Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 134]

De biografie en de maakbaarheidsideologie
Enkele kanttekeningen
W. Bronzwaer

De roep om literaire biografieën, die in ons land de laatste tijd zeer luid is geworden, moet in de eerste plaats gezien worden als een symptoom van onbehagen in de literatuurwetenschap. Toen deze bij ons op gang kwam, in de jaren vijftig en zestig, onder de sterke invloed van Engeland, Amerika en Duisland, nam zij van het ‘New Criticism’ en de ‘Werkimmanenten’ tamelijk kritiekloos het standpunt over dat Wimsatt in The Intentional Fallacy had gecanoniseerd: de biografie van een schrijver was van geen enkel belang voor zijn werk. Voor dat standpunt zijn literatuurtheoretische argumenten aan te voeren die binnen dat kader onweerlegbaar zijn. Het hoofdargument is dat wij juist die teksten als literatuur beschouwen die van belang voor ons zijn en blijven lós van hun ontstaansgeschiedenis. Een biografie maken over de auteur van zulke teksten moet dus als een oneigenlijke activiteit worden beschouwd. Voorzover zij de ontstaansgeschiedenis van literaire teksten reconstrueert, reduceert zulk een biografie deze tot die aspecten waaraan zij hun literaire status juist niet ontlenen.

Zo kan de ‘oneigenlijkheid’ van de literaire biografie dus met intrinsieke argumenten worden aangetoond, maar alleen binnen het referentiekader van een bepaalde literaire theorie. Wenst men die te verlaten en een andere te omhelzen, dan vervalt dit bezwaar tegen de literaire biografie. Positivistische literatuuropvattingen, zoals die van Taine er bij uitstek een was, verschaffen duidelijke argumenten ten gunste van het biografisme. Zo is in beginsel elke uitspraak over de biografie er een die slechts geldigheid bezit binnen een bepaalde literatuuropvatting, die mede door zulk een uitspraak wordt gemarkeerd.

We kunnen echter niet zonder meer, in volle vrijheid, naar believen een literatuuropvatting aanvaarden dan wel verwerpen. Ons zelfbeschikkingsrecht is in dit opzicht uiterst beperkt. Beslissingen om een literatuuropvatting (of welke opvatting dan ook) te aanvaarden of te verwerpen worden ons opgedrongen door externe factoren, zoals de dominante ideologie, of door economische determinatoren. De wending van de autonomistische literatuuropvatting vandaan en de daarmee gepaard gaande roep om literaire biografieën, kan alleen begrepen worden als onderkend wordt dat zij zelf gedetermineerd is door historische, sociale en economische factoren. Er is natuurlijk geen sprake van dat deze thans reeds, in een kort bestek als deze bijdrage, volledig in kaart kunnen worden gebracht. Maar misschien kunnen we, heel bescheiden, op een of twee van de determinatoren wijzen die bij de ‘roep om biografieën’ in het geding zijn. Van ‘neopositivistisch biografisme’ spreken zou daarbij, zo vermoed ik, te gemakkelijk zijn.

* * *

De Engels/Amerikaanse en Duitse literatuurwetenschap die het denken over literatuur bij ons in de jaren vijftig en zestig (en misschien wel tot in het beruchte jaar 1978) in haar greep kreeg, was een academische aangelegenheid die in hoge

[p. 135]

mate door onderwijspolitieke overwegingen was ingegeven en als gevolg daarvan ook uitvoerige onderwijskundige begeleiding kreeg. Het ‘New Criticism’ was in zekere zin zoiets als een leerplan, dat beoogde studenten te leren op een bepaalde manier met teksten om te gaan, waarbij literaire teksten zich wel in de eerste plaats leenden voor dat doel. Men kan het werk van I.A. Richards als voorbeeld noemen, waarmee we er dan tegelijk aan herinnerd worden dat de onderwijskundige doel stelling ook een antipositivistisch of zelfs antirationalistisch programmapunt bevatte.

