Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 184]

Het biografisch onderzoek als soap
Possession van A.S. Byatt en de biografie
Jan Fontijn

Wie geïnteresseerd is in schrijversbiografieën, moet de roman Possession van A.S. Byatt lezen. Byatt, die Amerikaanse en Engelse literatuur aan het University College in Londen doceert, heeft in deze biografie-roman niet alleen een schitterend beeld van het Engelse en Amerikaanse biografen-milieu gegeven, maar demonstreert daarbij ook dat ze goed bekend is met verschillende facetten van het biografisch onderzoek: het moeizame proces van het vinden en interpreteren van documenten, de wijze waarop de auteur van een schrijversbiograaf gebruik kan maken van literair werk, de uiterst delicate relatie tussen biograaf en gebiografeerde en nog veel meer. Daarbij komt nog dat Byatt in deze onderhoudende roman een vermakelijke, ironische beschrijving geeft van moderne en modieuze stromingen in de letterenfaculteiten in Engeland, superieure pastiches geeft van de negentiende-eeuwse Engelse literatuur en haar grote kennis van de Victoriaanse tijd etaleert. Over die laatste facetten wil ik het hier niet hebben, mij gaat het hier alleen om de biografie-kanten van Possession.

* * *

Wat is het plot van de roman?

Roland Michell, een tekstcriticus met als specialisme het werk van de negentiende-eeuwse dichter Randolph Henry Ash, vindt in de bibliotheek tussen aantekeningen van Ash concepten van diens brieven aan een vrouw, tot wie hij toenadering zoekt. Roland is verrast door de vondst. Een reeks van vragen rijzen bij hem op. Wie was die vrouw? Was de correspondentie voortgezet? Als het brieven van een beginnende liefde waren, dan waren ze uniek. Van de schrijver Ash was algemeen bekend dat hij een voorbeeldig huwelijk had. Rolands vriendin had in een scriptie geschreven dat Ash niets van vrouwen wilde weten. Maar als er van een overspelige liefde sprake was - de brieffragmenten leken dat te bevestigen - dan zou de biografie van Ash door de beroemde Amerikaan Mortimer Cropper, herschreven moeten worden. Roland slaagt erin om te achterhalen tot welke vrouw Ash zich in zijn brieven richtte. Het was de dichteres Christabel La Motte. Roland neemt vervolgens een onderzoekster in de hand, Maud Bailey geheten, die gespecialiseerd is in het werk van deze Christabel, een biografie over haar schrijft en bovendien nog familie van haar is. Maud en Roland slagen er samen in om in het huis waar Christabel la Motte op het einde van haar leven woonde de correspondentie te vinden. Hoe dat gebeurt is kompleet soap. Allereerst al de wijze waarop ze met de moeilijk toegankelijke eigenaars van het landgoed in kontakt komen. Ze treffen de eigenares, die in een rolstoel van het pad is afgedwaald en totaal vastzit. Roland kan haar uit haar moeilijk positie redden en daarmee is het kontakt gelegd. Eenmaal in huis ontdekken ze in de kamer van Christabel, die vanaf 1918 afgesloten was, de correspondentie tussen Ash en Christabel la Motte, en wel in een poppenbedje. Een passage in een gedicht van Christabel bracht Maud op het idee om in het poppenbedje te zoeken! Allemaal romance, allemaal soap! De gebeurtenis-

[p. 185]

[p. 186]

sen, hoe uitzonderlijk ook, zijn evenwel niet onmogelijk. Hoe vaak werden er niet in de laatste eeuwen, met name in Engeland, op spectaculaire wijze ontdekkingen gedaan! Denk maar aan de vondst van de Boswell-papers door Richard Altick in zijn boeiende The scholar adventurers beschreven, en aan andere opzienbare ontdekkingen van manuscripten. Tussen de onderzoekers Maud en Roland groeit langzamerhand een intieme relatie. Byatt weet als geen ander die relatie te spiegelen en te kontrasteren met die van de twee geliefden in de negentiende eeuw.

Na de vondst van Roland en Maud gaat de zaak publicitair rollen. Zelfs de televisie bemoeit zich ermee. Er vinden nog allerlei onthullende scènes plaats; er wordt ontdekt dat Ash en Christabel la Motte een buitenechtelijk kind hadden. Het hilarisch einde van de roman is het openen in donder en bliksem van het graf van Ash, waar zich een kist bevindt met documenten, die de zaak van de twee nog sensationeler maakt.

