Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 67]

‘Een vreemde roomsche ridder’
Michel van der Plas en Vader Thijm
Bernt Luger

Bij de omvang van Michel van der Plas' biografie over J.A. Alberdingk Thijm kunnen vraagtekens geplaatst worden: waren al deze - veelal bekende - details over een voorbije katholieke wereld nodig? Toch wacht de lezer uiteindelijk een verrassing: voor het eerst wordt vader Thijm op alle fronten als een uiterst tragische persoonlijkheid getekend.

Percy Lubbock opende in 1921 zijn klassieke studie The craft of fiction met de opmerkelijke - en achteraf gezien zo voor de hand liggende observatie dat wanneer wij over een roman spreken of schrijven, tenzij het om het materiële object gaat, wij het steeds hebben over iets dat uitsluitend in onze herinnering bestaat. En herinneringen van lezers zullen onderling steeds verschillen.

Als deze waarheid al opgaat voor een min of meer samenhangend en geconstrueerd kunstwerk dat een roman nu eenmaal is, hoeveel te sterker moet zij gelden waar een biografie in het geding is, die exclusief noten en bronopgaven zo'n ruim zeshonderd bladzijden telt. De samenhang die ontstaan moet, wordt immers maar zeer ten dele bereikt door de wil en het organisatievermogen van de biograaf, maar vooral gedicteerd door de levensloop van de geportretteerde, diens ontmoetingen en verrichtingen en verder bepaald door hetgeen er aan bronnenmateriaal dienaangaande bewaard is gebleven. De biograaf-romancier stuurt en dirigeert, dikt in of divageert, maar kan geen ijzer met handen breken. De keuzen die hij al doende maakt, tonen zijn visie en interpretatie. Ze worden gewettigd door het belang dat hij in zijn object ziet, want volledigheid is niet alleen een illusie, maar ook ongewenst.

In het algemeen roepen kunstwerken - waaronder ik ook biografieën reken als

Omslag van Vader Thijm

[p. 68]

de Gezelle-biografie van Michel van der Plas, die niet voor niets een AKO-nominatie kreeg - pas problemen op be Treffende hun omvang, afmetingen en duur als die buitensporig zijn: groot of klein, lang of kort. En hoe groter het boek, hoe krachtiger de organisatie zal dienen te zijn, wil het geheel niet versnipperen en tijdens de langdurige lezing uit de herinnering wegzakken. Zo'n omvang dient dan gerechtvaardigd door het belang van de personages en de verhaalde feiten.

Welnu, lang, heel lang blijft de aandachtige lezer in het ongewisse over dat belang van Vader Thijm. Biografie van een koopman-schrijver. De indeling in zevenentwintig hoofdstukken, na de vroege jeugd steeds nadrukkelijk aan twee levensjaren van Thijm gewijd, kan haast niet anders dan een dodelijke monotonie teweeg brengen, temeer daar men in de meeste hoofdstukken zoveel van hetzelfde tegenkomt. De lezer moet wel gaan opzien tegen die steeds terugkerende kerkelijke feestdagen en verjaardagen, vooral van Thijms ziekelijke gade op 3 juni, derhalve twee keer per hoofdstuk ‘opgeluisterd’ door plichtmatige en inferieure gelegenheidsgedichten van manlief en kinderen.

Van deze festiviteiten en van de talloze polemieken en polemiekjes waarin Thijm zich roerde, lijkt Van der Plas ons niets te willen onthouden; hij lijkt dan wil- en kritiekloos te volgen wat het omvangrijke Thijm-archief heeft overgeleverd.

* * *

Wat wilde de auteur dan eigenlijk, waar is hij op uit? Opnieuw lees ik de inleiding, op zoek naar verantwoording. Van der Plas citeert G. Brom die met zijn Alberdingk Thijm (1956) ‘een schets voor ruimere kring’ beoogde, ‘zonder apparaat van bronnenopgaven, zonder bibliografie, zonder volledige kroniek in strikte tijdsorde, zonder historische achtergrond’. Brom hoopte nog eens op ‘de grote levensbeschrijving zoals Alberdingk Thijm zou verdienen’. Van der Plas op zijn beurt noemt zijn boek ‘een levensgeschiedenis, en niet meer dan dat. Het heeft niet de pretentie een studie te zijn van Thijms buitengewoon talrijke, overvloedige werken. Het wilde binnen redelijke grenzen blijven, en alleen al daarom kon het niet voldoende recht doen aan het literaire oeuvre, laat staan aan de talrijke neveninteresses van Thijm [...]. Getracht is het werk en de belangstellingsgebieden althans representatief recht te doen.’ En: ‘Een levensverhaal dus, geen studie, en zeker geen studie van de diverse geestesbewegingen waarbij Thijm betrokken raakte, zoals de romantiek, de neogotische beweging, de Nederlands-Belgische toenadering.’