Gegeven dit programma, moest de biografie wel het loodje leggen: zij vertegenwoordigde een omgang met teksten die binnen dit ideologisch kader in het geheel niet paste. Het bij ons op dit moment zo modieuze jaloerse verwijzen naar de ‘Angelsaksische traditie, zo rijk aan biografieën’, is uitermate kortzichtig en verliest uit het oog dat die traditie in Engeland en Amerika geen academische, maar een journalistieke was. Binnen de academie werd ook in deze landen de literaire biografie als irrelevant beschouwd en aan de journalistiek overgelaten. Leven en werk van F.R. Leavis laten dit duidelijk zien, en demonstreren tevens hoezeer de literaire jounalistiek als een bedreiging van het academische literaire programma werd opgevoerd. Het onbehagen in de literatuurwetenschap, die ook thans nog de banden met het ‘New Criticism’ en de ‘Werkimmanenten’ niet helemaal heeft doorgesneden, is echter niet alleen als verzet tegen de ideologie van het ‘New Criticism’ te beschouwen, maar ook als een symptoom van een nieuwe, zich opdringende ideologie. Hierbij teken ik, tussen haakjes als het ware, aan dat de discussie over de literaire biografie in ons land nog op geen enkele manier geraakt is door het ideeëngoed van het Franse poststructuralisme, dat uiteraard fundamentelen kritiek op de heersende literatuuropvatting heeft geformuleerd - althans, tekenen van deze geraaktheid zijn mij niet bekend.

* * *

Wat is het ideologisch kader waarbinnen we de ‘roep om biografieën’ moeten plaatsen? Het is, nadat bibliotheken zijn volgeschreven over de ideologie van de autonomie- opvattingen, wel algemeen aanvaard dat de idee van de ‘autonome literaire tekst’ een door het Cartesiaanse denken en de burgerlijk- kapitalistische economie voortgebrachte fetisj is van het zich verlicht en autonoom wanende individu. Dat hadden de Matxistische literatuurtheoretici met gefundeerde en thans ten onrechte geridiculiseerde argumenten al aangetoond. Zij wezen er op dat het in feite haar innerlijke tegenstrijdigheid was waaraan de burgerlijke autonomie-opvatting wel moest bezwijken: de volstrekt autonome tekst werd (bij Gide, bij Proust, bij Joyce) tot een ‘onleesbare’ tekst die geen maatschappelijke functie meer had. Toen Karel van het Reve in 1978 de literatuurwetenschap ‘onleesbaar’ noemde, formuleerde hij tevens een bezwaar tegen de literatuur zelf zoals deze door die wetenschap werd getheoretiseerd.

De ideologie van het kapitalisme heeft, door recente ontwikkelingen waar wij nog middenin zitten, een nieuwe vorm van rationalisme geïnstitutionaliseerd: de idee van de ‘maakbaarheid’. Samenleveingen zijn maakbaar (‘verspreid de allochtonen over het land’), markten zijn maakbaar (‘aanboorbaar’), het individuele leven is maakbaar (‘genetische manipulatie en euthanasie’), enzovoorts, de voorbeelden hoeven niet te worden uitgebreid.

De ‘roep om biografieën’ zie ik als een

[p. 136]

symptoom van deze maakbaarheidsideologie. Een geslaagde biografie toont, a posteriori, de maakbaarheid van een literair oeuvre aan.

* * *

De dominante ideologie vertoont zich het eerst in de journalistiek, terwijl het van oudsher de (door het flitskapitalisme van thans in twijfel getrokken) taak van de academie is, zich tegen ideologieën minstens kritisch, liever nog destructief op te stellen. Inderdaad wordt de roep om de biografie vooral en het luidst in de literaire journalistiek vernomen. Ik zie geen reden waarom de academische bemoeienis met literatuur (en zeker ook het voortgezet literatuuronderwijs) zich met huid en haar aan deze nieuwe ideologie zou moeten overleveren.

Michel van der Plas heeft in het recente verleden twee omvangrijke biografieën gepubliceerd en de literaire journalistiek heeft daaraan ruime aandacht geschonken. Maar toen Van der Plas in 1983 een meesterlijke vertaling het licht deed zien van één van W.H. Audens belangrijkste werken, For the Time Being, kraaide daar geen haan naar. Juist in die tijd verscheen de ene biografie van Auden na de andere, en die werden allemaal, rijp of groen, uitvoerig besproken door dezelfde journalisten die over In de tussentijd het zwijgen hadden bewaard. Welke mechanismen, zo vraagt men zich af, zijn werkzaam in de burelen van de literaire journalistiek? Eén conclusie is duidelijk bij die momentopname uit 1983: dat al die biografieën over Auden besproken werden, bewees niet dat we over een vitale literaire cultuur beschikten.

Ik geloof ook niet, dat de roep om biografieën een vitale literaire cultuur naderbij zal brengen. Er zijn goede en slechte biografieën, maar belangrijker is dat de belangstelling voor de biografie een excuus- truc kan zijn waarmee we verhullen dat de literatuur zelf ons eigenlijk niet zo erg interesseert. We hebben sinds kort een biografie over Bordewijk. Maar we hebben nog steeds niet een literair-critisch standaardwerk over Bordewijk. En deze naam is maar al te gemakkelijk vervangbaar.

W. Bronzwaer is hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap aan de Katholieke Universiteit Nijmegen.