Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 271]

Een paarse biografie
Liesbeth Eugelink

De algemene literatuurwetenschap is geen grote vriend van de schrijversbiografie. Zij lijkt nog steeds in te stemmen met de conclusie die Wellek & Warren inmiddels al weer 15 jaar geleden in hun studie Theory of Literature over dit genre trokken: ‘The poem exists; the tears shed or unshed, the personal emotions, are gone and cannot be reconstructed, nor need they be’ (Wellek & Warren, 1980, 80).

Op een leeftijd echter, waarop alles wat niet-verplicht is, interessanter is dan dat wat verplicht is, werkt zo'n uitspraak als van Wellek & Warren alleen maar prikkelend. En dus werd ik, onder meer door een gelukkig toeval - mijn moeder had mij een kranteknipsel van de oprichting van de Werkgroep Biografie gestuurd - lid van de ‘biografenclub’.

De scepsis ten opzichte van het biografische genre, waar ook ik mij niet helemaal vrij van wist, werd in ieder geval bij ontvangst van het eerste Biografie Bulletin ten opzichte van één soort biografie grondig teniet gedaan: de experimentele biografie. Grote ‘boosdoener’: Ton Anbeeks artikel ‘Tussen feit en fictie’. In dit artikel (voor het grootste deel een bespreking van Angenies Brandenburgs biografie over Annie Romein-Verschoor) breekt Anbeek een lans voor de postmoderne biografie: ‘In een recente Dickens-biografie [van Peter Ackroyd, L.E.] schijnt de biograaf in debat te gaan met romanpersonages. In hoeverre kunnen zulke postmoderne technieken bruikbaar zijn voor de moderne biografie?’ (Anbeek, 1991, 12). Erg bruikbaar, dacht ik, en ik vulde gemakshalve voor ‘postmodern’, ‘experimenteel’ in; tenslotte kunnen in principe alle technieken die ooit in romans gebruikt zijn, ter vernieuwing van de biografie aangewend worden.

Pas later bedacht ik me, dat als nieuwe romantechnieken in de biografie gebruikt kunnen worden, dat ook kan gelden voor de vondsten van de literatuurwetenschap uit deze eeuw.

Vruchtbare samenwerking

De biografie staat met nog minstens één been in het midden van de vorige eeuw (alsof Strachey niet al 70 jaar geleden met zijn (modernistisch) procédé van de ironie, een nieuwe wending aan de levensbeschrijving gegeven heeft); in haar glorieuze hoogtijdagen toen ‘[...] het biografisme [...] de eerste en lange tijd de enige wetenschappelijke benadering van het literaire werk’ vormde (van Buuren, 1988, 51). Hieraan ontleent ze niet alleen haar wetenschappelijke vraag naar ras, milieu, moment, maar ook ten aanzien van de fictionele aspecten haar, aan de realistische romans ontleende, verteltechnieken.

Dit laatste punt, een inzicht afkomstig van Jan Fontijn, is mijns inziens inmiddels een algemeen geacepteerd gegeven. Het eerste punt wekt wellicht meer verbazing: een dergelijke positivistische vraag naar ras, milieu, moment, of naar de Duitse variant hierop, das Ererbtes, Erlerntes, Erlebtes, heeft de moderne (lees: huidige) biografie toch allang verlaten?

Ik denk het niet. Een willekeurig voorbeeld zoals ik dat tegenkwam in de introductie van de biografie van Frederick R. Karl over William Faulkner: ‘[...] no one, born in 1897, could have been more the product of his time and place, Faulkner's every fiber was shaped by his birth in the Deep South, a Mississipi birth [...]’ (Karl, 1989, 4).

De, ook aan deze moderne biografie ten grondslag liggende methode, is nog even positivistisch als zij midden negentiende

[p. 272]

eeuw was. Het lijkt een goede reden voor de literatuurwetenschap om niks met het ‘achterlijke’ genre biografie te maken willen hebben.

