ontzegde hem de toegang tot de ouderlijke woning. Ook weigerde hij nog langer tussen te komen in zijn levensonderhoud en studiekosten.

Gerard werd op eigen kracht advocaat, eerst in Antwerpen, vervolgens in Brussel. In 1929 zond de kieskring Tongeren-Maaseik hem naar de Kamer van Volksvertegenwoordiging, waar hij deel uitmaakte van de Vlaamsnationalistische fractie. Deze groep was tot 1933 gelieerd aan de Frontpartij, nadien aan het Vlaams Nationaal Verbond (VNV).

De jonge volksvertegenwoordiger manifesteerde zich aanvankelijk als een gematigde democraat. Vanaf 1935-1936 schoof hij op in rechtse richting. Hij werd voorstander van een autoritair geleide staat en van een corporatieve maatschappij. Deze opvattingen leefden ook bij de rechtervleugel van de toenmalige Katholieke Partij.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam Romsée, zoals overigens het hele VNV, in de collaboratie terecht. Het VNV werd hierbij niet uitsluitend geleid door fascistische motieven. De partij verwachtte ook - net zoals de Activisten tijdens de Eerste Wereldoorlog - dat de Duitsers Vlaanderen politieke onafhankelijkheid zouden geven. Meer zelfs rekende men op de creatie van een groot-Nederlandse staat: de samenvoeging van Vlaanderen en Nederland. Romsée was evenwel minder naïef dan velen van zijn partijgenoten. Hij schaarde zich aan de kant van Leopold III. De koning geloofde, zoals aanvankelijk de overweldigende meerderheid van de Belgen, in een militaire overwinning van de Duitsers, of anders minstens in een vrede door vergelijk. Alleszins ging hij ervan uit dat Duitsland een dominantie rol in Europa zou spelen. Uitgaande van dit gegeven, hoopte hij door overleg van de nazi's te bereiken dat België en zijn monarchic konden blijven bestaan. Leopold rekende er bovendien op dat bij een vrede

[p. 288]

door vergelijk het staatsbestel in autoritaire zin kon worden hervormd, iets wat natuurlijk onmogelijk was in geval van een geallieerde overwinning.

Romsée was vanaf het begin van de oorlog voorstander van een aanwezigheidspolitiek. Hij was beschikbaar voor hoge ambten.

Overigens genoot hij vertrouwen van zijn partij van het koninklijk hof en - en dit is uiterst belangrijk - van de Militärverwaltung. Hij was bereid met de bezettingsadministratie samen te werken, maar niet met de SS. Dit alles voor zover het, althans naar zijn mening, voor het land nuttig en noodzakelijk was. In de Belgische historiografie wordt deze vorm van samenwerking met de nazi's de ‘collaboratie van het minste kwaad’ genoemd.

De vroegere volksvertegenwoordiger werd eerst commissaris voor de repatriëring van de vele Belgische vluchtelingen in Zuid-Frankrijk, vervolgens gouverneur van Limburg en, vanaf april 1941, secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid. Misschien is het nodig hier te wijzen op het feit dat de secretarissen-generaal van de diverse ministeries op basis van de Wet van 10 mei 1940 in de plaats traden van de bazen, ministers die in Frankrijk en later in Engeland verbleven.

Romsée was, na de Duitse top in Brussel, de machtigste man van België. Niet alleen beheerde hij twee departementen, die in een bezettingsperiode erg belangrijk zijn, ook was hij de grote baas van de Rijkswacht en van de diensten, die belast waren met de controle op produktie en distributie van levensnoodzakelijke goederen. Hij voerde een groot aantal institutionele hervormingen door en richtte een al even groot aantal nieuwe instellingen op. Hij ontpopte zich hierbij als een gezagvol en onvermoeibaar man, iemand die wist wat hij wilde en nooit afweek van de weg die hij had ingeslagen.

Hoewel Romsée een beleid voerde dat tot juni 1943 op de stilzwijgende steun van het koninklijk hof kon rekenen, bleef hij toch Vlaams-nationalist. Hij hield vast aan een strikte toepassing van de taalwetten en betrok het VNV, dat tot dan steeds in de oppositie had gezeten, bij het bestuur van het land. De topfuncties die hij bekleedde en de politiek die hij voerde, bezorgden duizenden partijgenoten en geestverwanten een overheidsbetrekking. Niet zelden ging dit gepaard met afzetting van de zittende titularissen. De hele operatie was zo massaal en radicaal dat zij ‘de greep naar de macht’ door het VNV werd genoemd.

In september 1944 was Romsée's rijk uit Hij had zich de vijandigheid van het verzet en van een deel van de bevolking op de hals gehaald. Hij vreesde het slachtoffer te worden van een bijltjesdag en vluchtte het land uit. In mei 1945 keerde hij terug en werd hij opgesloten. Na een proces dat maanden duurde, werd hij veroordeeld tot een gevangenisstraf van twintig jaar en tot een schadevergoeding aan de Belgische staat ten bedrage van tien miljoen frank. Na zijn voorlopige vrijlating in 1951 trad hij niet meer in de openbaarheid. Hij overleed in 1976.

