Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 281]

Biografische reanimatie
Over Herman de Man
Gé Vaartjes

‘Wat bezielt iemand toch om zich jarenlang te verdiepen in andermans leven?’ Die vraag wordt bij biografisch onderzoek nogal eens gesteld. Je kunt daar heel filosofisch op reageren, met antwoorden als: ‘De confrontatie met andermans leven schept inzicht in het eigen bestaan.’ Of: ‘Het leven dat je niet leeft tòch leven via de gebiografeerde, een soort romantische vlucht in een andere persoonlijkheid, dus.’ Zulke uitspraken.

Misschien bevinden deze overwegingen zich wel allemaal in mijn onderbewuste, maar ik denk dat het eenvoudiger ligt, namelijk: positief gerichte belangstelling voor een andere mens die, in mijn ogen althans, een boeiend en zinvol leven leidde. Het is een bijna EO-achtige formulering, die wat misplaatst lijkt in onze cynische debunking tijd, maar ik weet geen betere. Wat ook meespeelt, is de behoefte een voorbij leven, dat met alle materie oploste, terug te vinden, vast te leggen en het zo als het ware postuum te rechtvaardigen. Biografisch onderzoek is een soms krampachtig gevecht tegen de fundamenteelste levenswet, die inhoudt dat uiteindelijk alles voorbij gaat.

Het leven van Herman de Man is al bijna vijftig jaar voorbij. Het was een leven vol uitersten, tumult en conflicten. De Man groeide op als het joodse jongetje Sallie Hamburger in de Zuidhollandse polders, temidden van een streng-calvinistische bevolking. Sal Hamburger ontwikkelde zich tot een kleine crimineel met grote idealen. Hij flirtte in zijn jonge jaren met anarchisme en socialisme. Hij weigerde militaire dienst en belandde in de gevangenis - later overigens nòg een keer, maar nu als gevolg van oplichting. Hij schreef verhalen, novellen en romans, waarvan Het wassende water het bekendste boek is.

Tegenwoordig wordt zijn werk gemakshalve, of uit onkunde, nogal eens in verband gebracht met kloeke boeken als Sjoukje erft een hoeve, Jong leven in de hooimijt en Het hart bonst als een dorsmachine. H. Marsman moest in zijn streven naar een ‘Europees peil’ vroeger al niets van De Mans zogenaamde streekliteratuur hebben. Hij beweerde dat deze in Purmerend al moeilijk te lezen was. Hij vergiste zich. Werk van De Man werd vertaald in het Duits, Engels, Frans, Pools, Tsjechisch, Deens, Zweeds en Lets, lang voordat er sprake was van Buchmessen of Schwerpunkte.

De Man en zijn gezin gingen over tot de rooms-katholieke kerk, maar de Tweede Wereldoorlog spaarde hen niet. Zijn vrouw en vijf kinderen werden door de Duitsers vermoord. Zelf verbleef hij in Frankrijk toen de oorlog uitbrak. Twee jaren woonde hij in een dorpje in de Franse Alpen, vervolgens werkte hij bij Radio Oranje en daarna reorganiseerde hij op Curaçao de Radioomroep. Ruim een jaar na de bevrijding verongelukte hij, toen een KLM-dakota op Schiphol te pletter sloeg.

Ik schetste hier in enkele lijnen een leven

[p. 282]

dat niet arm was aan uiterlijke gebeurtenissen. Als puur feitenmateriaal biedt het voor een biograaf alle denkbare uitdagingen, maar natuurlijk gaat het niet alleen daarom: de mens Herman de Man dient benaderd te worden. Wie was hij? Waarom deed hij wat hij deed, schreef hij wat hij schreef, dacht hij wat hij dacht? Hoe bepalend is zijn armelijke kindertijd geweest voor zijn latere ontwikkeling? Schuilt hierin een verklaring voor zijn hevige geldingsdrang later? Wat waren nu precies zijn beweegredenen om rooms-katholiek te worden? Hoe zijn de menslievende idealist en de agressieve ruziezoeker met elkaar in verband te brengen? Ook bij Herman de Man is er sprake van een merkwaardige tweespalt - ik heb soms het gevoel dat de titel van Jan Fontijns eerste deel over Van Eeden op de kaft van iedere levensbeschrijving geplaatst zou kunnen worden.