Toch is de literatuurwetenschap dan niet helemaal fair (en in hoeverre heeft dit te maken met haar eigen zoektocht naar haar wetenschappelijke status?) De vorige-eeuwse biografie stoelde enkel en alleen op de geformuleerde causaliteitsprincipes. De moderne biografie maakt dankbaar en vruchtbaar gebruik van uit de literatuurwetenschap afkomstige theorieën als literatuursociologie, literatuurgeschiedenis, receptiegeschiedenis en literatuurpsychologie. Dat is haar ontwikkeling, haar groei naar een volwassener genre dan ze ooit in de negentiende eeuw geweest is. Niks achterlijks aan dus. Wat hier wel aan opvalt is dat het allemaal theorieën betreft die het niet-autonome karakter van de literatuur onderzoeken. Formalistische, structuralistische, of Merlijniaanse theorieën die de nadruk leggen op het onafhankelijke karakter van kunst, komen we niet tegen. Is het niet mogelijk de inzichten van de literatuurwetenschap wat betreft de autonomistische theorieën, te verwerken in de moderne biografie, en zou dit, tezamen met de vernieuwing van fictionele procédés, niet bij kunnen dragen tot een heel nieuw soort biografie?

Ja, dat is mogelijk. En bijzonder uitdagend. Ik stel me bijvoorbeeld voor dat er op verschillende plaatsen in de biografie een structuralistische analyse à la Jakobson in de tekst opgenomen wordt. Een analyse die aandacht besteedt aan de semantische of syntactische aspecten binnen het gedicht zelf (bijvoorbeeld het zoeken naar woorden die tot het zelfde betekenisveld behoren; het zoeken naar herhalingen: van klanken, van zinsconstructies).

Twee dingen kun je met een dergelijke analyse bereiken: aan de ene kant laat je het werk meer tot zijn recht komen (de roman of het gedicht heeft ook ‘bestaansrecht’, zonder dat het direkt gerelateerd wordt aan het leven van de maker). Aan de andere kant kan het onverwacht nieuwe interpretaties bieden, die de biograaf juist weer kunnen helpen in het beter begrijpen van zijn/haar held.

En dat zo'n analyse te los komt te staan van de rest van de biografie? Waarom zou je als biograaf verbanden tussen leven en werk telkens expliciet leggen (of desnoods expliciet niet leggen?)

En de praktijk?

Los van deze vernieuwingsdrang vond ik plots een ‘onderwerp’. Hij heeft al die tijd bij mij om de hoek gewoond: ik in Beek, hij in Spaubeek. En later in Nijmegen; hij op de Mr. Franckstraat, ik op de Museum Kam. Ben tientallen keren langs zijn huis gelopen zonder dat ik het wist. Mischien heeft hij ook wel langs mijn huis gelopen.

P.H.H. Hawinkels, Pé Hawinkels, Péke Hawinkels. Vele namen, vele gezichten en vele mogelijkheden. En toen was hij dood. Vijfendertig jaar.

Langzaam ben ik mijn ‘onderwerp’ nu aan het verkennen; zijn werk ken ik eigenlijk niet eens zo goed. Natuurlijk zijn roemruchte vertaling van Der Zauberberg, zijn vertaling van Eliot's ‘The Love Song of J. Alfred Prufrock’, enkele gedichten van hemzelf. Allereerst ben ik nu dan ook zijn werk aan het verkennen, kijken of ik voor langere tijd met hem kan leven.

In hoeverre de biografie experimenteel wordt op de manier zoals ik dat zelf voorstel? Ik weet het niet. De beantwoording van deze vraag roept een heel scala aan vragen op die eerst beantwoord moeten worden: wil ik een experimentele biografie omdat het me spannender lijkt dan een traditionele biografie? (En is het niet verstandiger om eerst de conventies te leren beheersen?). Heb ik de acceptatie van het genre door de literatuurwetenschap voor ogen; wil ik het genre meer wetenschappelijk volgens de huidige literatuurwetenschappelijke normen hebben?

[p. 273]

Gaat het uiteindelijk niet slechts om deze vraag: hoe laat ik de geportretteerde persoon het best tot leven komen?

Tenslotte een verzoek: afgezien van het twee-duimendikke bladerboek Moet dit een wereldbeeld verbeelden over werk en leven van Hawinkels, zijn er weinig (zoniet geen; ik ben ze in ieder geval nog niet tegengekomen) kritische analyses van zijn werk in boekvorm verschenen. Heel waarschijnlijk staan die dus verspreid in verschillende kranten en tijdschriften. Voor een ieder die nog aanwijzingen heeft?