Biografie Bulletin. Jaargang 6

[p. 214]

Een literaire clown?
Het erfgoed van Henriëtte van Eyk
Gé Vaartjes

‘Hij stapelde z'n bagage in 't gangetje op elkaar, snoot z'n neus en ging er op zitten.’ Met dit soort zinnetjes in bewust-krom Nederlands leeft Henriëtte van Eyk (1897-1980) voort - maar dan voornamelijk in de afdeling ‘stijl/zinsbouw’ van schoolboeken. Haar omvangrijke oeuvre is zo goed als vergeten.

Het jongste Erf Goed-deeltje van de feministische uitgeverij ‘Vita’ wil daar verandering in brengen: in Een literaire clown; leven en werk van Henriëtte van Eyk breekt auteur Lucie Vermij een lans voor de schrijfster, ‘een zo eigenzinnige, unieke persoonlijkheid uit de Nederlandse literatuur’.

De Erf Goed-reeks is gevuld met levensbeschrijvingen van schrijfsters die vooral twee aspecten met elkaar gemeen hebben: een onconventionele levenswandel en literaire vergetelheid. Om hun onaangepaste levensloop (scheidingen, buitenechtelijke relaties, een ‘anti-burgerlijke’ houding) worden zij in deze reeks geëerd en soms lijkt deze maatschappelijke factor als literaire maatstaf gehanteerd te worden. Op deze wijze werd eerder aandacht geschonken aan schrijfsters als Til Brugman, Willy Corsari en Clara Eggink. En nu dus: Henriëtte van Eyk.

Van Eyk is als biografisch onderwerp alleszins de moeite waard. Zij hanteerde in de jaren dertig een vernieuwende humoristische stijl, parodieerde de bekrompen society uit haar tijd, was getrouwd met de schrijver en verzetsman Ed. de Nève, deed zelf ook verzetswerk, stortte zich in een gecompliceerde relatie met Vestdijk en had een intrigerende band met haar broer. Al deze elementen komen in Een literaire clown aan de orde, maar een duidelijk beeld van Van Eyk wordt er niet mee opgeroepen. Misschien kan dat ook niet anders: de Erf Goed-reeks beoogt biografische schetsen te brengen, hoewel Vermij zelf spreekt over een ‘biografie’. Maar ook als biografische aanzet is deze ‘schets’ niet voldoende. Je krijgt als lezer geen greep op Van Eyk - niet op de schrijfster en niet op de ‘mens’. Vermij schrijft dat Van Eyk een vat vol tegenstrijdigheden was en dat blijkt ook wel uit de levensfeiten die zij aandraagt. Het lijkt er echter op dat de auteur met deze tegenstrijdigheden geen raad wist. Nergens wordt een poging tot analyse, verklaring gedaan. De lezer blijft voortdurend met vragen zitten.

Hoe zat het bijvoorbeeld met Van Eyks politieke engagement? Vermij meldt al vroeg in haar levensverhaal dat Henriëtte door De Nève ‘steeds meer’ betrokken zou raken bij de politiek. Die betrokkenheid krijgt echter geen wezenlijke inhoud - behalve dan in '40-'45, toen Van Eyk duidelijk actief was voor het Kunstenaarsverzet. Maar hoe zat het daarvoor en daarna? Als Van Eyk, getrouwd, halverwege de jaren dertig in Londen woont, is daar een congres van schrijvers tegen het fascisme. ‘Het was een verademing weer eens onder mensen te zijn die dachten zoals zij,’ schrijft Vermij, en vervolgens: ‘Ze vertelt er helaas weinig inhoudelijks over.’ Deze laatste zin geldt ook voor de biografe. In 1955 verblijft Van Eyk een periode in Indonesië. Van de politieke situatie aldaar is niets terug te vinden in haar reisverslagen en brieven. Vermij signaleert dit ook, noemt de Indonesische indrukken zelfs ‘tamelijk naïef’, maar daar blijft het bij. Hoe zit het dan toch met dat engagement? Haar vriend Philip Roth beweerde: ‘Ze was het type van een saloncommunist. Ze was socialist zolang het haar zelf geen cent kost-

[p. 215]

Van Eyks succesvolle De kleine parade werd in 1970 door Wim Sonneveld bewerkt tot een musical. Omslag van het programmaboekje

te.’ Zo laat Vermij nog meer mensen aan het woord die voor of contra Van Eyk als politiek geëngageerde pleiten - maar zelf komt zij niet tot echte uitspraken.

