Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 147]

Een humanistisch levensbeeld
Ubbo Emmius over Willem Lodewijk, graaf van Nassau
Anton van der Lem

De moderne biografie zoals wij die kennen heeft voorlopers in verschillende vormen. Een van die vormen was de grafrede, een levensbeschrijving die tegelijkertijd een lofzang was op de gestorvene. De daden van vorsten, adellijke personen, zeehelden, beroemde geleerden werden bij hun teraardebestelling voor het nageslacht vereeuwigd door een gelegenheidsspreker. Ingebed in de humanistische traditie kende een dergelijke oratio funebris dikwijls zowel verwijzingen naar de bijbel als naar de klassieke schrijvers. Zo zei de predikant bij de begrafenis van Willem van Oranje dat het beter was van zijn daden te zwijgen dan weinig te spreken. Deze op het eerste gezicht lachwekkende opmerking is een klassieke gemeenplaats: het is een citaat uit het werk van de Romeinse geschiedschrijver Sallustius, waarmee de predikant zijn eigen geleerdheid demonstreerde. Over de prins zelf deelde de opmerking niets mee.

* * *

In de laatste jaren van zijn bewind werd Willem van Oranje in Friesland terzijde gestaan door zijn neef Willem Lodewijk van Nassau (1560-1620). De graaf verving er de prins als stadhouder en volgde hem in 1584 zelf als stadhouder op. Toen na de dood van Willem van Oranje diens zoon Maurits stadhouder werd in Holland en Zeeland, hebben beide neven stad voor stad en vesting voor vesting op de troepen van de koning moeten veroveren om de veiligheid van de jonge Republiek te verzekeren. Verbazingwekkend blijft het hoe de verdediging van het land aan twee twintigers is toevertrouwd. In die jaren was er kennelijk voor weinig anders gelegenheid dan vechten en nog eens vechten. Dat maakt van de levensbeschrijving van Willem Lodewijk een overzicht van de militaire geschiedenis van Nederland, vooral van de noordelijke gewesten. Maar telkens als er belangrijke besluiten genomen moesten worden die het hele land betroffen, wenste Maurits zijn neef Willem Lodewijk in Den Haag te zien, bijvoorbeeld bij de onderneming tegen Duinkerken in 1600 (Slag bij Nieuwpoort) en in de Kleefse successie-oorlog (1609-1613).

Graaf Willem Lodewijk van Nassau

[p. 148]

Zoals Willem van Oranje het initiatief nam tot de stichting van de universiteit te Leiden, zo is onder het bestuur van Willem Lodewijk eerst een hogeschool te Franeker opgericht (1585) en na de verovering van Stad en Land van Groningen ook een universiteit aldaar (1614). Het zijn twee van de weinige gebeurtenissen van niet-militaire aard in het leven van Willem Lodewijk. De feitelijke oprichter en eerste rector van de Groningse Universiteit was de van oorsprong Oostfriese Ubbo Emmius (1547-1625). Door zijn jarenlange omgang met de stadhouder kende hij deze van zeer nabij. Bovendien kreeg Emmius de beschikking over het dan nog onuitgegeven grote geschiedwerk van Everard van Reyd, direct adviseur van de stadhouder. De deskundigheid van deze ‘raad’ en de uitgebreidheid van diens materiaal maakten het voor Emmius onmogelijk een ‘grafrede’ te houden in de zin van een toespraak die ook werd afgestoken. Ziekte weerhield hem bovendien persoonlijk bij de plechtige uitvaart aanwezig te zijn en dus werkte hij zijn oratie uit tot een beknopte biografie¹. Deze verscheen in druk in 1621, een jaar na het overlijden van de stadhouder, maar in het Latijn.

