Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 258]

De onredelijkheid van de werkelijkheid
Over Bolland
Willem Otterspeer

Mijn stelling is nogal paradoxaal, wat heet, echt bollandiaans. Die stelling luidt: Bolland had alles en zijn biograaf niets met het fin de siècle te maken. Hegel heeft ooit eens gezegd dat de filosofie een decadentieverschijnsel was. De uil, zo was zijn befaamde vergelijking, begon zijn vlucht bij het invallen van de avondschemering. Op Hegel zelf was dat niet van toepassing. In zijn filosofie was het einde een nieuw begin, in zijn denken vielen werkelijkheid en redelijkheid samen.

Nu dacht Bolland wel dat hij de tweede editie van Hegel was, maar hij omschreef zijn filosofie als een decadentieverschijnsel, een lichtpuntje in een ‘vergrauwde beschaving’ zoals hij het noemde. Bij Bolland was de werkelijkheid niet redelijk. Bij Bolland vloog de uil ook niet meer uit, maar ging hij op stok.

Maar al was Bolland een echte filosoof van het einde der tijden, zijn tijd was geen eindtijd en zijn biograaf is geen historicus.

Ons fin de siècle - en dat van vele andere landen evenmin - was geen tijd van verval of achteruitgang, integendeel. In de recente geschiedschrijving over het Nederland van honderd jaar geleden, wordt het fin de siècle voorgesteld, niet als het eind van een periode, maar als een begin, niet als een tijd van decadentie en pessimisme, maar van opgewekt zelfvertrouwen en frisse daadkracht. Iemand met een fin de siècle-filosofie hoort niet in het fin de siècle thuis.

Maar dat was niet de enige reden waarom Bolland niet representatief was. Want zeg nu zelf, als je geboren bent in een achterbuurt, als je waarschijnlijk een bastaard bent, als je moeder een prostituee is en jijzelf bajesklant en als je dan uiteindelijk toch nog professor wordt, dan ben je geen doorsnee professor. Als je vervolgens met je rug naar de universiteit gaat staan, wat heet, met je rug naar heel Nederland, als dat allemaal je lot is en je weet dat er geen god is, dan ben je een mooi onderwerp voor een biografie, maar niet bepaald representatief voor je tijd.

Bolland was dat dan ook niet. Hij was het hooguit in negatieve zin. Alles waar hij tegen was, het socialisme, de rooms-katholieke en klein-protestantse emancipatie, het spiritisme en de vredesbeweging, de vrijmetselarij en de moderne wetenschap, de massificatie en de industrialisatie, de techniek en de moderne kunst, dat alles was kenmerkend voor het eind van de vorige eeuw. En Bolland was dat dus niet.

Maar eigenlijk heeft me dat weinig kunnen schelen. Ik heb niet zoveel met de tijd van Bolland uit te staan gehad. Als hij een jongetje in Groningen is, heb ik een weinig voor de hand liggende aandacht voor de manier waarop de straten geplaveid zijn. Ik besteed veel meer tijd aan kinderspelletjes en kermissen dan aan politiek of economie. Als hij in Batavia leraar is, ben ik nieuwsgieriger naar de inrichting en het personeel van het Koning Willem III-gymnasium dan naar wat er zich op Weltevreden afspeelt. Ik hoor liever het petjo van de Indo's uit zijn klas, dan de mededelingen over de Atjeh-oorlog. In Leiden ben ik liever te gast bij de roddels

[p. 259]

van professoren, wandelende boterhammen heetten die, dan dat ik rondkijk in de gemeenteraad en waarom zou ik veel aandacht besteden aan de senaatsvergaderingen van de universiteit als Bolland daar zijn neus niet liet zien? Ik wil maar zeggen, ik heb de tijd in dienst gesteld van mijn biografie en allerminst mijn biografie in dienst van de tijd.

En dat moet niet en dat kan niet.

Laat ik met dat tweede beginnen. Het kan niet, want de geschiedschrijving van bijvoorbeeld een periode gaat niet zo te werk. Die neemt niet honderd biografieën en leidt daaruit een tijdsbeeld af. Dat zou die geschiedschrijving misschien vijftig jaar geleden gedaan hebben, maar nu niet meer. Nu is het individuele element achter het collectieve verdwenen en dat collectieve wordt via andere bronnen en met andere methoden opgespoord. Daar spelen biografieën nog wel een rol bij, zeker, maar alleen als illustratie.

Er worden ook wel biografieën geschreven met het oog op dat soort illustratie - ik denk daar bij aan het magistrale boek dat Jacques le Goff over Lodewijk de Vrome schreef, of het niet minder prachtige boek van Willem Frijhoff over Evert Willemsz. - maar ik zou dat niet echt biografieën willen noemen. Frijhoff is het meer te doen om de religieuze ervaring in de zeventiende eeuw dan om de ziel van die kleine weesjongen die het tot dominee brengt.

