Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 178]

Leren leven
De autobiografie van Marianne Faithfull
Léon Hanssen

‘een donker vuur
dat eeuwig klagen moet’

Een van de obsessies van opstandige bewegingen is het front maken tegen de volwassenheid. Volwassenheid wordt geïdentificeerd met het opgeven van het geloof in de Heilige Graal. De volwassenen geven het Onbereikbare niet eens zozeer op omdat het onbereikbaar is, neen, ze laten het in de steek. Ze plegen verraad. Het proces van volgroeien wil zeggen: de eliminatie van de open horizon uit het leven. Men stelt zich tevreden met het beperkte gezichtsveld dat men tot dan toe verworven heeft. Het is bereikt. Van hier tot de dood zal verder een berekenbare lijn lopen.

Voor de ‘eeuwige puber’ moet het een eeuwige zonde zijn om het zo op een accoordje te gooien met het leven. Het stemt hem tot diepe onvrede. Zijn verhouding tot het bestaan is in principe een negatieve. Elk jazeggen, zonder dat eerst onvoorwaardelijk neen is gezegd, lijkt onmogelijk; de volwassenen blokkeren de weg. Maar op een punt zal hij hen vóór zijn: hij haalt de dood als naaste in het leven nog voordat hij oud en der jaren zat is. Als provocatieve partner. Zijn leven zal de volkomen ontkenning en antipode zijn van dat der ouderen.

En overal waar een barst zichtbaar wordt in het geëffende patroon, gloort ook de creativiteit. Zij blijft een spel van diepe ernst. De (levens)kunst van de opstandige mens voedt zich aan destructie. Aan de nietigverklaring van al wat tot dusver respectabel en begerenswaardig was. Hij voelt zich gedreven door een niet te temmen geest van annihilatie: eerst schoon schip maken voor het onbekende. Voor het komende, het nabije; het al-te-nabije! Wie aan een dergelijk experiment begint, moet eerst van zichzelf weten of hij wel een test op het scherpst van de snede zal kunnen doorstaan. De proefnemers zullen ook de beproefden zijn. Dat weten zij. Dat is de afspraak. Zij doen het immers voor een dansende god, het dreigend-lok-kende visioen waaraan zij alleen kunnen ontkomen door zelf te verstarren in burgerdom. Er is dus geen keus: zij moeten hem gehoorzamen. Zo'n dansende god zouden zij zelf kunnen zijn. Ook dat weten zij. Maar vaak genoeg weten zij niet hoe te dansen en lopen gehypnotiseerd achter iemand aan die hun de danspassen voordoet als de eerste schreden op het pad van een dienstbaar leven.

Slechts enkelen zijn in staat tot wat Goethe de ‘verwerkelijking van het onmogelijke’ noemde, namelijk in de kunst het zekerste middel te vinden om creatief ‘van de wereld los te komen’. Zij hebben misschien nooit leren te leven, maar wat zij tenminste wel hebben geleerd is: kunst bedrijven. Wankel in het leven, staan zij vast in de kunst.

* * *

In 1964 zingt het kindsterretje Marianne Faithfull, zeventien jaar oud, dochter van een Oostenrijkse barones en een Britse spion, het Rolling Stones-nummer ‘As tears go by’ tot een hit. Het lied van een

[p. 179]

vrouw die vol weemoed terugkijkt op haar leven. In één van de vele bespiegelende passages van het boek, waarin Faithfull ruim dertig jaar later zelf terugkijkt op haar leven - met weinig nostalgie overigens, veelmeer met onthutsende relativering -, zegt zij dat een mens altijd de dingen kan krijgen die hij wil krijgen, ook als ze buiten zijn bereik liggen. Alleen worden ze dan zijn ondergang. Die langzame ondergang vormt de draad van haar levensbeschrijving.

Lange tijd dacht ik dat iemand die iets van de jaren zestig wil begrijpen tenminste éénmaal Joe Cocker live het nummer ‘With a little Help from my Friends’ zou hebben moeten horen zingen. Nu geloof ik dat zo iemand ook de autobiografie van Marianne Faithfull gelezen moet hebben.