Het sensationele in Possession laat nog eens duidelijk zien dat aan de biografie als genre verdachte kanten zitten. De biografie heeft naast alle eerbiedwaardige hoogtepunten altijd iets ordinairs, ja iets vulgairs behouden. Tegenover de degelijke, voorzichtig geschreven, maar vaak onleesbare academische biografieën staan de commerciële, vlot geschreven, met onthullende foto's geïllustreerde roddelbiografieën als Andrew Morton's Diana: Her True Story, waarvan in totaal meer dan twee millioen exemplaren verkocht werden. De schrijvers van dergelijke biografieën schromen niet elke vorm van ethiek bij hun onderzoek te negeren. Het zijn schoften, die onwetende en naïeve familieleden bedonderen en geen middel schuwen om onthullende documenten in handen te krijgen. Dit type biograaf heeft altijd wel bestaan - denk maar aan de achttiende-eeuwse Nederlandse biografen Weyerman en Kersteman - maar in deze tijd is hij door de grotere commercialisering van de boekenindustrie en door de bijna pathologische drang tot psychisch exhibitionisme, met name zich manifesterend in de trend om op de televisie de meest intieme ogenblikken van zijn leven te openbaren (bekentenissen over incest en seksuele perversies, plannen om zelfmoord te plegen enz.), steeds meer op de voorgrond getreden.

* * *

Byatt heeft in de figuur van de Amerikaan Mortimer Cropper een schitterend portret van de commerciële biograaf gegeven. Cropper is de schrijver van een biografie over de negentiende-eeuwse dichter Randolph Henry Ash, getiteld The Great Ventriloquist (de grote buikspreker). Dat Cropper Amerikaan is, is niet toevallig. In zijn poenerige manier van doen, zijn commerciële instelling, zijn gebrek aan goede smaak en zijn luidruchtige optreden is hij in de roman een typisch exponent van schreeuwerige, Amerikaanse cultuur. Het zesde hoofdstuk van de roman is in dit opzicht onthullend. Het opent met de scène waarin Cropper drie uur 's nachts op zijn logeeradres in een badkamer zit met als stoel de toiletpot en daar bezig is stiekem brieven te fotograferen, die hij ter inzage heeft gekregen van de vrouw des huizes. Cropper had de gewoonte om, als hij bij een familie was binnengedrongen op zoek naar biografisch materiaal, met een ‘black box’ clandestiene foto's te maken. Hij weet maar al te goed dat eigenaars documenten vaak niet willen verkopen of zelfs geen toestemming verlenen om er copieën van te maken. Cropper kent geen scrupules. Dat er ook voor een biograaf een ethische code bestaat, weet hij niet of wil hij niet weten. Het doel heiligt de

[p. 187]

middelen. Met zijn Amerikaanse patserigheid denkt hij dat alles te koop is. In zijn brutale, onethische gedrag deed hij mij denken aan de Amerikaanse biograaf (alweer een Amerikaan) in de novelle Aspern Papers van Henry James, die alle middelen aanwendt om de liefdesbrieven van Shelley in handen te krijgen. Hij schroomt zelfs niet om de vroegere geliefde van de dichter te bedriegen, jazelfs het nichtje, die met deze vrouw op hetzelfde landgoed woont, te verleiden.

Byatt heeft een satanisch genoegen om de parvenu-achtige mentaliteit van Cropper te benadrukken: hij rijdt in een Mercedes en draagt als de eerste de beste patser een zegelring, die ooit eigendom was van Ash, de held van zijn biografie. Cropper is een karikatuur van de Amerikaan: hij heeft Amerikaanse heupen ‘ready for a neat belt and the faraway ghost of a gunbelt.’ Verder heeft hij de macht van het cheque-boek; hij kan met dollars wapperen om handschriften te kopen. Typerend voor Croppers mentaliteit en zelfoverschatting is dat hij een autobiografie wil schrijven. Wie zich zijn hele leven heeft verdiept in het leven van een ander, wil zelf ook wel eens in het zonnetje staan. Wat Byatt van deze autobiografische schets citeert, is onthullend voor zijn gebrek aan goede smaak. Zo snoeft hij over zijn grootvader, wiens huis is volgepropt met objekten van Europese beroemdheden, zoals de met juwelen versierde wandelstok van Balzac.

