Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 164]

De geest van de biograaf
Notities op de grens van twee genres
Wam de Moor

Zijn voorletters. E.L. Het is het eerste wat mij te binnen schiet wanneer ik aan hem denk als personage van mijn biografie. Als kind keek ik verbaasd naar dat E.L. op de schaarse brieven die aan hem gericht waren. En evenzeer intrigeerde mij zijn mooie handtekening onder de handgeschreven stukken voor de dienst die soms openlagen op het blad van het cilinderbureau in de hoek van de huiskamer, waar wij met elven leefden. E.L.? Papa, dat was toch zijn naam, zoals de naam van de moeder Mama was? Intrigerend als zijn trage tred op de trap, wanneer we al uren in bed lagen en hij en Mama eindelijk naar boven gingen. Of als zijn zwaai met het rechterbeen, linkervoet op de trapper, over bagagedrager en zadel van de hoge zwartgemoffelde fiets, tot zijn brede zitvlak zich nestelde, de grijsblauwe uniformjas eroverheen viel, en hij, de pet op het hoofd, de aktentas aan de stang, de straat uitfietste. En hoe hij, na het werk, met de fiets aan de hand door het gangetje liep langs de blinde muur van het buurhuis, bedaard als Daantje, en tenslotte de fiets in de bijkeuken stalde. Dag Mama. Altijd een vage zoen. Dag Papa. Nooit was het Dag Regien, Dag Ward. Met die namen hadden ze ons betaald, ze hadden ze ingeleverd met de geboorte van de oudste der vier zusters boven ons. Eduard Ludovicus, geboren 9 maart 1901 in een eenkamerwoning in Stoppeldijk, gemeente Vogelwaarde. Zo heette hij, dat was de datum, dat was de plaats. Oudste van twee zonen van de man die zich aan boeren in de omtrek verhuurde en de vrouw die uit Twente was overgekomen en die wij nooit gekend hebben. Wel Opa, na de dood van ‘Oma’ degene die ons maakte tot een dozijn. Met zijn drieën liggen ze onder de steen en het zware kruis op het kerkhof aan de Groenestraat in Nijmegen. Eduardus Ludovicus, Regina Coleta en Alfonsus Ludovicus. Papa, Mama, Opa, zo waren zij ons vertrouwd. Het zware stenen kruis op hun graf laat hen sterven in 1942 (Opa), 1968 (Papa) en 1975 (Mama). Zolang Opa alleen lag was het graf met groene zoden en wisselend voorjaarsgoed beplant. Voor iets anders was geen geld of ze hadden het er niet voor over, ik denk het eerste. Zelfs toen de dochters, die met zijn vieren de bovenbouw vormden van het gezin, het inkomen vermeerderden door na hun MULO-opleiding als zeventienjarigen klerken te worden bij de Rijksbelastingen, de Rijkswaterstaat en Van Dungen's Chocoladefabriek of als costumière te werken, bestond nog lange tijd het vlees uit speklappen, de vis uit bokking en soms een scholletje voor twee personen. Biefstuk was een ongekend genot. Mosselen kenden we wel, die haalden we in de vroege jaren vijftig voor weinig geld per emmer. Zij deden meer dan wat ook denken aan de bakermat van de familie, het Zeeuwse Vlaanderen met zijn groene weiden en lanen en de korenvelden en het kleine huisje aan de Molenstraat in Kloosterzande. Daar kwam Mama vandaan. Daar woonden nóg Opoe, haar moeder, en haar zuster Tante Rosa. Daar logeerden wij jongens een zomervakantie lang, twaalf jaar oud, sloten vriendschap met de dorpsjeugd, hielpen bij de opbouw van een rondtrekkend circusje, en aten elke

[p. 165]

dag gehaktballen, door Tante Rosa voor de hele week vooruit gedraaid en gebraden. Men had geen ijskast, men kende geen supermarkt. De enige zuster van Mama - twee broers werkten als garagehouder in haar geboortestreek, twee waren als ambtenaar uitgevlogen naar Breda en Rotterdam - was een onbevredigde dame, wier knorrigheid door ons jongens niet serieus genomen werd. Hoewel Mama altijd haar dialect sprak, bleek het verschil groot tussen haar uitspraak en die van degenen die in de streek waren blijven wonen. En zo'n zinnetje als ‘Kzeggekik, wâkomdegulderdoen?’ voor: ‘Ik zei: wat komen jullie doen?’ vonden we zo vermakelijk, dat we meer lachten dan luisterden.