Op zoek naar antwoorden op vragen als deze doen zich problemen voor, veel te veel om in korte tijd zinvol te bespreken. Ik noem er slechts enkele.

Uit Herman de Mans vroegste jaren en van zijn familie is bijna niets bewaard gebleven. De Tweede Wereldoorlog heeft niet alleen vrijwel de gehele familie Hamburger vernietigd, maar ook foto's, documenten en voorwerpen. Zo ging De Mans persoonlijke archief verloren, dat bestond uit onder meer honderden zelfgemaakte en -ontwikkelde foto's en correspondentie van bijvoorbeeld Stijn Streuvels, Knut Hamsun, Jan Engelman en Anton van Duinkerken. Na de deportatie van zijn gezin, in augustus 1942, drongen enkele inwoners van het Noord-Brabantse Berlicum het huis van De Man binnen en namen uit de inboedel mee wat van hun gading was. Een en ander betekent dat in Berlicum en omstreken ongetwijfeld nog documenten van De Man zwerven, maar die zijn vrijwel onbereikbaar. De plundering van het huis wordt nu of ontkend of gerelativeerd en wie met een boek

Herman de Man met zijn gezin in 1934

[p. 283]

of brief komt aanzetten heeft iets uit te leggen. En wie wil dat? Een en ander ligt, ook bij de huidige bevolking, gevoelig. Daar komt bij dat Herman de Man in het dorp verre van geliefd was. De informanten die ik er sprak, hidden allemaal een negatief verhaal, waarin De Man als een volstrekt onmogelijk mens geschilderd werd. Ongetwijfeld bevat hun informatie een kern van pijnlijke waarheid, maar wat kan ik met deze verhalen? In hoeverre heeft de tijd, de overlevering, de visies gekleurd? Het element ‘Berlicum’ en de verwerking ervan kost mij nog steeds de nodige hoofdbrekens.

Bij gebrek aan materiaal is de jeugd van Herman de Man dus in enkele lijnen te schetsen, maar zijn laatste jaren kan ik behoorlijk gedetailleerd reconstrueren. Met name de periode 1940-1942, toen hij in een hotelletje in de Franse Alpen verbleef, heeft een schat aan gegevens achtergelaten. De Man schreef wekelijks lange brieven over wat hij meemaakte en wat hem beroerde en ze zijn vrijwel allemaal bewaard gebleven. Het is soms prachtige literatuur: ontroerend, ook vermakelijk, maar bovenal onthullend. Ik zal er in mijn biografie ruime aandacht aan moeten besteden en daar dienen zich dan weer problemen bij aan. Niet alleen door de gebeurtenissen, maar ook door de grote hoeveelheid materiaal krijgt de biografie naar het eind toe een zwaar gewicht. Dit in contrast met het begin, dat noodgedwongen kort zal worden. Een problem rond de structuur, compositie, dringt zich hier op. Hoe balanceer je met twee schalen die niet in evenwicht te brengen zijn?

Een andere kwestie bij die vele brieven is het moeten maken van keuzes. De meeste brieven zijn zó informatief, zó interessant of zó aangrijpend dat ik ze in eerste instantie vrijwel allemaal integraal zou willen opnemen. Dat kan natuurlijk niet. Dan sta je voor de moeilijke beslissing: wat neem ik wel op? Wat parafraseer ik? Wat laat ik helemaal weg? Het is alsof je van een grote collectie edelstenen negentig procent moet weggooien, domweg omdat je doosje te klein is.

Twee kinderen van Herman de Man overleefden de oorlog. Een ervan is nog in leven, dochter Marietje. Zij is nu bijna zeventig en heeft in Denemarken een nieuw leven opgebouwd. Zij is het tegenovergestelde van ‘de lastige weduwe’ of ‘de moeilijke kinderen’. Bereidwillig waar het het geven van informatie betreft, openhartig als het om persoonlijke herinneringen en visies gaat, generous in het afstaan van documenten, foto's en brieven. Het is een ideale samenwerking tussen nabestaanden en biograaf, een aanvankelijk zakelijke band die uitgegroeid is tot een intensieve vriendschap, ja bijna tot een behoren bij de familie.

