Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 159]

Het belang van de anekdote
Rudi Wester

Fragmenten uit een interview dat Hans Olink met Rudi Wester had over Jef Last (1898-1972)¹

H.O.: ‘Vandaag praat ik twee uur lang met Rudi Wester over haar fascinatie voor de dichter, schrijver, communist, socialist, oud-Spanjestrijder en provo: Jef Last. Een man die een omvangrijk oeuvre op zijn naam heeft staan en in 1972 overleed. Een man ook die tijdens zijn leven bekender was en meer gelezen werd dan na zijn dood. In Duizend en enige gedichten, een bloemlezing die samengesteld werd door Gerrit Komrij, staat tenminste nog een gedicht van Last, “Rust”, maar dat is dan ook alles. Hoe lang leef je al met Last?’

R.W.: ‘Het is nog net geen loden last, maar het duurt al wel een hele tijd, de samen-leving. Ik ben in 1985 begonnen, ik zal zeker de beruchte tien-jaar-voor-een-biografie volmaken en hoop dat de Arbeiderspers het uit kan geven op 2 mei 1998, honderd jaar na de geboortedag van Jef Last.’

H.O.: ‘Heeft hij zelf eigenlijk geen autobiografie geschreven?’

R.W.: ‘Ja, hoewel het meer flarden van herinneringen aan bepaalde periodes zijn dan een chronologische autobiografie. Het zijn heel mooie memoires, een echt document humain, zowel over zijn gevoelsleven als over de (vaak belangrijke) mensen die hij gekend heeft, zoals Soekarno, Drees en Sneevliet, om maar enkele te noemen.’

H.O.: ‘Betrouwbaar?’

R.W.: ‘Het blijft een heikel punt: hoe betrouwbaar zijn memoires? Waar verfraait, verdringt of verminkt de mens zijn herinneringen? Hoe stel je dat vast, als biograaf? Deze autobiografie is bij voorbeeld niet gestoeld op dagboeken want die hield Last nauwelijks bij. Wel heeft hij gedurende een wat langere periode tijdens de Tweede Wereldoorlog een religieus-filosofisch getint geschrift bijgehouden, maar juist dat zit weer niet in deze autobiografie. En hij heeft deze memoires geschreven tegen het eind van zijn leven, en dan wil het geheugen ook nog wel eens falen. Wat je kunt doen, als biograaf, is zijn brieven die hij schreef aan familie en vrienden in die zelfde periodes - en hij heeft er honderden geschreven, vanaf alle plekken van de wereld - er naast leggen en zien of de autobiografie klopt met de feiten en data uit de brieven. Dan zijn er natuurlijk nog de officiële documenten, schooldiploma's, inschrijvingen voor cursussen, boottickets, foto's met data achterop etc. die ook als vergelijkingsmateriaal met de gegeven informatie in de autobiografie kunnen dienen. En gevoelens? Als een 70-jarige Last schrijft dat hij zich als een jongetje van tien afschuwelijk gevoeld heeft, omdat hij zo gepest werd op school, dan kan je als biograaf niets anders doen dan dat te geloven. En zeker als hij beschrijft hoe hij al homo-erotische contacten en gevoelens had tijdens zijn padvindersperiode, deze daarna heel lang onderdrukt heeft en ze pas na tien jaar huwelijk en na zijn kennismaking met André Gide weer toegelaten heeft, dan is dat heel waardevol materiaal voor een biograaf.’

Jef Last wordt nu zelf aan het woord gela-

1 Uitgezonden op 10 juli 1994, in de reeks: Vijf biografen vertellen over hun fascinatie voor linkse schrijvers uit de eerste helft van deze eeuw. In dezelfde reeks zaten o.a. Hans Goedkoop over Heijermans, Elsbeth Etty over Henriette Roland Holst en Mels de Jong over A.M. de Jong.

[p. 160]

ten, in een radio-uitzending van de VARA uit 1970, over zijn middelbare schooltijd.