Wanneer men zich realiseert hoeveel er al over Thijm en zijn bemoeienissen op de hier genoemde en geïmpliceerde terreinen gepubliceerd is, vraagt men zich in gemoede af welke noodzaak er nog kon bestaan voor zó'n breedvoerig levensverhaal waarin het literaire werk slechts representatief vertegenwoordigd zal zijn.

Men kan zich die vraag ook anders stellen: is er opeens zoveel over de privé-Thijm boven water gekomen dat het deze accentverschuiving van de daden naar de mens in die mate wettigt? Maar helaas: juist in dat opzicht bereidt de schrijver ons op hevige teleurstellingen voor. De dagboeken van mevrouw Thijm zijn door dochter Catharina vernietigd, de ‘mémoires intimes’ van Thijm zelf, negenhonderd bladzijden omvattend, door zoon Jan. Deze liet ook tientallen brieven van Thijm aan zijn intimus, de Limburgse priester W. Everts verdwijnen. Zo zijn ook de honderden brieven van Van Deyssels vrouw aan haar schoonouders, de

[p. 69]

J.A. Alberdingk Thijm (KDC/KLIB Nijmegen)

[p. 70]

Thijmen, vernietigd, alsmede Thijms brieven aan de al genoemde Catharina. De gespannen verhouding van Thijm tot zijn collega-dichter Schaepman had verhelderd kunnen worden aan de hand van Thijms vele brieven, ware het niet dat de ontvanger ze vernietigde. Wat een discretie allemaal, wat een brandstapels! Toch ontsnapte nog heel wat aan het verzengende vuur. Vele archieven, waaronder vooral het in Nijmegen berustende Thijm-archief zijn door Van der Plas met voorbeeldige ijver en volharding doorgeploegd, maar uiteindelijk blijkt de winst betrekkelijk. Mij ontbrak de tijd en gelegenheid het hier gebodene tegen het licht te houden van de bestaande Thijm-literatuur, maar zelden heb ik al lezend de indruk gekregen iets geheel nieuws of verrassends tegen te komen. Eerder overkwam me het omgekeerde. Ik herkende zóveel dat mij een teleurstelling bekroop over het weinig substantiële dat het Thijm-archief aan nieuws bleek te onthullen.

De beperkte kring rond Thijm wordt zichtbaar, de wijdere omgeving komt niet uit de verf, rechtstreeks gevolg van de - enigszins paradoxaal geformuleerd - beperktheid van al dat archiefmateriaal. Het materiaal heeft hier de biograaf gestuurd in plaats van omgekeerd.

De kring waarin Thijm opereert wordt ampel getekend, maar de buitenwacht komt er bekaaid af; de vissekom met wijwater waarin Thijm zwemt, wordt nergens een levende stroom. Zo had ik op grond van de in 1993 openbaar gemaakte brieven van Hofdijk aan Thijm meer van deze Kennemer bard willen zien, meer van Vosmaer, meer van Potgieter. Het literaire leven buiten de eigen katholieke kring van Thijm blijft al te wazig. Controverses met De Gids van Potgieter en De Nederlandsche Spectator van Vosmaer worden al te terloops behandeld om aan de literatuurgeschiedenis een waardevolle bijdrage te leveren. Waar het Thijms scheppend werk betreft, onthoudt Van der Plas zich meestal van een oordeel, tenzij de dichter in zijn gelegenheidswerk een dieptepunt bereikt. En hoe ziet Thijms literatuuropvatting er nu eigenlijk precies uit? Thijm pleit, zegt Van der Plas enkele malen, ‘voor een relatieve zelfstandigheid van de schoonheid’, dit in tegenstelling tot Potgieter, maar wat daar nu achter schuilt, komt de lezer niet te weten, terwijl ook Potgieters visie op het realisme zwak verwoord wordt. Dat alles past blijkbaar niet in het ‘levensverhaal’.

Het karakter van Thijm dan? Door het na en naast elkaar plaatsen van alle incidenten en familiegebeurtenissen ontbreekt een synthese. Het is alsof we alle tegenstrijdigheden in Thijms doen en laten voor lief moeten nemen en zelf maar moeten samenvoegen en integreren.

En dan die titel: Vader Thijm. De geduldige lezer is tot bladzij 141 gevorderd voor de eerste kinderen zich aandienen en de titel daarmee enige inhoud verkrijgt. Ook al realiseert die lezer zich dat de titel gaandeweg een dubbele betekenis krijgt: Thijm is vader van meer dan vier kinderen. Men kan immers zoveel geesteskinderen moeiteloos meerekenen: de Nederlandse katholieken - tweevijfde deel van onze bevolking toen -, zijn Dietsche Warande, zijn Volksalmanak, het Vondelstandbeeld, het Rijksmuseum zo men wil, enzovoorts.

