Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 59]

Op reis met Herman de Man
Gé Vaartjes

Het lijkt zo simpel: een biografie schrijven over Herman de Man. Zijn leven telde slechts 48 jaren, hij is nog niet zó lang dood (1946) en beperkte zich in zijn literaire werk tot zijn eigen regio. De Man werd bekend door romans en verhalen die zich vrijwel zonder uitzondering afspelen in het Hollandse polderlandschap. Boeren, zwervers, daglonershuisjes, monumentale hoeven en bedsteden vol periodieke onthouding zijn de ingrediënten van zijn werk, dat in handboeken simpelweg, maar tevens aanvechtbaar, onder de noemer ‘streekromans’ wordt geplaatst.

Zijn leven was allesbehalve een streekroman, met uitzondering van zijn eerste jaren. Die worden gekenmerkt door de oprechte plattelandstragiek van het joodse jongetje Sallie Hamburger. Zo rond 1910 trekt hij met een kruiwagen door de weilanden van de Lopikerwaard. In zijn wagen bevindt zich een berg dooie mollen, die hij bij de boeren opkoopt om ze vervolgens te villen voor bontjes. Soms heeft hij geluk en koopt hij van een boerin een kat die ruim in het vel zit, maar verder gruwt Sallie van deze strooptochten. De regen verleent het kale polderlandschap een extra trieste allure.

Enkele jaren later echter is zijn leven ingrijpend gewijzigd. Hij logeert in volkslogementen, zit gevangenisstraf uit wegens weigering van militaire dienst, wijkt na frauduleuze handelingen uit naar Brussel. Hier begint hij zijn journalistieke carrière, doopt voor zijn eerste verzen en verhalen zijn pen in Weltschmerz en verzint een pseudoniem: Herman de Man. Terug in Nederland belandt hij voor een tweede keer in de gevangenis.

Zijn literaire productie komt op gang, met als eerste hoogtepunt zijn roman Het wassende water (1925). De Man leidt een gevarieerd bestaan. Hij schrijft romans, verhalen en journalistiek proza, maar hij is ook sportverslaggever voor de KRO-radio en het blad De Maandagmorgen. Hij leidt een literair halfuurtje voor de KRO-radio. Hij verslaat de Rally van Monte Carlo en wielerwedstrijden in Duitsland. Als ook voor Nederland de Tweede Wereldoorlog begint, bevindt hij zich in Frankrijk. Begin 1942 vertrekt hij naar Nederlands-Indië, om daar voor de Javabode te gaan werken. Hij strandt in Lissabon; de bezetting van Indië door de Japanners maakt een reis naar de archipel zinloos.

Londen wordt dan het reisdoel, waar hij gaat werken bij de Regeringsvoorlichtingsdienst en Radio Oranje. Na een conflict - De Man gooide een ouderwets-degelijke typemachine in het gezicht van een regeringsmedewerker, wat het slachtoffer een half gebit kostte - trekt hij naar Canada om voor Radio Oranje de prinsesjes Beatrix en Irene te ‘interviewen’. Daarna gaat het, via een korte periode in New York, naar Curaçao. Hier reorganiseert hij als omroepleider de Curaçaosche Radio Omroep (Curom) volledig.

[p. 60]

Herman de Man als omroepleider op Curaçao, mei 1945

Hij voert het Papiaments in, wat het Nederlandse deel van de bevolking hevig irriteert.

Terug in Nederland, augustus 1945, wordt hij in volle omvang met de voorbije oorlog geconfronteerd. In augustus 1942 waren zijn - van origine eveneens joodse - vrouw en vier van zijn kinderen vanuit hun woonplaats Berlicum gedeporteerd; een week later al werden zij in Auschwitz vermoord. Zijn oudste zoon was in hetzelfde jaar door de Duitsers gefusilleerd. De woning van De Man was geplunderd. (Dit laatste drama is overigens ook een ramp voor de biograaf; honderden brieven van Stijn Streuvels, Knut Hamsun, Anton van Duinkerken, Jan Engelman en vele anderen gingen verloren) Schrijven kan en wil de verbitterde Herman de Man niet meer; hij wordt verkoopleider bij een automobiel-firma. Terugkomend van een zakenreis uit Engeland verongelukt hij als de Dakota die hem vervoert op Schiphol neerstort.

Geen verhaal van kippen, zonnebloemen en een mummelende boer op een Hollands erf, dit leven. Wel een leven dat de biograaf uitdaagt, alleen al om de feiten, waarvan hierboven slechts een summiere opsomming is gegeven. Het innerlijk avontuur met zijn psychische, emotionele reflecties, is een verhaal apart.