Niet zozeer omdat hier een kijkje achter de schermen wordt gegeven. Vooral omdat de zelfvernietigende en tegelijk zo weergaloos losbandige geest van die jaren hier gestalte krijgt in concrete vormen, in tastbare personen, in feitelijke daden; een orgie van onttakeling waarin massa's antihelden figureren en slechts een miniem aantal helden dat de destructie zo wist te kanaliseren of te metamorfoseren-in-kunst dat zij levensdragend bleef. In die zin is dit boek ook een grote liefdesverklaring aan de twee leiders van The Rolling Stones, Mick Jagger en Keith Richards, waarbij Faithfull getalsmatig de meeste bladzijden besteedt aan Jagger, wiens geliefde zij ook vier jaar was, maar gevoelsmatig zich het innigst uitspreekt over Richards, de ware tovenaar en feniks van de twee, tegenover wie Jagger eigenlijk een, overigens door dik en dun galante, toneelfiguur blijft.

Het is maar weinigen gegeven om voortdurend in hun eigen licht te kunnen leven. De meesten kost het al moeite genoeg dat licht überhaupt te vinden. Pijnlijk, bijna tragisch wordt het wanneer het licht, eenmaal aanwezig, niet herkend wordt en stelselmatig wordt uitgetrapt om pas dan, als in een laatste felle flits, te worden gezien. Faithfull citeert een uitspraak van de dichter William Burroughs die hij als een mantra prevelde: ‘De genezing ligt besloten in de kwaal’. Je zult pas het geluk vinden als je eerst alle jou toekomende ellende hebt gehad; de weg naar het licht leidt recht door het duister. (Met enig Brits understatement merkt zij daarbij terloops op dat Burroughs zelf nooit een seconde in de goot doorbracht.)

* * *

De levensgeschiedenis begint met Faithfulls vroegste droom, waarin zij als een brandoffer door haar goddelijke moeder op een grill zal worden geroosterd. Vroegste droom of metafoor voor een kunstenaarsleven? Offering van het leven

[p. 180]

om tenminste éénmaal boven datzelfde leven uit te stijgen en in een onvergetelijke betovering erover te kunnen zingen? Alleen sommige kunstenaars is het gegeven hun eigen leven op produktieve wijze kapot te maken... Toch is daar niets moedwilligs bij, de autobiografie van Faithfull maakt dat duidelijk. Geen scheppende zelfverwoesting, maar onwetendheid inzake het leven. Wie niet de geëffende paden wil volgen, zal de weg zelf moeten zoeken. Maar de psychische en sociale gegevenheden in haar relatie met de rockster Jagger - een nieuwe god in haar leven - waren zo dat zij als zijn liefje gedoemd was een mooie vlinder te zijn, kronkelend van pijn op de punt van de speld. Zij miste duidelijk nog het zelfvertrouwen en het ‘ego’ om een vrouw naast de breedgelipte held te zijn. Àls hij dat ooit al had toegelaten, want uit het boek wordt het zonneklaar dat Jagger voor een vrouw uitsluitend een plaats naast zich inruimde om zijn eigen straling te vermeerderen. Op originele wijze weet zij het artistieke succes van de Stones ook te verklaren uit de homoerotische sterrenslag van het koppel Jagger-Richards, twee gemankeerde geliefden die in de muziek en ten overstaan van het publiek voortdurend om elkaars gunsten dingen en deze onderlinge spanning creatief weten te maken.

Daarbij kan Faithfull ook heel uh... lief en vol warmte over Jagger schrijven, bijvoorbeeld waar zij vertelt over de muziek en de literatuur waarmee hij haar kennis liet maken: ‘Het waren ongelooflijk fantastische sessies, waarin hij me alles vertelde wat hij wist, en, belangrijker nog, me aanstak met zijn eigen enthousiasme voor dingen waarvan ik, totdat ik hem ontmoette, zelfs nog nooit gehoord had. Ik hoop dat ik hetzelfde voor hem heb gedaan, met boeken en kunst en ideeën. Er was een wederzijdse uitwisseling van ervaringen, van energie’. Een keer, tijdens een LSD-trip, begint hij voor haar dansen en ziet zij hem veranderen in stof: ‘Hij begon zó erg te trillen met zijn borstkas dat zijn hele lichaam verpulverde in moleculen. Ik zag de macrokosmische Mick. Hij was veranderd in een godheid. Mick werd Shiva’.