* * *

Geleidelijk wordt de door Van der Plas gekozen titel steeds meer bewaarheid. De lezer die niet een volkomen vreemde in Jeruzalem is, weet wat er staat te gebeuren. De ziekelijkheid van zijn Mina sinds 1854 is maar een voorbode van verder en heviger ongeluk van vader Thijm. En tegen dat ongeluk zullen de allengs

[p. 71]

hypocriet aandoende verjaarsgedichten geen voldoende afweermiddel blijken te zijn.

Alle vier de kinderen, de misgeboorten dus niet meegerekend, zullen in toenemende mate voor problemen gaan zorgen. Die problemen worden door Van der Plas beeldend en suggestief beschreven, waarbij de dramatische werking in niet geringe mate verhoogd wordt door het schrijnende contrast met de optimistische verwachtingen van de vader. Als een heuse romancier bereidt Van der Plas ons op de onafwendbare ontknoping voor. Met vooruitziende slotzinnen aan het eind van ieder hoofdstuk stuwt hij Thijms levensgeschiedenis naar het omineuze einde. Ze werken als ware cliffhangers en belonen de lezer die heeft doorgezet. Als het grote conflict met zoon Karel, alias Lodewijk van Deyssel, zijn hoogtepunt bereikt en de vader per briefkaart dreigt de toelage aan zijn zoon in te houden, schrijft Karel zijn nooit verzonden brief aan vader. Hij hield hem in portefeuille, maar Prick vond en publiceerde hem ( in De scheldkritieken, p.305). Het epistel is in mijn ogen een van de mooiste scheldkritieken die Van Deyssel schreef. Elke biograaf zou zo'n brief in extenso opnemen als culminatie van de Hassliebe die de zoon de vader toedroeg. Zo niet Van der Plas. Hij lijkt voor de barre inhoud terug te deinzen en beschermt vader en zoon beiden. Hij citeert de minder kwetsende passages en voorziet ze bovendien van een sussend commentaar. Wie de volledige tekst overziet, merkt dat de zoon de vader confronteert met bijzonderheden uit diens omgang met het dienstmeisje dat de bruid van de zoon was geworden. Geen woord hierover bij de biograaf.

Niettemin wordt gaandeweg duidelijk, en daarin ligt volgens mij de enige en tegelijk de grote winst van deze biografie, hoe men over die vader-zoonverhouding denken kan als men het vertrouwde perspectief vanuit de grote Lodewijk van Deyssel wil loslaten. Dan eerst ziet men hoe groot en talrijk de overeenkomsten tussen vader en zoon wel waren. Beiden beschikten over een grote geldingsdrang; vooral in de aanloop van hun publicistische loopbaan wilden zij letterlijk alomtegenwoordig zijn; zij werkten, zij het niet zonder onderbrekingen, intensief met elkaar samen. Intens was, eveneens met onderbrekingen, de verering van de zoon voor de vader, die van zijn kant een groot incasseringsvermogen aan de dag legde waar het de buitensporige gedragingen van zoonlief betrof. Maar de verering door de zoon kon omslaan in de diepste verachting. Zie opnieuw de brief aan vader.

Door die fameuze brief zo verminkt weer te geven verdoezelt Van der Plas de ware tragiek in de confrontatie. Het gelijk van de zoon is immers even sterk als dat van de vader. De biograaf staat aan de zijde van de vader, waar ìk beiden het volle pond had gegeven. De megalomane heersersdromen van Karel mogen dan haast geheel hersenschimmen zijn gebleven, op dat moment in zijn prille schrijversbestaan is Van Deyssel de grote die hij denkt te zijn. Onwillekeurig gaan de gedachten naar Multatuli's Ideen over het geniebegrip. Ik citeer er een van:

- Meent ge een genie te zijn?

- Ja.

- Die onbeschaamdheid is te geniaal om u niet te geloven. (Idee 104)

* * *

Hierboven schreef ik dat het boek zo weinig nieuws lijkt te brengen. Op één, niet onbelangrijk punt wil ik die woorden terug nemen. Door het perspectief bij de vader te leggen - opnieuw bedoel ik ‘vader’ in alle betekenissen - verschuiven allerlei traditionele waarderingen.

[p. 72]

De katholiek Thijm wordt tragisch. Hij heeft zich met niet aflatende ijver voor een zaak ingezet, maar wordt door ontwikkelingen ingehaald die hij zelf op gang gebracht heeft. De gezinsvader zag ik vroeger door de ogen van de zoon, vooral door toedoen van de vele publikaties van Prick; dat is mij voorgoed onmogelijk gemaakt. Mijn vertrouwdheid met de Thijm-literatuur was daar nooit in geslaagd. Ik zag hem als de woordvoerder van de zich emanciperende katholieken, als de enige opposant tegen een door protestanten gedomineerde geschiedschrijving, als de alomtegenwoordige herdenker en feestredenaar, als de gedreven schouwburgbezoeker en toneelliefhebber, als onze enige neogotieker, als de ridderlijke vereerder van De Vrouw, als pater familias en de spil van heel wat literaire kransen.