‘Kzènnekiktochniegèkzeker-ik?’ voor ‘Ik ben toch niet gek zeker?!’ moesten we wel beamen. Tante Rosa was naar uiterlijk de zuster van Mama: dezelfde donkere zuidelijke inslag, knappe meid geweest, met veel sjans bij de jongens, maar in tegenstelling tot Mama, in zekere zin verwend en veeleisend. Terwijl Mama, als oudste van zeven kinderen - een broer stierf als jonge man aan tuberculose -, grote verantwoordelijkheden op zich nam en al gauw hielp de kost te verdienen, was er voor Rosa ruimte om te flierefluiten, uit te gaan met jongens van haar leeftijd, tot in Sint-Jansteen toe, en blijkbaar had deze vrijheid haar geen goed gedaan. Mama kon, ook in dat Zeeuwse taaltje dat ze nooit had losgelaten, jammeren over rondslingerende hemden en broeken, maar ze sloot je 's avonds altijd weer liefdevol in haar armen, zodat je de keukenluchtjes op haar schort meenam naar bed. Ze zong, en psalmen waren het niet en nooit, want die kende ze niet; ze zong de liedjes die ze als diensbode ‘bèj de notaris’ zoals ze altijd zei, in Kloosterzande ‘'s avonds op het koor had geleerd: Mijn eerste meisje van de zangvereniging, Tineke van Heule, en meer onschuldigs. Na haar dood op de dag na Allerzielen 1975 werd er een boekje gevonden met ruim honderd van zulke liedjes, neergeschreven in haar handschrift zonder kop of staart, dat we zo goed kenden van haar brieven zonder begin en einde maar vol warmte en medeleven met de gebeurtenissen in het gezin van het kind aan wie ze schreef. Voorbeelden daaruit zouden in een biografie haar betreffende niet mogen ontbreken. Deze Mama had alleen lagere school, maar haar intelligentie ging die bescheiden mate van leren verre te boven.

* * *

Hier val ik stil. Want begonnen met het beeld van de vader ben ik, als autobiograaf verdwaald naar de moeder. En ik denk, nu eenmaal met handen en voeten overgeleverd aan mijn lectuur van de laatste maanden, aan een opmerking van David E. Schwalm in Biography 3/1. Deze maakt in een mooi stuk duidelijk dat niet de objectieve werkelijkheid van het leven van de ‘biographee’ vorm en betekenis geeft aan de informatie die over de betrokkene aanwezig is, maar de geest van de biograaf. Als ik de biograaf ben van mijn vader of moeder, selecteer ik uit ervaringen en kennis die ik voor een belangrijk gedeelte gemeen heb met acht andere personen, mijn zussen en broers. Ik ben ervan overtuigd dat ieder van ons een ander beeld heeft van die twee mensen. Wat mijzelf betreft staaf ik dat met twee voorbeelden. Het eerste geldt mijn moeder in de periode na mijn vaders dood, het tweede mijn vader in de winter 1944-1945.

Zij was in 1968 weduwe geworden en waar zij woonde op de route van mijn werk aan de lerarenopleiding nar huis, bezocht ik haar regelmatig. Totdantoe waren onze contacten altijd ontmoetin-

[p. 166]

gen gewest die als vanzelfsprekend voortkwamen uit het huiselijk verkeer. Langer dan wie ook was ik, studerend in Nijmegen, thuisgebleven, had elke maandag voor haar de draden door mijn kamer gespannen waar bij slecht weer de was te drogen werd gehangen, en de kleine vermaningen die moeders aan zich ontwikkelende zonen plegen te geven, ik moet zeggen: goedmoedig, in ontvangst genomen. Die goedmoedigheid was geen verdienste: de moeder had het talent om haar vermaningen in distichons te formuleren, neergekalkt op afgescheurd karton van schoenendozen of in de marge van een krant. Als die broek hier ligt, / verzuimt Gij uwen plicht! Of: Krijg niet op je kop: / ruim je rommel op! Ik geef het toe, geen meesterwerken, maar die code kon ik als aankomend neerlandicus wel waarderen. Ze verzachtte de pijn van de bemoeizucht en de betutteling die de adolescent ervoer.