Heel anders een ontmoeting met Bob Dylan die haar in zijn cortège van geliefden trachtte te voegen, maar toen dat niet lukte woedend het wc-papier uit zijn zwarte Remmington trok - toiletpapier had volgens hem precies de goede breedte voor een popsong - en de tekst voor haar ogen kapotscheurde met de woorden: ‘Heb je nou je zin?’ Soms is het inderdaad net een kinderkruistocht, zoals Faithfull ergens opmerkt, die hele sixtiesbeweging.

* * *

De grote verloedering zette volgens haar in met de dood in 1969 van Brian Jones, een emblematisch slachtoffer van de jaren zestig, maar ook de dupe van de concurrentieslag binnen de Rolling Stones. Spoedig daarna doet ook Marianne Faithfull, op dat moment nog de geliefde van Jagger, haar (eerste) zelfmoordpoging. Zoals ieder feest dat te lang duurt vervelend wordt en uit de hand loopt, ontwikkelde zich in het jeugdig hedonisme waarmee de hippiehelden wilden voorkomen ooit volwassen te worden, een grote dosis verveelzucht en destructiviteit. Daarbij had de opstandigheid van de jongeren jegens de gevestigde machten meer het karakter van een instinctieve rebellie, dan dat zij, zoals Faithfull wederom een beetje chique formuleert, ooit ‘een fractie van een seconde twijfelden aan de wezenlijke betamelijkheid (in het origineel staat ongetwijfeld het woord “decency”, hier allicht beter te vertalen als: deugdelijkheid, L.H.) van het systeem’.

In 1968 was zij begonnen met het

[p. 181]

Marianne Faithfull, maart 1995 (foto: Firooz Zahedi/Mercury Records BV)

[p. 182]

gebruik van heroïne - dat zij bijna twee decennia volhield - en kreeg de destructieve impuls de overhand in haar relatie met Jagger. Hoe meer ze van hem hield, hoe wreder ze tegen hem werd. Hij idealiseerde haar en omdat ieder minpunt aan haar hem pijn deed, stelde ze alles in het werk om zich voor zijn ogen ten gronde te richten. ‘Het was vreselijk’, schrijft ze, een ‘chronische vergeldingsactie’. Vergelding waarvan? Van onmacht? Van onzekerheid? Ze duwde hem zo lang van zich af, totdat hij er moe van was en niet meer verder met haar kon. Een paar maanden later was de toneelgod getrouwd, met Bianca Perez Morena de Macias. En Marianne Faithfull liet zich wegdrijven in een bijna eindeloze depressie: ‘Wil je huilen, huil dan, baby, huil!’

* * *

Een vijftal jaar geleden heb ik een concert van Marianne Faithfull meegemaakt dat ik me herinner als een van de beste en meest intense optredens die ik ooit beleefde. De zangeres van het bittere en bijna heksige album ‘Broken English’ uit 1979, was een oudere (maar geenszins minder begerenswaardige) vrouw geworden die met heldere Weltschmerz en tere wijsheid haar levenslied zong. Niet zo'n optreden waarvan je rillingen krijgt die je na afloop weer van je af kunt schudden, maar een concert dat bezit van je neemt en zich op gezette tijden in je binnenste herhaalt en waaraan je terugdenkt als een door de werkelijkheid nauwelijks te evenaren droom.

Geen moment heb ik toen vermoed dat deze vrouw een leven achter zich had zoals het in haar levensverhaal opgetekend staat. Van feniks gesproken! Waar je in het boek keer op keer veronderstelt dat zij nu ongetwijfeld het Zen-niveau van negativiteit moet hebben bereikt, blijkt zij met elke nieuwe stap alleen maar dieper in de spreekwoordelijke hel te geraken. Wekenlang ziet zij in de spiegel het ongedierte bij duizenden onder haar huid kruipen en wil zij met een scheermes zichzelf scalperen; nu eens valt zij, stijf van de drugs, haar gebit en haar kaak te pletter, dan weer raakt zij bij een vriendin die zich over haar heeft ontfermd in bad in een comateuze slaap, met de halve overstroming van het huis en instorting van vloeren en plafonds tot gevolg, en telkens weer deelt zij haar lot ook met de totaal verkeerde mannen: verslaafden, krankzinnigen, dealers, zelfmoordenaars. Een man van het formaat van Jagger, tegen wie zij niet kon optornen, kwam er niet meer in haar leven. Als de dingen eenmaal uit elkaar vallen, zegt zij met een langzamerhand boeddhistische overtuiging, is het ook uitgesloten dat ze ooit nog in elkaar passen.