Dat is hij inderdaad allemaal. Maar de tragische aspecten in al die activiteiten, waarvan hij zich de uitkomsten zo anders had voorgesteld zag ik onvoldoende. @@ Vooral de tragiek gelegen in de creatie van dat ongeleide projectiel dat als Lodewijk van Deyssel in de Nederlandse literatuur gelanceerd zou worden.

De Bergen-op-Zoomse periode van de laatste, die tijd van inkeer en contemplatie, zag ik niet eerder als de verwezenlijking van een streven dat ook in de vader geleefd had, die immers somtijds naar een bestaan als heremiet had verlangd, maar door zijn drukbezette leven die droom nooit had kunnen waarmaken.

* * *

Maar voordat het zover is, heeft de lezer zich toch maar door een zee van katholiekerige kneuterigheid en benepenheid heengeworsteld, die bovendien zo geheel en al tot het verleden behoort, dat de vraag naar het waarom van die volledigheidsdrang blijft.

Was misschien al die volledigheid nodig om de verlossende werking van het einde te sterker te kunnen ervaren? Nogmaals:

Michel van der Plas in gesprek met kardinaal Willebrands, Rome, 1995

[p. 73]

waar lagen de beweegredenen van de biograaf? Hij streeft, zegt hij, naar objectiviteit (p. 238), maar hij moet zich toch van de illusie daarvan bewust zijn geweest. Slechts enkele malen schemert iets van zijn motivatie door, zoals op bladzij 511, het slot van hoofdstuk 21, waaruit ik een fors deel overschrijf:

‘Hier spreekt een vrome belijder van de oerkatholieke gedachte van de ene grote familie die Christus' volgelingen vormen. Niets kon hem scheiden van die innige gemeenschappelijke overtuiging. Hij maakte deel uit van het grote christelijke gezin, ondanks alle beroeringen die hem in conflict brachten met Tartuffe-tegenstanders, Veuillot-adepten, bisschoppen en priesters van de steile soort, puriteinse criticasters en overijverige, drijverige vrienden. Er staat iets over hem opgetekend wat hem dichter bij het hart van zijn bevolkingsgroep lijkt te brengen dan men geneigd is te veronderstellen in zijn voortdurende confrontaties met medegelovigen: dat de koster van zijn Fransche kerk eens tot de misdienaars, die hem zo dikwijls vooraan hadden zien knielen, zei: ‘Jongens, jullie moesten eens weten, wat meneer Thijm voor de Roomschen heeft gedaan.’ Hier sprak dan toch een van die ‘pusilli’, die Thijm naar de opvatting van Schaepman zou hebben verwaarloosd. ‘De kleinen erkenden in hun eenvoudigheid wat de groten in hun waan voorbijzagen.’ Als men de roomsen van 1881 gevraagd zou hebben wat Thijm allemaal voor ze gedaan had, hadden ze het waarschijnlijk niet onder woorden kunnen brengen; de geschiedenis van hun langzame ontbolstering liep nog door, ze hadden geen overzicht en de finesses van de disputen ontgingen hun. Maar “de kleinen” hadden een ding kunnen zweren: dat hij een van hen was, ondanks alles. Of hij, om in de termen van hun heiligenkalender te spreken, een “belijder” was, wisten ze niet precies - daarvoor leek hij hun te vrijzinnig. Maar dat hij eventueel “martelaar” zou kunnen worden, stond voor hen wel vast.’

Hier wordt indirect duidelijk wat Van der Plas bewogen moet hebben om de levensgeschiedenis van vader Thijm op te tekenen: intense belangstelling voor een voorvechter van de katholieke emancipatie die, desondanks, verguisd werd door diezelfde katholieke kring. In dit besef en in dat van de vergeefsheid van al de goede bedoelingen van de vader verrichtte Van der Plas zijn reusachtige zelf-opgelegde taak. De lezer die hem daarin volgen wil, krijgt zijn beloning. Laat weliswaar, maar daarom niet minder.

Michel van der Plas. Vader Thijm. Biografie van een koopman-schrijver (Baarn, 1995) (712 p.; fl.79,50).

Noot van de redactie:

Door een omissie van uitgeverij Anthos kon de heer Luger niet op tijd over noten en bronnen van Vader Thijm beschikken, waardoor deze aspecten van het boek onbesproken moesten blijven.

Bernt Luger (1934) is universitair docent aan het Instituut voor neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde onder meer over negentiende-eeuwse Nederlandse literatuur.