Ik kom nu bij het eigenlijke onderwerp van mijn uiteenzetting, de specifieke problemen waarop ik als biograaf ben gestuit. Eerst zal ik het hebben over moeilijkheden in verband met het verzamelen van bronnenmateriaal. Vervolgens besteed ik aandacht aan het bijzonder complexe karakter van de man wiens leven ik heb beschreven.

Een eerste bron die ik heb geraadpleegd, zijn de openbare archieven. Sommige waren toegankelijk zonder enig probleem. Andere konden slechts geraadpleegd worden na voorafgaande toelating. Zo onder meer het archief van het provinciebestuur van Limburg in Hasselt, het archief van het Koninklijk Paleis in Brussel en het archief van het

[p. 289]

aartsbisdom in Mechelen. Mijn verzoeken tot inzage werden alle ingewilligd, op twee na. Ik heb geen toegang gehad tot bepaalde archiefstukken uit de regeerperiode van Leopold III, met name die in het paleis van Argenteuil door prinses Lilian worden bewaard. Ook kon ik het persoonlijk dossier van Romsée op het ministerie van Binnenlandse Zaken in Brussel niet inzien.

Dit alles betekent niet dat de toegang tot de andere openbare archieven, die door mij werden geraadpleegd van een leien dakje is gelopen. De meeste problemen heb ik gehad met het auditoraat-generaal in Brussel. Deze instelling bewaart het strafdossier van Romsée. Dit omdat de bestraffing van de collaboratie tot de bevoegdheid van de militaire rechtbanken behoorde. In principe mogen in België alleen de verdachte of veroordeelde en zijn advocaat en strafdossier inkijken. Betreft het een dossier van iemand die reeds overleden is, dan dient men voorafgaand toelating van de auditeur-generaal te krijgen. Deze magistraat houdt hierbij rekening

Gerard Romsée omstreeks 1940 (tekenaar onbekend)

met het algemeen belang en met belangen van de familie van de verdachte of veroordeelde. Hoe ouder het dossier is, hoe makkelijker inzage wordt verleend.

Mijn eerste schriftelijke verzoek werd afgewezen. Dit bracht mij in een onmogelijke positie. Hoe kon ik een biografie schrijven van iemand die een glansrol had gespeeld in de collaboratie en die hiervoor was gestraft, zonder dat ik zijn strafdossier had kunnen inkijken. Ik heb de stoute schoenen aangetrokken en heb een persoonlijk onderhoud met de auditeur-generaal gevraagd. Dit verzoek werd ingewilligd. Tijdens het onderhoud bleek vrij vlug dat de hoge magistraat niet alleen jurist maar ook historicus was. Ik slaagde erin zijn vertrouwen te winnen en kreeg inzage. Dit mits een dubbele voorwaarde: ik mocht de gegevens die ik in het dossier aantrof, enkel voor een wetenschappelijke publikatie gebruiken en ik mocht geen feiten bekend maken, die op derden betrekking hadden.

De auditeur-generaal wees mij verder op iets wat ik niet wist. Volgens de Belgische strafwetgeving is het verboden schriftelijk of mondeling kond te doen dat iemand een veroordeling heeft opgelopen, indien hij later in ere is hersteld. Doet men dit toch, dan kan men op klacht van betrokkene of zijn erfgenamen, voor de strafrechtbank worden gedaagd. Nu was het zo dat Romsée in de jaren zestig eerherstel had gekregen. Zelf was hij in 1976 overleden, maar zijn echtgenote en zijn geadopteerde zoon leefden nog. Dit betekende dat ik van twee personen ‘carte blanche’ diende te krijgen. Een verzoek in deze richting was erg delicaat. Vooral de 87-jarige weduwe was erg achterdochtig. Toch kreeg ik het klaar dat beiden een stuk ondertekenden, waarin werd gezegd dat zij er geen bezwaar tegen hadden dat ik over Romsée's veroordeling zou schrijven. Moest ik deze toelating nu nog bekomen, dan vrees ik dat ik achter het net zou vissen. De weduwe, die inmiddels 92 jaar is geworden, neemt mij kwalijk dat ik

[p. 290]

niet bereid ben geweest haar mijn manuscript voor de publikatie te laten lezen. Ook gaat zij niet akkoord met een aantal passages uit mijn boek.

Overigens loopt de geadopteerde zoon evenmin op met mijn werk. Hij meent dat ik hem ergens heb bedrogen. Hij had verwacht dat ik een hagiografie, geen biografie, van zijn adoptant zou schrijven, hetgeen ik uiteraard niet heb gedaan. Ergens voel ik mij wat schuldig, vooral omdat het aan hem te danken is dat ik het belangrijke privé-archief van Romsée heb kunnen raadplegen. Wel dien ik te zeggen dat hij dit nooit uitdrukkelijk afhankelijk heeft gemaakt van enige voorwaarde.

