Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 213]

De schaduw van de schrijver
Over Antonius Servadac
Dirk van Weelden

In de novelle Antonius Servadac speelt Dirk van Weelden een spel met het genre van de levensbeschrijving. De novelle heeft de vorm van een biografische schets van een jong gestorven Nederlands schrijver. De redactie was benieuwd naar de drijfveren die geleid hebben tot het schrijven van dit aanstekelijke verhaal. Van Weelden vertelt.

Antonius Servadac telt 79 bladzijden en bestaat uit een motto, een ten geleide, een voorwoord, vier hoofdstukken en een nawoord. Op bladzijde 62 beschrijf ik, de verteller, hoe ik na lezing van het magnum opus van Servadac de gewaarwording had hem in een nauwe steeg te zijn gepasseerd. ‘Onze jassen hadden elkaar aangeraakt’, staat er en de suggestie van vluchtige ontmoeting gaat over in die van vereenzelviging. De vergelijking die gebruikt wordt is die van de imitatie van een filmheld bij het verlaten van de bioscoop. ‘Een prettig-angstig gevoel deels een ander te zijn kruidt de doelloze tocht langs de verlichte straten.’ De alinea die dan volgt bestaat uit een vraag en een antwoord. Samen vormen ze de sleutel tot de verhouding tussen de biograaf en zijn onderwerp: ‘Het boek wekte een roes op, maar welke? De roes Antonius Servadac te zijn, een gewetenloze schrijver.’

Zonder de waarheidsgetrouwe stijl te verlaten schrijf ik in het nawoord over het motief om het leven en het werk van Servadac te willen beschrijven. Op de 22e november 1987 vierde ik samen met Martin Bril en een bont gezelschap in café Schiller aan het Rembrandtplein ons debuut. Toen we vertrokken, tussen negen en half tien in de avond, explodeerde een pistool in het gezicht van Servadac die recht boven het café in het Schiller Crest hotel een kamer had. Mijn begin als schrijver viel/valt samen met het einde van Servadac. Wat als intrigerend feit gepresenteerd wordt is natuurlijk niet de reden van het schrijven van de novelle, maar is, zoals dat in fictie gaat, het punt waar oorzaak en gevolg in de novelle samenvallen. Het is het nulpunt.

In Mille Plateaux (1980) van Deleuze/Guattari wordt het verschil tussen een verhaal en een novelle omschreven als volgt. In een novelle draait alles om de vraag Wat is er gebeurd? Wat kan er toch zijn gebeurd? In een verhaal vraagt de lezer zich voortdurend af Wat zal er nu gebeuren? Sterker, terwijl in een verhaal steeds iets ontdekt wordt, onderhoudt de novelle een fundamentele relatie tot een ondoordringbaar geheim.

Het nulpunt van Antonius Servadac is het onopgehelderde feit van Servadacs dood. Maar tegelijkertijd ook het door de novelle niet expliciet bloot gelegde verband tussen het leven en werk van Servadac en dat van mij, de schrijver van dit leven.

Toen ik debuteerde samen met Martin Bril middels ons Arbeidsvitaminen ben ik een ander geworden, dat wil zeggen een andere schrijver. Want ik was natuurlijk al jarenlang actief en produceerde romans, novelles, essays en vignetten. Die reeks ongepubliceerde teksten zijn de kadavers of cadavres die in Servadac's naam te lezen zijn. Ik

[p. 214]

kon mezelf in 1994 niet meer zien als degene die tussen 1982 en 1986 de auteur van dat werk was geweest. Mijn waardering voor het materiaal was ambivalent.

Ik gaf toe dat het niet goed genoeg was om te publiceren, maar zag het toch als een archief van waardevolle, zij het verpeste invallen, ontdekkingen en ideeën. Als ik me sommige verhalen voor de geest haalde, dacht ik vaak genoeg, Jammer, toch. Waren ze destijds maar aan een ervarener, doortastender, minder door twijfel bezochte versie van mezelf toevertrouwd geweest!

De volgende, logische stap was om een persoon te bedenken, die iets moois en krachtigs had kunnen maken van mijn mislukte en verpeste werk. Een op de spits gedreven en bij elkaar gefantaseerde versie van wat me toen van het schrijverschap voor ogen stond. Ja, een monsterlijke uitvergroting ervan. Iemand, die alleen kon bestaan in de fictie van een beschreven leven en wiens activiteit beperkt diende te blijven tot de periode voor mijn debuut. Zo ontstond het plan om het leven en het werk van Antonius Servadac te schrijven en in zekere zin over mijn eigen schaduw heen te springen. Het Voorwoord besluit met een bedankje aan de voormalige geliefde van Servadac, Lydia Trikait: ‘Zij was mijn Ariadne in het schimmige en soms onfrisse doolhof van Servadacs leven en werk. Of ik mijn Minotaurus verslagen heb, dat is aan u, lezer.’

