Biografie Bulletin. Jaargang 5

[p. 51]

Lastige vragen
Anja van Leeuwen

Het hoogste doel van de biograaf schijnt te zijn dat hij het raadsel van de persoonlijkheid in tact laat. Wat wordt er met dat raadsel bedoeld?

Een thema waar veel filosofen en schrijvers zich het hoofd over breken is de onkenbaarheid van de mens. Wij zijn niet in staat om in de persoonlijkheid van een ander door te dringen, en ook onze eigen psyche doorgronden blijkt op moeilijkheden te stuiten. Na Freud is het beeld van de coherente persoonlijkheid een mythe geworden, waar vele biografen zich echter mateloos toe voelen aangetrokken. Wij rapen de scherven van het stukgevallen beeld bij elkaar en zoeken naarstig naar de ontbrekende delen. Met veel passen en meten proberen wij het vergruizelde beeld te restaureren. Wij doen ons uiterste best elk stukje te duiden en een plaats te geven, maar de breukvlakken blijven zichtbaar. Wij geven de lijmpoging niet op, in de hoop dat door deze werkwijze toch - min of meer per ongeluk - de ware, complexe persoonlijkheid van de held onder onze handen wordt opgebouwd. Maar de ontbrekende scherven, en de stukken waarvan we niet meer weten waar ze horen, confronteren ons bij uitstek met het raadsel ‘mens’ dat wij onder handen hebben. Wie was hij? Waarom maakte hij die fatale keuze? Waarom verliet hij zijn vrouw, zijn vrienden, zijn vaderland? Waarom dronk hij, was hij depressief? Wij weten het niet, of soms bij benadering. Er ontstaat een vermoeden, een hypothese, een theorie voor het mysterie dat wij pogen te doorgronden.

De vraag ‘wie was deze mens’ kan per definitie zeer gebrekkig beantwoord worden. Deze algemeen aanvaarde opvatting wil een gewetensvolle biograaf in zijn levensverhaal tot uitdrukking brengen. Daarom zingt hij in vele toonaarden het liedje van Hildesheimer, die zich ten doel stelt - in zijn meer dan vierhonderd pagina's tellende Mozart-biografie - de afstand tussen de lezer en de held ‘te vergroten (curs. avl) met precies die onoverbrugbare afstand tussen de innerlijke wereld van Mozart en ons gebrekkige concept omtrent de aard en dimensies daarvan’.

Om die reden verschijnen er biografieën met titels als Het mysterie van de Van Miereveldstraat.

Vervolgens kunnen de critici en de lezers verzuchten dat de gecompliceerde persoonlijkheid van de gebiografeerde gode zij dank een raadsel is gebleven.

Waarom is de biografie een zo geliefd én gehekeld genre?

Ieder van ons zal vroeger of later de grens bepalen die voor hem persoonlijk geldt tussen het privé domein en het open domein. Er blijkt een waterscheiding te bestaan tussen degenen die hun persoonlijk leven aan de openbaarheid willen onttrekken, en zij die geen last hebben van publieke schaamte.

Zo heb je auteurs die in hun boeken vastleggen wat zij over het (niet hun) leven te zeggen hebben. Particuliere ervaringen worden omgesmeed tot universele waarheden. Deze auteurs zijn allergisch voor de nieuwsgierigheid naar ‘de mens’ achter de schrijver, wat dat ook voor een personage mag zijn.

Sommige aantoonbaar autobiografische schrijvers bijten liever hun tong af dan toe te geven dat zij hun eigen biografie schrijven. Zij noemen hun boeken ro-

[p. 52]

mans, en raken geïrriteerd als er een relatie tussen boek en leven wordt gelegd.

Deze schrijvers vinden gehoor bij critici en wetenschappers die de theorie van het autonome kunstwerk aanhangen. De kunst wil op een eigen en eigenzinnige wijze de raadsels van het leven decoderen, maar bij het ontcijferen van de kunstzinnige codes is de biografie van de kunstenaar een onzinnig instrument. Aldus de autonomen.

Dan is er een categorie die onbeschaamd het eigen leven, of dat van anderen, als bron gebruikt om uit te zoeken wie ze zijn en wat ze op de wereld doen. Dat zijn de Frida's onder ons: de autobiografen, dagboek- en mémoireschrijvers, de biografen, de journalisten en vooral: de interviewers onder hen. De laatsten worden door hun tegenstanders beticht van nieuwsgierigheid naar zaken die er niet toe doen.