* * *

Inlevingsvermogen is voor het werken aan een biografie noodzaak, ja voorwaarde. Daarnaast echter wil de biograaf zoveel mogelijk de sporen van zijn held volgen. Hij wil diens huizen zien, door straten dwalen waar ‘hij’ regelmatig doorheen liep, geuren van destijds opsnuiven, plekken terugvinden, familie, vrienden en kennissen opsporen.

De problemen waarvoor een biograaf zich in dit opzicht geplaatst ziet bij het levensverhaal van een ‘streekromanschrijver’ die zich ruim buiten zijn eigen erf bewoog, zijn af te lezen uit bovenstaande grove levensschets.

Het aspect Nederland in De Mans leven levert geen moeilijkheden op. Ik ken alle huizen waarin hij gewoond heeft, voor zover ze er nog zijn. Ik heb op de Markt in Gouda gestaan, waar Sal Hamburger op een kistje zijn anarchistische ideeën uitschreeuwde. Ik heb zijn huis ‘Vreedendaal’ in Berlicum gezien en stond ineens in het décor van de vele gezinsfoto's die ik ken - en ook ‘zag’ ik toen voor het eerst de tragische tocht op 2 augustus 1942, toen het grootste deel van het gezin op een open boerenkar werd weggevoerd. Ik mag niet klagen. Materiaal, in originalia of fotokopie, stroomt mij van alle kanten toe, van de gemeente Berlicum tot De Mans enige nog levende dochter in Denemarken tot Curaçaose

[p. 61]

particulieren. Mijn ‘bakken’ - ik werk volstrekt ouderwets met een kaartsysteem - worden dagelijks aangevuld.

En toch. Waar stond of staat het berghutje in de Franse Alpen waar Herman de Man zich regelmatig schrijvend terugtrok, ook op 10 mei 1940? Hoe oogt het Alpendorpje Le Freney d'Oisans, waar hij toen noodgedwongen zo'n anderhalf jaar verbleef? In welke hotels logeerde hij in Lissabon? Wat voor woning bewoonde hij in Londen? Waar woonde hij op Curaçao? En hoe is het met de sociëteit, waartegen hij ageerde omdat de Nederlanders er geen gekleurde radiomedewerkers toelieten?

De biograaf dient dus te reizen. Niet alleen naar archieven en instanties die concrete gegevens weten te leveren, niet slechts naar hoogbejaarde ooggetuigen die mondjesmaat bij een kopje thee herinneringen prijsgeven. Reizen, over de landsgrenzen heen, zoals zijn onderwerp dat ook deed. Ik wil door zíjn exotische landschappen lopen, al zijn ze wellicht inmiddels heringericht. Ik moet gebouwen waarin hij verbleef bezoeken, al zijn ze verbouwd - desnoods de plekken zien waar ze gestaan hebben. Ik wil de over de continenten verspreide vrienden, collega's spreken, al zijn hun herinneringen summier en gekleurd. Ik wil weten waarover ik te schrijven heb. Een biograaf verzint geen verhaal - hij zoekt het op. Décors, of restanten daarvan, rekwisieten, protagonisten en figuranten - ze moeten achterhaald worden om de opgespitte feiten geur en kleur te geven.

Dezer dagen schreef een Curaçaose informant mij over essentiële documenten: ‘Om dit te achterhalen en om toegang te krijgen is in feite een kwestie van geduld, tact en tijd.’ En: ‘Ik zou u ook ten zeerste aanraden om hier minstens een maand door te brengen.’ Deze mededelingen leiden tot de banale constatering dat het schrijven van een biografie niet alleen veel speurzin en inlevingsvermogen kost, maar ook veel (reis)tijd en geld. Biografisch onderzoek is, zeker in het geval van een globetrottende held, moeilijk realiseerbaar naast een baan. Daarom droom je er soms weleens van: Beroep? Biograaf!. Het zal wel een utopie blijven. Dus wordt het vakantiewerk, Le Freney d'Oisans, Londen, Curaçao, en dat is, ondanks alle praktische bezwaren, ook een mooie gedachte. Je held, die met je meereist, sterker nog: je vakantiebestemming volledig bepaalt. En postuum nog eens ziet, hoort en voelt wat hij decennia eerder ervoer, maar nu door ogen, oren en hart van zijn biograaf.