Nog een laatste woord over mijn zoektocht naar bronnen. Ik ben er in geslaagd een zestigtal personen op te sporen, die Romsée persoonlijk gekend hebben - hiervan zijn er inmiddels reeds negen overleden. Ik heb ieder van deze mondeling, telefonisch of schriftelijk geïnterviewd. Zoals het een historicus past, ben ik hier zeer kritisch te werk gegaan. Ik heb de ene getuigenis met de andere geconfronteerd, ik heb het principe testis unus, testis nullus zoveel mogelijk toegepast, ik heb gecontroleerd of de getuigen hun informatie uit eerste bron hadden. Natuurlijk heb ik heel wat getuigenissen als onvoldoende betrouwbaar moeten afwijzen. Dit heeft echter niet belet dat ik veel relevant materiaal heb kunnen verzamelen. Had ik niet aan orale geschiedenis gedaan, dan zou heel wat informatie in verband met Romsée definitie verloren zijn gegaan.

Ik schakel nu over op een probleem dat specifiek is voor de man die het voorwerp van mijn boek is. Romsée was een figuur, rond wie heel wat raadsels bestonden. Ik som er enkele op:

1.	Hoe kwam het dat hij, die van oorsprong Franstalig was, een Vlaams-nationalist werd? Waarom trad hij, hoewel hij uit de hogere burgerij afkomstig was, toe tot een beweging, die in hoofdzaak bestond uit mensen uit de middengroepen? Wat bezielde hem toen hij zich in 1924 van de universiteit en van huis liet wegzenden?
2.	Hoe kwam het dat velen Romsée een belangrijke politieke rol in de politiek van Leopold III toedichtten, hoewel hiervan geen duidelijke bewijzen voorhanden waren?
3.	Waarom was Romsée bereid secretaris-generaal te worden, toen het koninklijk hof hem dit vroeg, een waarom bleef hij in functie na juni 1943, toen datzelfde hof hem had laten vallen?
4.	Waarom heeft Romsée lange tijd over zijn contacten met Laken gezwegen, daar waar men van verschillende zijden op openbaarmaking aandrong en het voor hem zelfs voordelig zou zijn geweest, zo hij enige mededeling had gedaan?

Het definitief antwoord op deze vragen wordt niet geleverd door geschreven of mondelinge bronnen. Vaak zijn deze onvolledig of onduidelijk. Soms bestaan ze zelfs niet.

Vrij snel nadat ik met mijn boek was begonnen, had ik de indruk dat het raadselachtige in het optreden van Romsée te maken had met zijn karakter. Na onderzoek van egodocumenten kwam ik tot de conclusie dat Romsée een aantal sterk geprononceerde karaktereigenschappen had, die aan elkaar tegengesteld waren. Zo was hij een extreme narcist, terwijl hij daarnaast een radicaal perfectionisme nastreefde, onder meer bij het vervullen van hem aangeleerde verplichtingen tegenover zijn medemens. Zo was hij een erg solitaire figuur, terwijl hij anderzijds gedreven werd door de behoefte een actieve en leidende rol in het maatschappelijk leven te spelen. Zo was hij een uitgesproken rationele man, waar tegenover staat dat hij alle mogelijke vormen van volksdevotie beoefende.

De psychologie leert dat bepaalde mensen

[p. 291]

karaktereigenschappen kunnen hebben, die aan elkaar tegengesteld zijn. Tevens leert zij dat het handelen van deze mensen moeilijk verklaarbaar is voor hun omgeving en vaak aanleiding geeft tot misverstanden.

Ik weet dat het gebruik van de psychologie in de geschiedschrijving bij sommigen op achterdocht en zelfs onbegrip stuit, zeker wanneer het gaat over mensen die overleden zijn en die mens als zodanig niet meer kan interviewen. Volgens mij gaat het erom voldoende egodocumenten te beschikken. Is dit het geval dan kan men de man of de vrouw, over wie men schrijft, karakteriseren of, anders gezegd, tot een bepaald gekend type rekenen. Als dit eenmaal is gebeurd, zal wat men weet over dit type kunnen helpen bij de verklaring van het gedrag van de concrete persoon.

Oorspronkelijk zag het ernaar uit dat Romsée geen egodocumenten had nagelaten - om deze reden werd mij afgeraden een biografie van hem te schrijven. Vrij snel bleek dat dit niet zo was. Eerst vond ik een lange brief, die hij als zestienjarige aan één van zijn leraren richtte en waarin hij zijn hart luchtte. Ook ontdekte ik enkele verhandelingen uit zijn middelbare schooltijd, die onder meer over zijn gevoelsleven gaan. Dit alles volstond uiteraard niet om hem volledig te karakteriseren. Via een advertentie in een krant kwam ik in contact met iemand die een dertigtal brieven van Romsée bezit. Deze brieven bestrijken de periode 1924-1936, dat wil zeggen bijna veertig jaar. Zij zijn vrij uitgebreid en bevatten heel wat informatie van Romsée's gemoedsleven. De bestemmeling was een franciscanenpater. Romsée had hem leren kennen aan de universiteit te Leuven en is later met hem in contact gebleven. Uiteraard heb ik gretig gebruik gemaakt van deze brieven. Zij bevatten zoveel gegevens, dat ik erin geslaagd ben de meeste raadsels omtrent de figuur van Romsée op te lossen.

E.J. Raskin publiceerde in oktober vorig jaar een biografie van Gerard Romsée.