Het kan zijn dat de autonomen bang zijn voor hun binnenwereld of voor een te grote nabijheid van de ander, en dat de Frida's daar juist naar op zoek zijn. Maar dat is een al te gemakkelijke verklaring, want uit De harde kern van Frida Vogels blijkt hoe zij zich buitenstaander voelde, en hoe pijnlijk de afstand tussen haar en de anderen voor haar was. Haar minitieuze zelfonderzoek - dat gaat over liefde, haat, zelfhaat en gekweldheid - houdt de lezer een onbarmhartige spiegel voor. Veel mensen zijn van zo'n spiegel niet gediend.

Net als met de biografie het geval is, zijn de lezers van Frida Vogels' boeken in twee kampen verdeeld: je bent voor of je bent tegen. Dat heeft te maken met grenzen die worden overschreden: hoeveel privéleven en leed is nog verdraaglijk voor degene die er kennis van neemt?

Toch is het zo dat men uiteindelijk probeert - via de ene of de andere weg - zijn eigen persoonlijke waarheid te achterhalen. Heel wat reizigers houden echter de door hun gekozen route voor de beste of zelfs de enig mogelijke. Zij vergissen zich. Men kan eenzelfde doel van vele kanten benaderen. Het is niet altijd verstandig om voor of tegen te zijn.

Hoe komt het dat de biografie een literair genre genoemd wordt, maar dat in recente literatuurgeschiedenissen er met geen woord over de biografie gerept wordt?

Omdat er strenge wetten voor de biografie gelden. De biografie mag bijvoorbeeld geen leentjebuur spelen bij haar zuster, de roman. Zij dient vooral wetenschappelijk verantwoord te zijn. Zie Antonius Servadac, Dirk van Weeldens' parodie op de biografie. Alle biografische clichés pakt Van Weelden met humor aan: de chronologische opbouw van de wieg tot het graf, te beginnen bij verre voorouders; de schier onmogelijk te leggen relatie tussen het leven en het werk; de verklaringen van de persoonlijkheid (de muzikaliteit komt van de moeder, het koppige karakter van de vader) etc.

Van Weelden is schrijver, dus laat hij zijn personages monologen en dialogen houden, ter verlevendiging van de tekst. Dat is in een biografie uiteraard ten strengste verboden. Toen de schrijvers van de vie romancee in de jaren twintig het gebod ‘gij zult niet romanceren’ overtraden, brak dan ook onmiddellijk een hel vol wetenschappers los.

Van Weeldens' schrijversbiografie over Antonius Servadac beslaat 79 pagina's. Kom daar eens om bij de gemiddelde biografie. De literator hoeft zich niet te verantwoorden in een notenapparaat (hoewel die vlieger tegenwoordig ook niet meer opgaat).

Door het dwingende keurslijf van genreeisen, dat Van Weelden zo aardig op de hak neemt, heeft de biografie een voorspelbaar karakter gekregen. Literatuur is niet voorspelbaar.

[p. 53]

Waarom voltooien zoveel biografen hun werk vaak niet?

Door praktische bezwaren.

Om te beginnen moet men zich een weg zien te banen door subsidieland. Dan blijkt men vele hindernissen op zijn pad te vinden: of het onderwerp is niet belangrijk genoeg, of het past niet in een reeks, of het is een schrijver (en ze willen juist een politicus), of een ander heeft het geld net voor je neus weggekaapt.

Je moet dus een baan hebben, maar dan ontbreekt het weer aan tijd. Er zijn biografen met een minimale slaapbehoefte en een ijzeren gestel, die naast een volle baan, een gezin met kinderen en een zieke moeder, avond aan avond naar boven gaan en zich opsluiten in hun werkkamer ten behoeve van het biografisch onderzoek. Niet iedereen kan zich echter gelukkig prijzen met een dergelijk uithoudings- en doorzettingsvermogen.

Biografen zonder baan beschikken over voldoende tijd, maar veelal over onvoldoende middelen om naar informanten, archieven of het buitenland te reizen, het benodigde documentatiemateriaal aan te schaffen, of originele documenten in grote hoeveelheden te kopiëren.

En soms neemt de preoccupatie met het eigen leven zo'n hoge vlucht, dat er geen ruimte meer overblijft voor het onderzoek naar andermans leven.

Behalve dat, zijn er vele genoegens die je van de biografische arbeid kunnen houden: de liefde, de vriendschap, de literatuur, muziek, de zon, de tuin, lopen langs zee ...

De vragen zijn niet afkomstig uit dagboek ‘1966-1971’ van Max Frisch, dat onder de titel Lastige vragen in een aparte editie bij Meulenhoff is verschenen.