Ook op Van Eyks schrijverschap en de essentie daarvan krijgt de lezer geen greep. Van Eyk zelf beweerde dat zij niet ‘voor de lol’ schreef en dat woede een drijfveer was. Wat wilde zij met haar werk? Geld verdienen, dat wordt wèl duidelijk gemaakt. Maar hoe zat het dan met die ‘woede’? In de tweede helft van de jaren dertig, toen Van Eyk en De Nève weer in Nederland woonden, hervatte Henriëtte ‘het leven met kopjes koffie bij haar moeder en haar vrienden, pingpongen op De Kring’. De Nève stortte zich in anti-fascistische kringen. In hoeverre was zijn vrouw daar bij betrokken? De biografe doet er het zwijgen toe. In de oorlog publiceerde Van Eyk niets, blijkbaar ook niet illegaal. Toch moet haar ‘woede’ toen hevig geweest zijn. Later publiceerde zij weer veel, maar waarover? ‘Het werk is doortrokken van een bewustzijn van maatschappelijke ongelijkheid en goedbedoeld, maar vaak mislukkend idealisme,’ stelt de biografe, maar nergens staaft zij dit met voorbeelden. We moeten het allemaal maar op haar gezag aannemen.

Blijven de aspecten ‘leven’ en ‘werk’ in deze biografische schets schimmig, ook de relatie tussen dat leven en werk komt niet uit de verf. Al in het begin van haar boekje noteert de auteur stellig: ‘Autobiografische elementen zijn er in haar werk niet terug te vinden, en een analyse van parallellen tussen leven en werk is dan ook niet mogelijk.’ Het is merkwaardig om verderop te lezen dat bepaalde krantestukjes van Van Eyk waarschijnlijk ‘geïnspireerd’ zijn door de dood van haar moeder, het einde van haar huwelijk en herinneringen aan haar Londense periode. Maar nee, die stukjes zijn ‘nergens autobiografisch’, want de moeder in die bijdragen is, in tegenstelling tot Van Eyks moeder, een ‘eenvoudige volksvrouw’. Blijkbaar heeft Vermij een wel erg naïeve opvatting van het begrip ‘autobiografisch’. Ze spreekt zichzelf op dit vlak nog vaker tegen. Over de roman Avontuur met Titia, die Van Eyk samen met Vestdijk schreef, lezen we: ‘Er zit veel verzinsel in, maar ook autobiografisch materiaal.’ En over haar autoritjes met haar gezelschapsdame: ‘De verhalen in de bundel Blauwe Marietje over de avonturen van een huisvrouw en haar autotje zijn op deze tochtjes gebaseerd.’ En zo liggen de equivalenten voor het oprapen. Een en ander is gecompliceerder - en dus veel interessanter - dan haar biografe presenteert.

Er wordt enkele malen vermeld dat informatie ontbreekt wegens gebrek aan gegevens. Zo kan Vermij om auteursrechtelijke reden niet citeren uit Vestdijks brieven aan Van Eyk. Maar ook op dit vlak rijzen vragen. Een voorbeeld: Van Eyk was bevriend met Willy Corsari, Fiep Westendorp, Wim Hora Adema, Anne Mulder en Emmy van

[p. 216]

Lokhorst. ‘Daar is spijtig genoeg geen materiaal over,’ wordt, zonder enige uitleg, vermeld. Dit is op zijn zachtst gezegd merkwaardig, want de eerste drie vriendinnen zijn nog in leven!

Vermij slaat Van Eyk als schrijfster hoog aan en noteert dit nogal nadrukkelijk. Zich beroepend op wat anderen ooit schreven, plaatst zij haar in de traditie van Hildebrand, Nescio en Belcampo en noemt zij haar een voorloper van Bomans, Schmidt en Carmiggelt. Verder trekt zij lijnen naar Andersen, Couperus en Dickens en ziet zij overeenkomst met schrijfsters als Monica Dickens en Irmgard Keun, ‘auteurs van belangrijk werk’, zoals zij nog eens overvloedig vermeldt. Ook hier weer: uitspraken van de biografe die niet door haar boekje onderstreept worden.

Een en ander betekent wel dat Henriëtte van Eyk intrigeert, juist door de vragen die zij oproept. Ongeacht haar literaire waarde - deze hoeft immers geen criterium te zijn voor het schrijven van een biografie! - is zij zeker een uitvoerige levensbeschrijving waard.

De biografische schets die thans over haar is gepubliceerd doet denken aan een slavensculptuur van Michelangelo uit de Florentijnse Academia: het beeld is nog niet losgemaakt uit de grondstof, de materie, en worstelt om zich daaruit te bevrijden. Zo is Henriëtte van Eyk in hetzelfde voorlopige stadium blijven steken door de oppervlakkige benadering van haar biografe.

Lucie Th. Vermij. Een literaire clown; leven en werk van Henriëtte van Eyk (Vita, Nijmegen, 1995, 95 p.; fl. 17,50)

(samen met deze uitgave verscheen een bundel herdrukte verhalen van H. van Eyk: Truus de nachtmerrie en andere verhalen, 168 p., fl. 27,50)