Tot hier toe lijkt het te gaan om een zwaarmoedig geschrift, maar dat is Antonius Servadac beslist niet. Het verzinnen van een persoon, met zijn leven, zijn herkomst, zijn lotgevallen en zijn werk beschouwde ik vooral als een spel. Een spel met de wonderlijke bezigheid een persoon en zijn leven te beschrijven, oftewel een spel met verschillende vormen van biografisch schrijven. Die toon wordt gezet met het Voorwoord, waarin de biografische conventie wordt opgevoerd als een kruising tussen het trouw zijn aan de feiten en de noodzakelijke stroomlijning ervan om te kunnen komen tot een herkenbaar gezicht, een geloofwaardig persoon met een min of meer logische levensloop.

‘De biografie is het klassieke voertuig om toerist te kunnen zijn in andermans leven’, schrijf ik, wat hier vreemd genoeg betekent dat een fictief levensverhaal het toerist-zijn in eigen verleden mogelijk maakt.

Hoe wordt Servadacs leven verteld? In vier hoofdstukken, die ieder een bekende methode volgen om al schrijvend een leven te portretteren. In het eerste hoofdstuk (Vaarwel vreemde wezens) dat de geschiedenis van Servadacs ouders en zijn jeugd beschrijft, volg ik het patroon en de toon van de klassieke, op foto's en andere documenten of vraaggesprekken gebaseerde biografie. Een beetje Engels, met vertrouwen in het gezonde verstand dat psychologische oorzaken en gevolgen kan isoleren. Er is

[p. 215]

aandacht voor historische en sociale factoren, steeds onderbouwd met een feitelijke verwijzing of een document. Servadac verschijnt hier als een produkt van zijn geschiedenis en milieu, maar ook worden er voorzichtige suggesties gedaan over de herkomst van zijn bruuske onafhankelijkheid. In het tweede hoofdstuk (Vertellen is slopen) kies ik voor een tegengestelde aanpak, meer Amerikaans kun je zeggen. Na bestudering van de feiten en omstandigheden worden alle gegevens opzij geschoven en schrijft men een dag uit het leven van de hoofdpersoon, liefst een belangrijke of karakteristieke dag natuurlijk. De fictie als educated guess naar ‘hoe-hij-was’. Om hem in één klap tot leven te wekken moet Servadac lopend en pratend verschijnen, alsof zijn leven al verfilmd is. We maken hem mee op de gedenkwaardige dag dat hij zijn verhalenbundel opdringt aan een verbouwereerde uitgever. In het tweede deel van het hoofdstuk presenteer ik de echo van die karakteristieke daad. Er volgt een nauwgezette beschrijving van het boek (naar vormgeving, inhoud en illustraties) waarmee Servadac debuteert. Het perspectief ligt bij de uitgever en de literaire gemeenschap, die Servadac met bevreemding ziet opduiken. In het derde deel (De Zevenbende) wordt het raadsel Servadac volgens het model van de literair/journalistieke reportage benaderd. Hier treed ik, de verteller, op als een denkend en handelend persoon temidden van de mensen die met Servadac leefden en werkten. De zoektocht naar Servadac wordt belemmerd door het wantrouwen tussen onderzoeker en zijn bronnen en door diens humeur. Het draait wel om het veroveren van feiten en documenten, maar helemaal ingebed in de relatie die de onderzoeker tot de anderen heeft. Het vertrouwen in oorzaak en gevolg en algemeen toepasbare mensenkennis heeft plaats gemaakt voor twijfel en onzekerheid over de gevolgen van het eigen optreden. De informatie die ik van de verschillende vrienden van Servadac krijg toegespeeld is zo tegenstrijdig, dat op de hamvraag (heeft Servadac een schoftestreek met zijn vrienden uitgehaald en zo ja heeft hij die met de dood moeten bekopen?) nauwelijks nog antwoorden, alleen vermoedens kunnen volgen.

Met het vierde hoofdstuk (De vaste grond verliezen) is de geleidelijke toegenomen afstand tot de biografische schrijftrant op de spits gedreven. Hier is het enige onderzoek tekst-onderzoek geworden. Het hoofdstuk is helemaal gebaseerd op een lectuur van Servadacs magnum opus, de roman De Zevenbende. Als een bevlogen tekst-kriticus probeer ik uit het literaire werk, dat een mengeling van vertelling en gefingeerd dagboek is, de werkelijke toedracht en de persoonlijkheid van Servadac dichter te benaderen. Maar het heen en weer pendelen tussen de tekst en de feiten, uitspraken en vermoedens die ik verzameld heb levert geen sluitende en ondubbelzinnige reconstructie. Integendeel, we komen dichter en dichter bij de vraag Wat is er toch gebeurd?