Bijzonder humoristisch is de passage waarin Cropper een lezing houdt ‘The Art of a Biographer’. Deze lezing houdt hij in een kerk, waar de dominee veel mensen probeert te trekken door eclectisch gebruik te maken van gitaren, gebedsgenezing, anti-racistische demonstraties en discussies o.a. over seks in de schaduw van aids. Cropper had deze dominee ervan weten te overtuigen dat de biografie in een grote menselijke behoefte voorziet. De dominee beaamde dat door er nog een schepje bovenop te doen en de biografie als een vorm van religie te verklaren. Cropper is geen gewone spreker, maar een ‘hi-tech’ spreker, ‘a magician of white screens and lightbeams, sound-effects and magnifications’. Bij de convocatie voor de lezing had Cropper aangekondigd dat hij een belangrijke ontdekking zou onthullen, namelijk de vondst van de unieke correspondentie tussen de negentiende-eeuwse dichter Ash en de dichteres Christabel la Motte. Het bestaande beeld van Ash in zijn biografie zou daardoor vergruizeld worden.

* * *

Uniek materiaal vinden, dat het gecanoniseerde beeld van zijn held of heldin totaal ondersteboven gooit is de droom van elke biograaf. Waar het de biograaf -

A.S. Byatt (foto: Jane Brown, ABC Press)

[p. 188]

althans als hij eerlijk is - allemaal om te doen is, is een levensverhaal te schrijven dat van begin tot einde boeit. Geen moment mag er - en daar moet een grote variatie van gebeurtenissen voor zorg dragen - van verveling sprake zijn. De lezers van zo'n droombiografie worden geconfronteerd met onverwachte ontmoetingen, bijzondere overgangen, een bonte afwisseling van tederheid en hardheid, liefde en haat. In korte episoden komt de totale spanningsboog aan bod, van een aarzelend verwachtingsvol begin tot een spetterende climax. Er zijn sensationele onthullingen: wie een booswicht lijkt, blijkt bij nader inzien een tedere minnaar, wie een fatsoenlijk burger lijkt, blijkt een doortrapte oplichter. Er is drama, ja melodrama. De lezer leest met rode konen: de ene verrassing volgt op de andere. Wat zeurt Nabokov toch met zijn bewering dat het lezen van een biografie zo'n vervelende bezigheid is! Als een geroutineerd schrijver is de biograaf in staat om tempo in zijn verhaal houden. Hij kan dat allemaal, omdat hij over overvloedig materiaal beschikt, waaruit hij eindeloos kan putten. Geen zinloze feiten of vervelende afwijkingen hoeven het ritme van het levensverhaal te verstoren. Er zijn voldoende rode draden, die houvast aan de lezer geven en het levensverhaal structureren. Aan pakkende anekdotes, aan betekenisvolle details geen gebrek. In de held of heldin met hun sterke en zwakke kanten kunnen de lezers zich uitstekend herkennen.

Dat alles en nog veel meer is de droom van de biograaf. Bij het ontwaken uit die droom komt de ontnuchtering en weet hij dat die gedroomde biografie meer op een soap lijkt dan op een waar levensverhaal. Bij een echte biografie zijn er immers volop minder prikkelende momenten, die toch een plaats moeten krijgen, louter omdat ze nu eenmaal van invloed zijn geweest in het leven van de gebiografeerde. Welke biograaf kent niet die perioden in het leven van zijn held of heldin, waarmee hij niets kan doen en die door een schrijver van een soap onmiddellijk geschrapt zouden worden?

Dat ik bij Byatts roman aan soap moest denken, is niet zo vreemd. Zelf noemt ze haar boek een ‘romance’, een verhaalgenre dat met soap overeenkomt, al was het alleen maar omdat de schrijver daarvan de werkelijkheid naar zijn hand mag zetten. Afwijken van de waarheid van het menselijk hart mag niet bij de romance. Hetzelfde geldt ook voor de soap, hoeveel schuim dit genre ook voortbrengt. Soaps en romances zitten vol ‘human interest’ en realistische scènes, maar ook vol escapisme en sprookjes-achtige elementen. Wie Possession gelezen heeft, is zich ter dege bewust dat het boek op onverwachte momenten overdrijvingen bevat, die met een knipoog door de schrijver worden gepresenteerd. Possession is een rijk boek, waarin het, zoals gezegd, wemelt van de allusies, pastiches en satirische elementen. Wie daar oog voor heeft, kan zijn hart ophalen.

Dat Byatt soap-achtige elementen niet schuwt, blijkt niet alleen uit Possession, maar ook uit haar essay over de populaire Georgette Heyer, die ze een goed schrijfster van ‘honourable escape’ vindt. De sleutel tot Heyers succes is volgens haar gelegen in ‘the precise balance she achieves between romance and reality, fantastic plot and real detail’. Het is een goede typering van wat Byatt doet in Possession.