R.W.: ‘Gelukkig de biograaf die nog zijn onderwerp kan horen praten. De stem, de woordkeus, de reactie, de anecdotes die verteld worden zijn altijd veelbetekenend. Last heeft bijvoorbeeld, wat je helemaal niet zou verwachten bij een proletarisch en en serieus schrijver, een redelijk bekakte stem en hij zit vol onverwachte grappen. In het voetspoor van Richard Holmes² hecht ik grote betekenis aan anecdotes, aan de weergave van dagelijkse gebeurtenissen, als metafoor voor de grote, “objectieve” lijn in een biografie’. Een voorbeeld. Jef Last aan het woord: ‘Ik ben de enige mens in de wereld die zijn beide oren verschillend kan bewegen. (Doet het kennelijk voor.) Ja, dat is bijzonder knap, hè? Ik was padvinder, dus ik kan er ook mee seinen en dat is erg prettig in de klas, als je antwoord wil hebben op een vraag tijdens een proefwerk. Ik bedoel iemand die achter je zit kan beter fluisteren dan dat jij je omdraait. En dan zei de leraar: wat doe jij daar Jef? Antwoordde ik: ach meneer, dat is van de zenuwen. Zei de leraar: dan mag jij vanmiddag nablijven en net zolang met je oren klapperen als je zelf zin hebt. En dan bleef ik na, zat lekker lang te klapperen, tot ik er genoeg van kreeg en vroeg of ik naar huis mocht. Dat mocht dan. Voor een paar weken.’

H.O.: ‘Is zo'n anekdote voor jou, als biografe, van belang?’

R.W.: ‘Ja, want ik vind dat anekdotes, hoe klein ze ook zijn, vaak iets groots zeggen over de persoon. Hoe unieker de anekdote, hoe scherper de trekken van de mens worden. Iemand in Djakarta vertelde mij dat hij Last niet meer in zijn huis wilde hebben, omdat hij altijd overal brandende sigaretten liet liggen. Een vrouw, bij wie Last in de Tweede Wereldoorlog ondergedoken gezeten had,

Jef Last

beschreef nog vol woede een avondmaaltijd waarvoor zij met veel moeite vijf boterhammen voor haar drie onderduikers bijeengesprokkeld had. Last komt binnen, ziet de (onbeheerde) schaal staan en eet ze alle vijf achter elkaar op. Als er maar één kleedje in een grote zaal lag, struikelde Last erover. Enfin, een aantal van die anekdotes en je kunt er toch een aantal karaktertrekken uit afleiden: onhandig, egocentrisch, slordig. Dit zijn dan de negatieve kanten, maar zo zijn er ook veel anekdotes die positieve eigenschappen van Last laten zien: enthousiast, begenadigd spreker, zeer slim, ruimhartig.’

Een laatste anecdote uit de mond van Jef Last zelf, in ook een VARA-uitzending in 1970, en die de biograaf verschillende dingen onthult: achtergrond, toeval en

2 ‘Sindsdien geloof ik dat in de biografie bijna niets zo moeilijk en, als het lukt, niets zo bevredigend is als de herschepping van het dagelijkse, gewone levenspatroon van een individu - vol van aardse, triviale, grappige en alledaaagse gebeurtenissen,- in één woord, de herschepping van de intimiteit’. Richard Holmes Voetsporen (Uitg. Contact, 1986).

[p. 161]

motieven voor een richting in diens politiek leven die later allesbepalend zijn geweest. Jef Last: ‘In Amsterdam kwam ik toevallig in aanraking met een Joodse socialist, een práchtige vrouw, die heel veel voor het Montessori-onderwijs in Nederland gedaan heeft. Zij heeft mij veel boeken gegeven. Van een oom van mij kreeg ik een bewijsje voor het K.B. Daar ben ik begonnen met de utopisten te lezen, en toen Lasalle, want ik had méér dan genoeg van het burgerdom dat bij ons zo thuis kwam. Die officieren en die fabrikanten, die samen met mijn vader op jacht gingen en dan de hazen op de wc hingen, weet je wel. Vrése-lijk. In de derde klas van de hbs ben ik maar meteen lid van de SDAP geworden.’

R.W.: En daarna van de CPH, de provo's en ga maar door. Maar dat zal allemaal te lezen zijn in de biografie.