Hierin schuilt echter ook gevaar, en niet alleen wat afstand nemen en een kritische houding betreft. Tijdens mijn onderzoek ben ik op veel pijnlijks in het leven van Herman de Man gestuit. Ik noemde al de kleine criminaliteit, oplichting, de gevangenis. Maar er is meer. Er waren soms grote moeilijkheden in zijn huwelijk, het gezin. Over beide aspecten zijn bijzonder persoonlijke en bovenal pijnlijke brieven bewaard gebleven. Brieven waarvan je zelfs als biograaf denkt: had ik ze maar nooit ontdekt. Ik heb er goed over kunnen spreken met de dochter, voor wie een en ander natuurlijk erg ‘emotioneel’ ligt - om dat vervelende modewoord maar te gebruiken. Maar gevoelige zaken bespreken in een intieme Deense huiskamer met een glas Akvavit is nog iets anders dan ze open en bloot publiceren in een boek. Zo kan ook een uitstekende relatie met ‘de erven’ obstakels opwerpen: de strijd tussen vriendschap, vertrouwen, fatsoen en consideratie enerzijds en eerlijkheid, volledigheid, noodzakelijkheid anderzijds.

[p. 284]

Ik hoorde Maarten 't Hart eens in een televisie-uitzending zeggen dat hij nooit een biografie zou willen schrijven. Al die bezoekjes aan ouwe dames die je tussen kopjes thee door moet interviewen - hij vond het zonde van zijn tijd. Het bezoeken van informanten is inderdaad tijdrovend en levert soms ook nauwelijks iets op, maar ik vind dit toch een van de aardigste kanten van het onderzoek. Ontmoetingen geven weliswaar niet altijd de gehoopte antwoorden, de gewenste onthullingen, maar zij bieden wel de mogelijkheid de sfeer van destijds op te roepen, een mentale couleur locale te creëren, een reis in de tijd te maken.

Zo'n reis maakte ik vorige zomer naar de Franse Alpen, waar De Man van 1940 tot 1942 verbleef. Ik trof er, toch wel tot mijn verbazing, veel locaties uit zijn tijd vrijwel onaangetast aan. Het was alsof ik foto's van ruim vijftig jaar geleden binnenstapte. Het hotel waar hij logeerde was er nog, weliswaar niet meer in gebruik. Het staat al jaren te koop. De dochter van de inmiddels overleden hotelier bood mij vriendelijk een rondleiding door het pand aan. Het bleek nog vrijwel volledig origineel gemeubileerd te zijn en zo stond ik ineens middenin de wereld van Herman de Man anno '40-'42. In het restaurantgedeelte stonden stapels bestofte borden op het buffet, in de keuken zwierven peper- en zoutstelletjes op het aanrecht De grootste verrassing in dit spookhotel wachtte mij op de eerste etage. ‘Dit was de kamer van monsieur Armand,’ zei de hoteliersdochter. Ik stond in een kleine, in jaren-twintig-stijl gemeubileerde kamer, waarin alleen het behang ooit vernieuwd was. Hier had De Man dus in zijn gedwongen ballingschap zijn trieste brieven geschreven en zijn eenzaamste uren gekend. Madame Souchon trok zich bescheiden terug op de gang, alsof zij zich bewust was van deze bijzondere ogenblikken die ik alléén, met De Man, diende te beleven. Ik bevond mij in het verleden, in een onveranderd decor dat door de luiken die de eigentijdse wereld buiten sloten nog sterker geconserveerd leek. Ik had het bijna mystieke gevoel Herman de Man te kunnen aanraken. Als ik nu schrijf over De Mans verblijf in Hôtel de L'Europe heb ik het gevoel er destijds zelf gelogeerd te hebben. Ervaringen als deze zijn onontbeerlijk. Ze bieden niet alleen informatie, ze verkleinen ook de afstand tot je onderwerp. Het zijn de smakelijkste krenten in de biografische pap.