* * *

Possession is behalve vanwege zijn biografische soap ook voor biografen de moeite waard door de instruktieve wijze waarop over het bronnenonderzoek wordt geschreven. Hoe de nauwgezette en voorzichtige tekstcriticus Roland zich langza-

[p. 189]

merhand ontpopt als een enthousiaste, doortastende biograaf is opmerkelijk en vermakelijk. Juist omdat voor een tekstcriticus elke komma van belang is en hij in staat moet zijn tussen de regels door te lezen, is hij bij uitstek geschikt om het literaire werk als biografische bron te gebruiken. Meer dan eens weten Roland en Maud door close reading de juiste vragen te stellen. Uitvoerig wordt door Byatt in haar roman uit het literaire werk van Asch en zijn geliefde Christabel geciteerd. Ze wil hiermee niet alleen het pastiche-achtige element van haar boek onderstrepen, maar kan daarmee ook aangeven dat literatuur, mits goed en nauwkeurig gelezen, ingrijpende momenten van een schrijver onthult en daarmee een uitstekende mogelijkheid tot hypothesevorming voor de biograaf is. De vondst alleen al van de correspondentie in een poppenbedje is te danken aan het feit dat een gedicht op zijn biografische betekenis wordt gelezen!

Maar een van de belangrijkste thema's van Byatts roman is volgens mij - en het is de Achilleshiel in het biografisch onderzoek - de relatie tussen biograaf en gebiografeerden. De twintigste-eeuwse biografen Maud en Roland zijn, indien ze in hun biografisch onderzoek willen slagen, verplicht zich te identificeren met het wel en wee van de beide negentiende-eeuwers. Met vallen en opstaan moeten ze proberen zich die wereld van Victoriaanse verdringing en taboes eigen te maken. De titel Possession refereert ondermeer aan dit proces.

Maar in hoeverre is deze in bezitname mogelijk? Possession is een expositie van benaderingswijzen van literatuur en leven. De liefde van Asch en Christabel wordt er vanuit allerlei perspectieven benaderd. Feministen, biografen, postmodernistische deconstructivisten, allen demonstreren op hun manier hun visie en menen een stukje van de waarheid bloot te leggen. De fictievorm stelt Byatt in staat om naast al die perspectieven ook het perspectief van de negentiende-eeuwers zelf te demonstreren door uitvoerig uit hun ego-documenten te citeren en op onverwachte plaatsen in de roman passages in te bouwen, waarin de lezer direct naar de negentiende-eeuwse werkelijkheid van Ash en Christabel wordt verplaatst. Die werkelijkheid is door geen bron vastgelegd en zal dan ook door geen onderzoeker ooit achterhaald worden.

John Neubauer heeft in een artikel, getiteld ‘Re-constructing Victorian Biographies: A.S. Byatt's Possession’ gewezen op de originele wijze waarop in de roman de Victoriaanse poëzie, de Victoriaanse levens en de levens van de onderzoekers Maud en Roland met hun postmoderne visie, met elkaar verweven zijn. Op een bepaald moment nemen niet alleen Maud en Roland bezit van de levens van Ash en Christabel la Motte, maar nemen deze negentiende-eeuwers ook bezit van hen, een proces dat tot bezetenheid (possession) leidt. Er zijn tussen de personen, in tijd en cultuur zo ver van elkaar gescheiden, allerlei parallellen en spiegeleffecten aan te wijzen. Stapje voor stapje is er sprake van een verknoping van beide werelden. Maud en Roland, kinderen van een cultuur die wantrouwen koesterden tegenover liefde, verliefdheid, romantiek, treden langzaam een andere wereld binnen waar dit alles nog geldt. Roland dacht op een gegeven moment ‘with precise postmodernist pleasure’ en ten dele ook met iets van bijgelovige angst dat hij en Maud voortgedreven werden op een verhaal of een noodlot waarvan het op zijn minst mogelijk leek dat het niet het hunne was, maar dat van die anderen. Omdat zij zich in een verhaal bevonden, zouden ze wel eens kunnen denken dat ze zich behoorden te gedragen alsof het een soort verhaal was.

In essentie gaan alle biografieën - het is

[p. 190]

een waarheid als een koe, maar het kan niet genoeg herhaald worden - niet alleen over de held of heldin maar ook over de biograaf. Volgens Lyndall Gordon, de biografe van Eliot, Virginia Woolf en Charlotte Brontë, zit er in een biografie altijd een aspekt van de persoonlijkheid van de biograaf. Ze durft zelfs te beweren dat haar biografieën anticiperen op wat er in haar leven gaat gebeuren.

In Possession is het niet anders. De vergaande identificatie van de biografische onderzoekers Maud en Roland met hun negentiende-eeuwse held en heldin drijft hen onweerstaanbaar in elkanders armen. Eind goed, al goed. Soap!