Het enige omstotelijke feit is de explosie, de plotselinge en raadselachtige verdwijning van een persoon. Maar ook van een personage, want tenslotte bestond van begin af aan al het vermoeden dat het een denkbeeldig, papieren persoon betrof. In het Nawoord bestaat Servadac dus uitsluitend als criminologisch raadsel en leverancier van een literaire nalatenschap. Maar wel als geschreven feit, als realiteit binnen de grenzen van de novelle, want ik houd tot het bittere einde de toon van de waarheidsgetrouwe biograaf vol.

Op het omslag staat een foto van Robert Frank uit 1947, genomen vanaf de achterplecht van de SS James Bennett Moore, waarmee hij op 20 maart van dat jaar vanuit Antwerpen naar zijn nieuwe vaderland, de Verenigde Staten reisde. We kijken een jonge man op de rug, die in het kolkende kiel-

[p. 216]

zog van het schip staart. Net als ik bij het schrijven van Antonius Servadac kijkt hij naar het spoor dat hij achterlaat, dat voor anderen onzichtbaar blijft. Geen reden tot nostalgie naar vroeger, naar het oude continent, maar verwondering over het voor de ogen afgelegd zien worden van afstand. Een gedaanteverwisseling in de vorm van een ongrijpbaar kolkend spoor. Juist achter je zie je het bewijs van een nieuw begin.

Dat het boekje middels een motto van Walter Benjamin is opgedragen aan het destruktieve karakter, dat in iedere vorm een op te blazen gevangenis ziet en in iedere moment een kruispunt, geeft aan hoeveel waardering ik kan opbrengen voor Servadacs hardhandige literaire programma. Maar dat hij, zonder dat daarvoor redenen of rechtvaardigingen worden gegeven, ook zelf de vernieling ingaat, is een even duidelijk teken van waar mijn affiniteiten liggen: niet bij het gewelddadige vormenspel van de melancholie en zelfbeschouwing, maar bij het spel van de literatuur dat aanstekelijk plezier tussen de regels van de tekst laat stromen.

Servadacs levensbeschrijving is geen ‘partiële autobiografie’, zoals Michaël Zeeman me wilde laten zeggen in zijn Nachtsalon. Servadac verhoudt zich tot mijn verleden als verdraaiing, overdrijving of reflectie in een lachspiegel. Hij is een met citaten en biografisch klinkende zinnen bij elkaar gefantaseerd monster. Binnen de vorm van de levensbeschrijving en tussen de regels heb ik gespeeld en gevochten met een schaduw. Het is, alle realistische truuks ten spijt, geen geloofwaardig verhaal. Maar niemand hoeft Servadac te geloven. Hector Servadac, de dappere soldaat uit de gelijknamige roman van Jules Verne, wist dat niemand hem zou geloven. In de tweedelige avonturen-roman wordt verteld hoe hij met een groep lotgenoten wordt meegesleurd op een passerende komeet. Twee jaar lang leeft hij in een wonderbaarlijk landschap met aangepaste natuurwetten. Vervolgens schampt de komeet op zijn ellipsbaan de aarde weer en konden Hector en de zijnen per ballon weer terugkeren op aarde. Tot hun stomme verbazing arriveren ze op hun punt van vertrek en is alles in dezelfde toestand als toen hun wonderbaarlijke reis begon. Onder hen is een fanatieke geleerde, de astronoom Palmyrin Rosette, die na zijn terugkeer de rest van zijn leven vergeefs probeert zijn verslag van het avontuur wetenschappelijk geaccepteerd te krijgen. Hector Servadac en zijn vriend Graaf Timascheff doen zichzelf dat niet aan, zij besluiten: ‘Waarlijk, het was beter te zwijgen.’

Dat was in mijn geval misschien ook beter geweest, maar om nog een keer uit mijn Servadac te citeren (de laatste zin van de novelle): ‘Ik heb de verleiding niet kunnen weerstaan.’ Het enige dat ik nog ter verdediging van deze zelf-explicatie kan aanvoeren, - behalve dat hij ontstond op verzoek -, is dat hij niet geschreven werd om gelijk te krijgen of andermans plezier te bederven, maar juist om het (zo goed als het mijne) te vergroten.