Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 168]

Gentleman en onverzoenlijk moralist
De Bordewijk van Reinold Vugs
Wilbert Smulders

Over Bordewijks leven waren tot nu toe slechts schaarse gegevens bekend. Over zijn werk was tot voor kort ook niet veel geschreven. Daarin heeft het verschijnen van het Verzameld werk verandering gebracht, want in het afgelopen decennium zijn aan Bordewijks werk opmerkelijk veel beschouwingen gewijd. Het lijkt erop dat het verschijnen van het Verzameld werk ook de belangstelling voor de man achter het werk heeft gewekt. Al jaren was bekend dat verschillende biografen aan de slag waren en nu ligt dan de eerste biografie op tafel.

Omdat er maar zo weinig bekend was over de persoon F. Bordewijk, was hij letterlijk een ‘abstracte auteur’, een figuur die vrijwel alleen uit zijn werk afgeleid kon worden. Beschouwingen over dat werk gaven aan dat het een gereserveerde man moet zijn geweest, die behept was met een intrigerende mengeling van ouderwetse en moderne ideeën en obsessies, in wie de dichter en de burger onder extreme spanning hebben gestaan.

Nu de biografie er ligt, staat ineens het portret van de concrete auteur naast dat van de abstracte auteur. Verheldert het ene portret het andere? Zitten de twee elkaar in de weg? Vullen ze elkaar aan? Of hebben ze nauwelijks met elkaar te maken?

De biografie is verhelderend, omdat zij op degelijke wijze een groot aantal tot nu toe onbekende feiten uit Bordewijks leven op een rij zet. Dit is een belangrijke verdienste. De biografie is ook teleurstellend. In de eerste plaats, omdat zij laat zien dat de persoon Bordewijk door een grote geremdheid over het algemeen niet zo erg boeiend was. In de tweede plaats omdat zelfs de uitvoerige hoeveelheid informatie die Vugs over Bordewijks leven bijeen heeft weten te brengen, het beeld van de abstracte auteur, dat reeds bestond, lang niet altijd verdiept. En tenslotte omdat de biograaf wel erg terughoudend is geweest om zijn materiaal te interpreteren. Uit de biografie blijkt weliswaar dat het in het geval van Bordewijk uitermate lastig is om de relatie levenwerk te interpreteren. Toch doet zo'n kans om een vinger achter deze verhouding te krijgen zich wel een enkele keer voor, bij voorbeeld in het geval van de koppeling tussen de gebeurtenissen in huize ‘Hejmo Nia’ en de roman Bloesemtak.

Mijn gemengde waardering van Vugs boek kan ik in het kort toelichten aan de hand van de relatie die Vugs legt tussen de gebeurtenissen in ‘Hejmo Nia’ en de roman Bloesemtak.

Het echtpaar Bordewijk-Roepman woonde na de oorlog, samen met een aantal andere personen en echtparen, enige tijd

[p. 169]

Bordewijk bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs door mej. Dr A. de Waal, staatssecretaris van O.K. en W., 21 mei 1954 (foto: Anefo, Amsterdam)

in het grote pand ‘Hejmo Nia’ te Scheveningen; tussen de bewoners van dat pand doen zich heftige conflicten voor, die de relaties tussen de bewoners volledig ontwrichten. Vooral Johanna Bordewijk-Roepman stelde zich in deze conflicten scherp op en keerde zich met name tegen een medebewoner, die zij ervan verdacht homoseksueel te zijn. Daarnaast speelde in dezelfde periode de kwestie van de verstoorde relatie met de ex-vriendin van Johanna: Kitty de Josselin de Jong.

Dat Vugs een verband kan leggen tussen deze gebeurtenissen enerzijds en de conflictroman Bloesemtak anderzijds, is een van de belangrijke resultaten van zijn biografische arbeid. Dat hij daar vervolgens zo weinig mee doet, is een gemiste kans. Over de roman Bloesemtak is nog nauwelijks geschreven. De door Vugs aan het licht gebrachte biografische achtergrond had hij kunnen benutten om een casus te maken. Hij had kunnen onderzoeken wat de verhouding was tussen het patroon van de gebeurtenissen in de werkelijkheid en het literaire patroon dat Bordewijk in Bloesemtak heeft gegeven. Wordt hier iets getransponeerd? Zo ja, wat dan en hoe? Welke rol speelde Bordewijk in het conflict uit de werkelijkheid en hoe reflecteert hij daarop als de ‘abstracte auteur’ van een literair werk, waarin hij dit conflict uit de werkelijkheid verbeeldde? Zo'n casus zou zeker meer diepte in de biografie hebben gebracht.