Intussen was ik getrouwd, had zelf kinderen, en nu waren wij, na dertien jaar afwezigheid in Nijmegen teruggekeerd, en zo sprak ik haar de laatste drie jaar van haar leven. Voor het eerst alleen en voor het eerst als de volwassen zoon en zijn volwassen, ouder wordende moeder. Dat die visie op de moeder een andere werd laat zich raden: niet alleen zij was na de dood van haar man veranderd, hoe innig ze ook naar hem verlangde (ze kocht al voor zijn begrafenis de bontmantel die hij haar had onthouden en de rest van haar handelen was navenant), ook ik had een ontwikkeling doorgemaakt, wilde dat wij elkaar zouden spreken en in wijsheid afscheid zouden nemen.

Geen van mijn broers en zussen had of nam die gelegenheid op déze manier (wel op een andere natuurlijk). Was zij tot het sterven van E.L. de vrouw die in zekere zin haar identiteit ontleende aan haar relatie met hem, nu was er een belangrijk deel van haar dat, zoals Helen M. Buss het in Biography 13/2 uitdrukt, haar identiteit vond in haar grootmoederschap én haar moederschap in de wijze waarop zij met haar buurvrouwen, ook weduwen, omging. Ik besef intussen dat een biografie van Mama een hagiografisch karakter zou krijgen; reden genoeg om er maar even mee te wachten.

Zulke ontwikkelingen neer te leggen in een biografie, vergt, als men bedenkt hoevelen het subject van de biografie gekend en ervaren hebben in verschillende perioden en omstandigheden, een zeer ruime voorbereiding. Wat dat betreft denk ik nog steeds, dat ik Van Oudshoorn nog maar nauwelijks gekend heb, de talrijke jaren studie en verkenning ten spijt. Mijn bewondering voor biografen die in twee, drie jaar hun subject denken te kennen is groot, maar ik kan hen niet meer volgen zoals ik vroeger kon.

Het beeld van mijn vader in de winter van 1944-1945, mijn tweede voorbeeld, blijkt nu nog een rol te spelen als ik mij verbaas over de zwakke, en voor mij nog steeds onduidelijke, relatie tussen hem en mij. Ik weet dat er leden van het gezin zijn die met zijn schim een even hoge graad van zielsverwantschap hebben als ik met mijn moeder, maar ikzelf wist mij bij hem altijd in de rol van een luisteraar, aan wie nooit iets gevraagd werd, die alleen maar had te luisteren. Naar hoe de politiek in elkaar zat of op welke wijze winterpenen gerooid moesten worden (dat deed hij, op zijn landje achter ons huis; ik mocht wel eens de schop vasthouden). Zo was de communicatie hoogst eenzijdig en tot een gesprek over wat zij waard was zijn wij nooit gekomen.

Maar het beeld dat ik van hem bewaar is dat van een zwijgende man in een leunstoel, schrijvend, dag en nacht. Winter 1944-1945. Een kelderruimte, de stoel met hem daarin als een eiland torenend boven de slapenden, negen slapenden, want ik ben wakker en zie hem schrijven,

[p. 167]

en hij knikt mij toe: ‘Ga ook maar slapen. Probeer te slapen. Probeer het maar!’ Af en toe schrikken wij op, als granaatvuur hoorbaar is vanuit het oosten. Honderd dagen brengen zij zo door, 's nachts, want overdag zijn allen boven. Ik durf dat niet. ‘Onze W. heeft grote neusgaten’ zeggen ze bekommerd, de anderen. Onze W. eet zijn sneetje klef brood, zittend voor het venster onder het kelderrooster. Het beeld van Papa troostte hem altijd.

* * *

Die herinnering, dat beeld, ze verwijzen naar een verwachting die niet werd ingelost. Ik denk dat iedere biograaf eerst zijn autobiografie zou moeten schrijven, niet voor een publiek, maar voor zichzelf, om te weten wat het is met werkelijke emoties en herinneringen van zichzelf en van een ander op een verantwoorde wijze om te gaan. Minder en minder durf ik in dit besef een nieuwe biografie te schrijven, al lijken er uitdagingen genoeg: Coenen, Koolhaas, Alberts misschien.

Terwijl ik dit schrijf, twee dagen na de dood van onze grootste naoorlogse schrijver - Vestdijk is hier hors concours -, zijn er waarschijnlijk al vermetelen die overwegen aan de biografie van W.F. Hermans te beginnen. Ik zou minder durven dan ooit. En dat is óók persoonlijk. Misschien moet men in dit opzicht ingenue zijn, eenvoudig van niets weten, en menen dat men, wanneer men de feiten heeft en het werk kent, de schrijver profileren kan. Ik, die al zoveel problemen zie opdoemen wanneer ik aan de biografie van mijn vader zou beginnen, moet er niet aan denken.