Een curieuze ervaring was een bezoek aan het plaatselijke kerkhof, hoog in de bergen. Ik waande mij er tussen dierbare doden, want op veel stenen las ik een naam die ik kende uit De Mans brieven en de radiopraatjes die hij later over deze tijd hield. Vrijwel alle mensen die toen zijn dagelijkse leefwereld bevolkten, lagen hier rij aan rij verzameld. Voor mogelijke annotaties schreef ik heel wat geboorte- en sterfjaren van de zerken over. De belangrijkste fotografeerde ik. Een aardige bijkomstigheid was dat sommige graven voorzien waren van een ovaal portret van de overledene, waardoor heel wat namen ineens een gezicht kregen. Mijn verblijf in de Alpen was een goudmijn van vondsten, die naast antwoorden op cruciale vragen mijn inlevingsvermogen in de Mans verblijf aldaar zeker vergroot hebben.

Een bijzondere ontmoeting had ik in Pont de Claix, een voorstadje van Grenoble. Tijdens de oorlog verbleven hier vier uitgeweken Belgische ministers in een grote villa. Herman de Man kwam met hen in contact en maakte destijds melding van zijn visites en logeerpartijen in de villa, waar de oude Madame Blandin de scepter zwaaide en waar ook haar dochter met twee zoontjes woonde. Ik had zo mijn twijfels over De Mans familiaire omgang met deze familie en de ministers en verdacht hem, eerlijk gezegd, van interessantdoenerij. Die karaktertrek was hem niet vreemd.

[p. 285]

Mr Matignon en zijn moeder, Mme Matignon-Blandin, augustus 1995 (foto: Gé Vaartjes)

De telefoongids meldde één familie Blandin in Pont de Claix. Ik belde, kreeg een heer aan de lijn en vertelde over mijn onderzoek. Toen de naam Herman de Man viel, werd enthousiast gereageerd. We maakten een afspraak voor de volgende dag.

In Pont de Claix vond ik een uitgestrekt ommuurd park, en daar middenin de villa. De familie Blandin bleek echter te wonen in de oorspronkelijke portierswoning, bij de ingang van het terrein, een door wingerd ingelijst geelgepleisterd huis. Ik werd ontvangen door een oudere heer, die mij in een chaotische kamer noodde. Meubels stonden zonder enige structuur opgesteld, tafeltjes en kastjes waren beladen met stapels kleding, papieren en vooral medicijnen. De ruimte was overladen met zwaar beschadigd, bijna vergaan antiek. Tussen de wrakke meubelen bevond zich een hoogbejaarde gracieuze dame, 96 jaar oud. Zij bleek de dochter van de oude Madame Blandin en de moeder van de ongeveer 70-jarige heer die mij ontvangen had. Ik stond dus oog in oog met het jongetje en zijn moeder uit de tijd van Herman de Man.

De grote villa was om financeële redenen verkocht en de laatste Blandins hadden zich teruggetrokken in de portierswoning, letterlijk en figuurlijk in de schaduw van een groots verleden.

De conversatie was aanvankelijk in overeenstemming met het interieur: chaotisch. Moeder en zoon streden met ongecamoufleerde vinnigheid om het woord en beconcurreerden elkaar strijdlustig in het beantwoorden van mijn vragen. Maar juist deze verbale, zeg maar: agressie maakte mij duidelijk hoezeer de Blandins betrokken waren bij het onderwerp. En ik wist nu ook dat ik Herman de Man onterecht verdacht had van interessantdoenerij. Hij was er inderdaad een graag geziene gast en stond op vriendschappelijke voet met de Belgische ministers.

Toen brak een pijnlijk moment aan. Het bleek dat de Blandins niets wisten van Herman de Mans lot na zijn vertrek uit Frankrijk in 1942, noch van de dood van zijn vrouw en vijf kinderen. Toen ik de drama's

[p. 286]

verteld had, waren de bejaarde mensen erg aangeslagen. Na vijftig jaar werd opnieuw en oprecht gerouwd om de dood van zeven mensen.

Van ervaringen als deze komt uiteindelijk maar weinig concreet in de biografie terecht, maar ik zou ze voor geen goud willen missen. Juist deze ontmoetingen en gesprekken houden mij biografisch op de been. Zij wegen op tegen al het gereis - dat overigens zeer noodzakelijk is -, tegen al die verdwenen documenten, al die hoofdbrekens over structuur en stijl. Ze doen je beseffen dat je, in een vaak dorre papierchaos, speurt naar een mens van vlees en bloed, die in de biografie gereanimeerd dient te worden.