* * *

Het is de vraag wat Vugs zich nu eigenlijk ten doel heeft gesteld. Hij opent zijn

[p. 170]

boek met een nogal onduidelijk gestelde ‘Proloog’. Hij drukt daarin een stuk van Ben Stroman af, dat klaar lag om als necrologie gepubliceerd te worden toen Bordewijk in 1948 ernstig ziek was en er voor zijn leven ernstig gevreesd werd. Vugs zegt dan: ‘Het artikel van Stroman biedt het uitgangspunt voor de vraag: zou de positie van Bordewijk in de moderne Nederlandse literatuur een andere dan de huidige geweest zijn als hij in 1948 gestorven was?’

(p. 15).

Hij maakt die vraag tot de zijne: ‘Zou ik als biograaf Bordewijk een even groot schrijver hebben gevonden als ik hem nu vind, als hij in 1948 gestorven zou zijn?’ Wie na deze proloog de biografie gaat lezen, verwacht dat het boek ten doel heeft om langs biografische weg het antwoord te geven op de literair-kritische vraag: ‘Wat is de verhouding tussen Bordewijks voor- en naoorlogs werk?’ Afgaande op de proloog zou de biografie in de eerste plaats hulpmiddel moeten zijn bij de beoordeling van de ontwikkeling van Bordewijks literaire werk. In deze verwachting wordt de lezer bedrogen, en gelukkig maar, want deze vraagstelling lijkt mij niet de belangwekkendste.

Welke opzet heeft Vugs wel gekozen? Na de proloog valt hij meteen met de deur in huis en begint bij het begin: de geboorte van de schrijver. Twee hoofdstukken lang volgen we Bordewijk op zijn scholen, als tamelijk lauwe student aan de universiteit, in zijn verlovingstijd, in de eerste jaren van zijn huwelijk en vervolgens in zijn eerste betrekkingen als jurist. Vanaf dat moment in het levensverhaal haakt Vugs aan bij het werk. Hij volgt dan Bordewijks leven aan de hand van diens publikaties.

De publikatie van het werk vormt de rode draad van het boek en waar dat mogelijk is gaat Vugs langs deze lijn in op gebeurtenissen die het schrijven en publiceren hebben begeleid of beïnvloed. Bordewijks werk is dus voortdurend een biografisch aanknopingspunt voor Vugs. Hij laat als het ware zijn vinger langs de ruggen van het Verzameld Werk gaan en schakelt, daar waar hij over biografisch materiaal beschikt, over op het leven van de schrijver. Zo wordt duidelijk hoezeer of hoe weinig de verschillende boeken aan het leven van de schrijver vastzaten. Maar er ontstaat op die manier een volledigheid, die lang niet altijd leidt tot meer inzicht in de relatie tussen de persoon en het werk. De gevolgde methode leidt er bovendien toe dat zo'n biografie geen centrum heeft.

* * *

Vugs' werkwijze heeft niettemin genoeg verrassende resultaten opgeleverd: zijn inspanningen om zoveel mogelijk biografisch materiaal bijeen te brengen hebben een portret van de concrete auteur geschetst dat niet meer genegeerd kan worden en daardoor blijvende waarde heeft. Ik kan op dit punt bezwaarlijk volledig zijn, want het gaat nu juist om de cumulatie van een groot aantal kleine gegevens. Ik stip dus slechts hier en daar wat aan. Zo vond ik de feiten over Bordewijks moeizame debuut verrassend. Ook het fervente van Bordewijks pogingen om zich in de jaren twintig ten koste van veel (en van veel geld) een plaats te verwerven in de literaire wereld zijn nogal opzienbarend voor wie slechts bekend was met de (naar nu blijkt) gespeelde onverschilligheid, die de auteur na de oorlog ten aanzien van zijn literaire positie aan de dag legde. Hetzelfde geldt voor de beschrijving van Bordewijks doorbraak in de literatuur na Karakter en de deelname van Bordewijk aan het georganiseerde literaire leven, die veel groter is geweest dan tot nu toe bekend was (zie