Zo werd dit leven exemplarisch voor een generatie die maar niet kon ontdekken hoe ze met haar eigen hersenschimmen moest leven. De verhandeling van Sigmund Freud over Trauer und Melancholie gaf haar, na opname in een afkickkliniek, tenslotte enig inzicht in haar eigen functioneren. Melancholie en destructie ontstaan uit impasse en onzekerheid. Bij diepe rouw en zwaarmoedigheid kunnen iemands pijn en woede zo intens worden, dat zijn psyche zich in twee entiteiten splitst: een haatdragend, destructief gedeelte en een smartelijk, pijnlijdend deel. Die twee tezamen maken dat men het pijn doen en het pijn ondergaan bijna eindeloos kan volhouden. In concreto heeft deze ‘zaak’ betrekking op een geliefde - de laatste ‘superminnaar’ in haar leven - die in haar aanwezigheid van zesendertig hoog uit het raam sprong, maar in bredere zin was het rouwen voor de generatie van Zestig, die zo onophoudelijk werd geconfronteerd met het verlies van geliefde objecten en van idealen, dagelijks werk geworden.

[p. 183]

‘Het leven is een grote koehandel’, laat Faithfull zich ergens terloops ontvallen, en dat is voor iemand die opgroeide met het geloof in de Heilige Graal een wel erg onthutsend en schijnbaar ook banaal inzicht. Bij veel verdriet raak je in een zeepbel, zegt zij ook een keer: het isoleert. Je bent voortdurend bang uit elkaar te spatten.

* * *

Thans woont Marianne Faithfull op een landgoedje in Ierland in een ruimte met vijf wanden, waar koningin Victoria tijdens bezoeken een kopje thee kwam drinken. Trieste balans: na het mislopen van haar derde huwelijk met een vent die over haar alleen in termen van ‘blond haar, grote tieten’ kon denken, kan zij zich nu geen man of omstandigheid meer voorstellen die haar nog het bed of het huwelijksbootje inkrijgt. Zij zou het niet meer kunnen opbrengen met een ander persoon te leven, tenzij op haar eigen voorwaarden; ‘als ik een man was, kon ik vast wel een vrouw vinden die me kon verdragen!’ In heel de wankelheid waarmee zij nog steeds in het leven staat, voelt zij zich de laatste overlevende van een ondergegaan koninkrijk. Heeft zij nu geleerd zichzelf te verdragen?

Lucide balans: de schrijver van het hoestekstje van haar CD ‘Strange Weather’ uit 1987, met covers van klassieke jazz- en bluesnummers, brengt haar naam in verband met vrouwen als Lotte Lenya, Marlene Dietrich en Billie Holiday. Op een vroege slapeloze zaterdagochtend heb ik in bed lang naar deze plaat en later nog naar haar live-album ‘Blazing Away’ (1990) liggen luisteren. Wat er op het hoesje staat is nu eens geen reclamepraat of bluf. De vrouw die hier zingt, langzaam als traag vloeiend lava, is aan de andere kant van de horizon geweest. Waarschijnlijk heeft zij nog steeds niet geleerd volwassen te zijn, maar van ginds teruggekeerd is zij honderd levens verder en voorgoed aan de gramschap voorbij. Wat niet wil zeggen dat zij het licht heeft gezien en niet meer heeft te klagen; integendeel, als de melancholie een stem heeft, dan klinkt zij zonder enige twijfel als Marianne Faithfull.

Marianne Faithfull en David Dalton, Marianne Faithfull: de autobiografie. ('s- Gravenhage, Bzztôh). 352 blz. ISBN 90.6291.966.0, f 19,95 (helaas alleen verkrijgbaar bij Free Record Shop). Na publicatie van dit boek verscheen van haar, vrijwel als een tweelingwerk, de CD A Secret Life (Island Records, 1995).