Zowel voor de kennis van de vaderlandse geschiedenis als voor de geschiedenis van de humanistische geschiedschrijving is het van belang dat dit werk van Emmius nu ook in het Nederlands is vertaald. Dat moet gezien de vele bijzinnen die het Latijn kent een heidens karwei geweest zijn, dat de vertaler tot een goed einde heeft gebracht. De lengte van de zinnen maakt het soms nodig een zin opnieuw te lezen, maar dat is onvermijdelijk. Waar het mogelijk was lijkt de vertaler me al te lange zinnen te hebben gesplitst en dat is een juist besluit geweest. Daarbij is het strikt chronologische verhaal van Emmius door de vertaler aan de hand van de jaartallen in paragrafen onderscheiden, een geleding die de leesbaarheid eveneens ten goede komt. De uitgave is adequaat geannoteerd: overal waar nodig een korte directe toelichting.² Twee toelichtende studies gaan eraan vooraf. De eminence grise van de vaderlandse historiografie, Waterbolk, geeft een plaatsbepaling van het werk van Ubbo Emmius in de geschiedschrijving over de Tachtigjarige Oorlog. Hij constateert onder andere dat het werk van Emmius te weinig bekend is bij historici. Zo kreeg het onvoldoende aandacht dat niet prins Maurits maar graaf Willem Lodewijk het initiatief nam tot de bestudering en toepassing van de klassieke krijgskunde. Bovendien is het werk van Emmius interessant omdat hij zich mede baseerde op de doorgaans goed geïnformeerde Van Reyd. Emmius was een vertegenwoordiger van de eerste generatie wetenschappelijke historici. Hij hechtte geen geloof meer aan eeuwen bestrijkende genealogieën zoals die in zijn tijd nog gemeengoed waren. De afkomst van de Nassaus van ene Nasua, een vorst van de Sueven, die in De Gallische oorlog van Julius Caesar werd genoemd, wees hij van de hand. Een ander kenmerk van humanistische geschiedschrijvers was het inlassen van redevoeringen, ter verlevendiging van het betoog. Moderne historici beschouwen die toespraken dus als een stijlfiguur en wijzen de historiciteit van de hand. Waterbolk wijst er op dat ten onrechte een belangrijke redevoering van Willem Lodewijk in de Staten-Generaal als onhistorisch is afgewezen. Wel degelijk heeft de stadhouder zijn invloed moeten laten gelden door zelf de Staten toe te spreken.

* * *

Een uitvoerige iconografie legt de norse gelaatstrekken van de stadhouder vast.

1 Ubbo Emmius, Willem Lodewijk, graaf van Nassau (1560-1620). Stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe. Vertaald uit het Latijn door P. Schoonbeeg. Uitgeverij Verloren, Hilversum 1994.

2 De annotatie is verzorgd door F.R.H. Smit, E.H. Waterbolk en F. Westra. Slechts een enkele keer ging het mis: in noot 48 is Jan VII, ‘de Middelste’ genoemd, waar natuurlijk Jan VI, ‘den Ouden’ bedoeld is, omdat het om de vader van Willem Lodewijk gaat en niet om zijn broer. Jammer is het ook dat bij zoveel deskundigheid en acribie Willem van Oranje toch weer twee keer als ‘de Zwijger’ is aangeduid.

[p. 149]

Ubbo Emmius

Uit de biografie en de portretten komt naar voren dat de graaf indien nodig een ijzervreter moet zijn geweest, maar ook een voorstander van gematigdheid als daartoe mogelijkheden waren. Voor de huidige biograaf biedt een werk als dit weinig of geen aanknopingspunten. De moderne levensbeschrijver van graaf Willem zal zich op de bronnen zelf moeten baseren en deze levensschets veelmeer als een tijdsverschijnsel beschouwen: een voorbeeld van hoe in de vroege zeventiende eeuw het genre mede ontstond uit de grafrede. Dat de lezer nu ook in staat is daarvan kennis te nemen, is de verdienste van de vertaler die voor zijn werk alle bewondering verdient. Alleen de liefde voor het werk van Emmius en de geschiedenis van het Noorden van Nederland moeten deze zelfwegcijfering mogelijk hebben gemaakt.