[p. 171]

Kitty de Josselin de Jong in de jaren vijftig (foto: Hans Edinga)

hoofdstuk zes, negen, tien en elf). Het spannendste onderdeel van de biografie vond ik het gedeelte over de strubbelingen met Kitty de Josselin de Jong en over de gebeurtenissen in huize ‘Hejmo Nia’ te Scheveningen. Ook Bordewijks rol in het werk van de ereraden na de oorlog is voortreffelijk gedocumenteerd; Bordewijks rol in de naoorlogse zuivering blijkt nogal markant te zijn geweest en geeft ons een glimp op zijn heftig moralisme. De gegevens die Vugs levert over Bordewijks professionele houding ten aanzien van de financiële kant van het schrijverschap zijn eveneens informatief.

Deze hoofdstukken zijn stuk voor stuk opzienbarend omdat ze iets onthullen dat nog niet bekend was: achter de gentleman Bordewijk school een felle en onverzoenlijke moralist, die bereid was door het vuur te gaan voor een opvatting van fatsoen, waarin de burger het nogal eens van de dichter bleek te winnen. Het portret van de gentleman Bordewijk blijkt interessante scheurtjes te vertonen. Sympathiek of niet, ze geven het portret kleur. De verhouding tot zijn grillige echtgenote, met wie hij zich onvoorwaardelijk solidair verklaarde, onthult ook iets over de man achter de facie van ‘gentleman’. Vugs zegt het niet met zoveel woorden, maar suggereert toch wel dat Johanna Bordewijk-Roepman de schrijver verschillende malen in een moeilijk parket heeft gebracht. Hij suggereert ook dat zij, als echtgenote en artistieke partner, voor Bordewijk zo belangrijk was, dat hij zich in het geval van ‘Hejmo Nia’ blindelings aan haar kant opstelde. Zelfs de burger Bordewijk viel, zo blijkt uit de biografie, zijns ondanks zo nu en dan flink uit zijn rol.

Verduidelijkend is ook de wijze waarop Vugs het ongebundelde werk in perspec-

[p. 172]

tief zet. Wie Bordewijks ongebundelde werk in het Verzameld werk leest krijgt - dat kan niet anders - een grote hoeveelheid losse betoogjes en essays te lezen. Vugs laat zien hoe dit losse werk steeds voortkwam uit gebeurtenissen of verwikkelingen in het leven van de schrijver. De stukken winnen daardoor zeker aan betekenis.

Het literaire werk van Bordewijk is de rode draad in de biografie, maar toch het komt er nogal bekaaid van af. De bespreking van ‘De trits’ (Blokken, Knorrende beesten en Bint) bij voorbeeld is oppervlakkig. Het levert geen bijdrage tot de interpretatie van wat algemeen beschouwd wordt als een belangrijk draaipunt in Bordewijks literaire ontwikkeling. De analyse van dit werk is bovendien onvolledig. Zo is over Bint de laatste jaren nogal wat te doen geweest. Er zijn sterk uiteenlopende interpretaties gepubliceerd. Vugs noemt ze lang niet allemaal. Had de biograaf niet eens zijn licht kunnen laten schijnen over deze (veelal zuiver literaire) interpretaties van Bint, door aan te geven welke vanuit biografisch oogpunt de overtuigendste is? Hetzelfde geldt voor de interpretatie van Karakter. Opmerkelijk is dat Vugs de analyses van Michel Dupuis over Blokken en De wingerdrank helemaal niet noemt. Ook ‘de beste roman’, zoals Vugs Noorderlicht noemt, krijgt een obligate bespreking van nauwelijks twee bladzijden. Van al deze boeken, en van vele andere, blijft het beeld vlak. Ze worden niet biografisch verhelderd, er wordt interpretatief niets nieuws gebracht en evenmin wordt er een volledige receptiegeschiedenis van gegeven.

Over het algemeen is Vugs heel accuraat, een enkele keer maakt hij een foutje. Ten onrechte laat hij Rood paleis zich afspelen ‘tegen de economisch-sociale en politieke achtergrond van 1936’. (p. 106). En de teksten in De korenharp en in De korenharp. Nieuwe reeks noemt hij ‘schetsen’, terwijl deze teksten in de traditie staan van het prozagedicht sinds Bertrand, Baudelaire en Rimbaud.

