Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 217]

Leidse schrijvers in oorlogstijd
Koen Hilberdink

Leiden heeft zijn plaats in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog vooral te danken aan de beroemde rede van Professor Cleveringa. Deze jurist stelde op 26 november 1940 een zeer belangrijke daad; hij verklaarde tegenover een groot gehoor van collega's en studenten het niet eens te zijn met de verwerpelijke maatregel van de Duitse bezetter om zijn Joodse collega te ontslaan. De Duitsers reageerden fel op deze openlijke verzetsdaad en sloten meteen de Leidse universiteit. Veel studenten verlieten na verloop van tijd de stad; een aantal staakte de studie, anderen gingen college lopen in Amsterdam of Utrecht. Ook een aantal hoogleraren moest het veld ruimen.

Deze uittocht van studenten en universitaire docenten was natuurlijk een behoorlijke klap voor het intellectuele en culturele leven van Leiden, een universiteitsstad bij uitstek. Ondanks deze door de bezetters veroorzaakte culturele armoede, bestond er tijdens de bezettingsjaren een (illegaal) literair circuit. Over deze literatuur bedrijvende stadgenoten schreef de Leidenaar Buck Goudriaan het boekje Het Leidse literaire leven tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Nu was het met dat literaire leven aan het begin van de oorlog in Leiden wat magertjes gesteld, zoals Goudriaan zelf ook schrijft. Landelijk gezien speelde de universiteitsstad literair gezien geen rol van betekenis. Alleen van de inmiddels geheel onbekend geworden dichteres Elize van Kaatshoven en de dichter Chris van der Weye had men buiten de Leidse stadswallen wel eens gehoord.

Toch is het boekje van Goudriaan informatief voor diegenen die zich interesseren voor schrijvers die een rol spelen of hebben gespeeld in de vaderlandse literatuurgeschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zetten bij voorbeeld Jan Vermeulen (1923-1985) en Hans van Straten (1923), twee markante Leidenaren, in hun woonplaats de eerste stappen op het literaire toneel. Goudriaan vertelt over het ontstaan van hun vriendschap, hun gezamenlijke interesse in de poëzie van Aafjes, Achterberg en Lehmann en hoe zij vlak na de bevrijding hielpen bij de oprichting van het tijdschrift Columbus.

De door de Leidse vrienden bewonderde dichters Lehmann en Achterberg krijgen ook een plaats in Goudriaans literaire geschiedenis van Leiden. Lehmann omdat hij zich eind 1941 in de stad vestigde en Achterberg omdat hij werd verpleegd in het nabij gelegen psychiatrisch ziekenhuis Rhijngeest in Oegstgeest. Van daaruit kreeg hij contact met Jan Vermeulen, die al snel zijn persoonlijke secretaris werd. Vermeulen vervulde als drukker en literator al snel een spilfunctie in het Leidse gebeuren. Over een andere vriend van Vermeulen, de kunstenaar Jan Wolkers, komen we ook te weten hoe hij in Leiden leefde en hoe sommige Leidse elementen in zijn werk een plaats vonden.

Een andere dichter uit die tijd was Max de Jong (1917-1951). Hij vestigde zich in Leiden in de zomer van 1942. Jan Vermeulen kende enkele sonnetten De Jong uit Groot Nederland. Hij was nieuwsgierig naar deze nieuwe literaire medeburger en ging met Hans van Straten meteen naar hem op zoek naar. De vrienden wisten dat hij woonde aan de Jan van Goyenkade en er zat dus niets anders op dan elk huis aan een onderzoek te onderwerpen. De vrienden belden aan bij elke woning en hadden al snel succes. Op nummer 19 troffen ze De Jong aan.

[p. 218]

Tussen al deze gevestigde en aankomende dichters groeide een vriendschapsband. Ze kwamen bij elkaar over de vloer en organiseren literaire avonden bij iemand thuis. Omdat het gaat om schrijvers in oorlogstijd zit je als lezer te wachten op de verhalen over de verzetsdaden òf collaboratie in deze kring. Bij de meeste geportretteerden werden dergelijke keuzes niet gemaakt. Zelfs aan het schrijven van verzetspoëzie kwamen de meeste Leidse literatoren niet toe. Uitzonderingen daargelaten. Een van de weinigen die in deze contreien verzetspoëzie schreven, was de vanuit Oegstgeest opererende K. Heeroma. Ook wordt kort gerept over het verzetswerk van Wout Blok, toen nog dichter, later vooral bekend geworden als hoogleraar Nederlandse letterkunde in Groningen. Die lankmoedige houding van de dichters stoorde ook de Leidse illegale pers. In zijn boekje gaat Goudriaan nadrukkelijk op deze kwestie in.

De groepsbiografie laat vooral zien hoe jonge mensen onder moeilijke omstandigheden een plaats in de literatuur zoeken. Hoe zij illegaal lezingen organiseren, boekhandels bezoeken en vriendschappen sluiten.

Goudriaan haalt over de gebiografeerden veel feitjes boven water. Door het korte bestek van het boekje moest hij natuurlijk een uitwerking vaak laten liggen. Zelf vind ik het jammer dat Aimé van Santen wordt ‘afgedaan’ met de mededeling dat hij in Leiden woonde. Deze markante figuur had ik graag geplaatst willen zien in de omgeving van de hierboven genoemde kunstenaars. Zo zijn er meer personen en zaken die nieuwsgierig maken. En misschien is dat wel de verdienste van een deze kleine geschiedenis van literair Leiden in oorlogstijd. Het is afwachten of Goudriaan zelf of een ander met een aantal in het boekje genoemde Leidenaren verder aan de slag gaat.

Buck Goudriaan, Het Leidse literaire leven tijdens de Tweede Wereldoorlog, ISBN-nummer: 90-802717-1-3. Het boek is te bestellen door overmaking van 23,15 (inclusief verzendkosten) op giro 2377740 t.n.v.F.G.W. Goudriaan, Van Vollenhovenplein 21, 2313 EA Leiden, onder vermelding van ‘Literair Leven’