Daarom heeft de biografie de laatste vijftig jaar ook niet zo in aanzien gestaan. Het schrijven van een biografie werd geassocieerd met het oude erudiete gemierenneuk, een wedstrijd, om een wildeman uit de jaren zeventig te citeren, in het vinden van nog meer bronnen dan de publicist vóór jou.

Aanpassen aan de geschiedwetenschap heeft dus geen zin, maar het moet ook niet. De biografie is nu eenmaal geen gewoon historisch genre.

Historici wordt drie dingen geleerd waar je als biograaf weinig mee uit de voeten kunt, omdat het gebeurt uit overwegingen van economie en eenzijdige wetenschappelijkheid. Er wordt geleerd dat als je al een archief in wil, je dat met een welomschreven vraagstelling moet doen, dat interpreteren vooral geen speculeren mag worden en dat het verleden iets heel anders is dan het heden. Dat is allemaal waar, maar eenzijdig waar, voorzichtig waar. Eigenlijk onwaar dus.

Wat de biograaf kenmerkt is de eigenaardige spanning tussen bronnenonderzoek en de interpretatie daarvan. Een biograaf overdrijft beide.

In allereerste instantie is de biograaf een verzamelaar, een eekhoorn die een wintervoorraad aanlegt. Zijn omgang met de archivalia van zijn onderwerp is in eerste instantie die van

een bezetene. Geen kladje zo klein, of de biograaf gaat ervoor naar de andere kant van de wereld.

Zo ontwikkelt hij een aparte loyaliteit aan zijn object, die enkele figuur die aan zijn zorg toevertrouwd is. De biograaf als verzamelaar koestert een eigenzinnige, ooit wel subversief genoemde afkeer tegen het typische en classificeerbare. Hij vernietigt de context, waarvan zijn persoon deel uitmaakte om hem zo in zijn individualiteit, zijn onvergelijkbaarheid te bezitten.

Eenmaal in het bezit van alles wat denkbaar is en vergaard zonder enige vooropgezetheid, dus nadat hij zich moedwillig gebracht heeft in de situatie van iemand die wegzinkt in het moeras, geeft de biograaf zich over aan de truc van de baron van Münchenhausen. Van verzamelaar wordt hij interpreet. Van de waarheid duikt hij in de verdichting, van de werkelijkheid in het theater, in het idee dat er zoiets zou zijn als een karakter, een eenheid van persoonlijkheid.

Maar in tegenstelling tot gewone historici

[p. 260]

laat hij steeds zien dat het een truc is. Het karakter is een voorstel uit een repertoire aan varianten. Een biografie is niet een verklaring maar een beleefd verzoek een persoon voor de duur van de tekst in een bepaald licht te bezien.

Wie vier jaar geleden de even schitterende als onverstaanbare Huizinga-lezing van Brodsky bijwoonde, zijn loflied op Clio, weet dat hij een hekel aan de dag legde voor zogeheten historische verklaringen. We proberen daarmee het verleden alleen maar overzichtelijk te maken en de toekomst voorspelbaar. We verklaren het verleden uit zelfbehoud. Maar het zijn juist onze verklaringen die ons machteloos maken tegenover de grilligheid van de geschiedenis.

Om wat hij noemde Clio's improviserende aard, wilde Brodsky elke historische gebeurtenis als meervoudig interpretabel voorstellen en de chronologie af te schaffen. Zijn idee was elke historische gebeurtenis van minstens vier interpretaties te voorzien. En hij achtte het heel goed mogelijk dat uit het oogpunt van de tijd zelf de moord op Caesar en de Tweede Wereldoorlog gelijktijdig, of in omgekeerde volgorde, of helemaal niet plaatsgevonden hadden.

Wat van belang is, is het belang van de figuur in kwestie voor ons, voor onze tijd. De tover van de biografie is die van een karakter op een toneel, een karakter dat precies als wij de solide overtuiging heeft het centrum van de wereld te zijn. Bij het schrijven en het lezen van een biografie worden twee wereldkernen samengevoegd en vindt de vredigste aller kernfusies plaats. Iets dat ons in staat stelt iemand anders te zien als een deel van onszelf, onszelf te zien vanuit een onmogelijk perspectief.

De tactiek van de biograaf - ik ontleen de gedachte aan Walter Benjamin - is die van de toneelregisseur. De regieaanduiding luidt dat acteurs het toneel opkomen alsof ze op de vlucht zijn. Het moment dat ze zichtbaar worden voor de toeschouwers doet hen stil staan. Het lijkt alsof ze zich geborgen weten in de blik van buitenstaanders. Het lijkt alsof het publiek deel heeft aan de handeling. Dat stilstaan moet de biograaf voor zijn onderwerp weten te bewerken, die geborgenheid moet hij zijn figuur verschaffen, die illusie aan zijn lezers.

Willem Otterspeer, Bolland. Een biografie (Amsterdam, Bert Bakker, 1995)