* * *

Het is jammer dat Vugs geen afsluitend hoofdstuk heeft geschreven, waarin hij de waarde van zijn biografische speurtocht zelf tracht vast te stellen. Hij ontneemt zichzelf de kans om op zijn proloog terug te komen. Maar aan de andere kant is de proloog, zoals ik hiervoor al opmerkte, een onheldere tekst, die niet aangeeft wat Vugs zichzelf ten doel had gesteld.

Wat is volgens Vugs nu de kern van de zaak? Heeft de biografie hem inzicht opgeleverd, op grond waarvan hij Bordewijks

schrijverschap beter kan peilen? Waar zit volgens hem het centrum van Bordewijks diverse, wijdlopige en grillige oeuvre? En aan welke drift, aan welke zucht of aan welk conflict van de persoon Bordewijk geeft het werk uitdrukking? Wat is ‘de verborgen “lifemyth”’ van Bordewijk, zoals Edel dat noemt. Of is de biograaf van mening dat zijn werk erop wijst dat deze vragen in het geval van déze auteur niet te beantwoorden zijn? Dit zijn toch belangrijke kwesties, waarover ik iemand die zoveel werk heeft verzet, graag had horen speculeren. Vugs heeft een boek willen schrijven dat in de breedte ging, en niet in de diepte. Hierop had hij misschien beter zelf kunnen wijzen. Hij geeft wel steeds aan dat er overeenkomsten zijn tussen veel romans en verhalen, maar dat blijven in zijn boek steeds incidenten. Halverwege zijn boek schaart Vugs zich zonder al te veel commentaar achter het idee van Adriaan van der Veen, dat de burger en de dichter Bordewijk zich verhouden als Jekyll en Hyde, wat door Bordewijk werd omschreven als ‘een originele parallel’

[p. 173]

(p. 142). Maar van een zelfstandige biografische onderbouwing van dit idee is al met al geen sprake.

Aan deze biografie ontbreekt, behalve een duidelijk uitgangspunt, ook een verantwoording van de gekozen opzet en de gevolgde werkwijze. Dit is temeer opmerkelijk, aangezien het hier een dissertatie betreft. In zijn standaardboek De Nederlandse schrijversbiografie (1992) geeft Jan Fontijn de mogelijke posities die een biograaf kan kiezen om de essen-, tiële vraag naar ‘de relatie tussen leven en werk’ (hoofdstuk 4) vast te stellen. Fontijn vermeldt bij voorbeeld dat Kees Joosse in zijn biografie van Aletrino leven en werk strikt scheidt, terwijl Christine D'haen in haar Gezelle-biografie juist Gezelles gedichten centraal stelt en daarbij een afdeling ‘Omstandigheden’ voegt, ‘waarin de levensfeiten worden opgesomd die plaatsvonden op de momenten dat de gedichten ontstonden.’ (p. 88). Fontijns overzicht had Vugs een mooie gelegenheid geboden om zijn positie te bepalen en aan te geven waar hij naar op zoek is geweest. Of om te betogen dat hij nu juist een allereerste inventarisatie wilde maken. Hoe bruikbaar Vugs biografie ook blijft waar het de rijke documentaire gedeelten betreft, zij is nu toch een beetje onplaatsbaar, waar het haar doel en pretenties betreft.

Wellicht klinkt het wat ondankbaar om een biograaf zozeer aan te spreken op wat hij níet heeft gedaan. Toch ben ik Vugs wel degelijk dankbaar voor de grote hoeveelheid informatie die hij aan het daglicht heeft weten te brengen over een auteur die voor mij nog steeds even boeiend als raadselachtig is. Het valt te hopen dat hij in de toekomst zijn eigen materiaal zal benutten tot verdergaande interpretatie van de relatie tussen deze auteur en zijn werk.

Reinold Vugs, F. Bordewijk. Een biografie. (Baarn, De Prom, 1995).

Wilbert Smulders is universitair docent Moderne Letterkunde, verbonden aan de Vakgroep Nederlands van de Universiteit Utrecht. Hij publiceerde o.a. over W.F. Hermans, S. Vestdijk, F. Bordewijk en literaire popart.