Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 81]

Over het biografieënproject van het PBF
In retrospectief
Gijs van der Ham

Medio 1987 wendde Prof. Dr. K. van Berkel zich als lid van de vaste adviescommissie wetenschap van het Prins Bernhard Fonds tot het bestuur van dit fonds met een voorstel dat was ontstaan uit het besef dat in Nederland geen biografische traditie aanwezig was. Zijns inziens was er sprake van ‘een onevenwichtig en onregelmatig aanbod van biografieën (...), waarin ook uitgeverijen nauwelijks geacht kunnen worden orde te scheppen.’ Hij stelde daarom voor dat het Prins Bernhard Fonds het initiatief zou nemen de totstandkoming van biografieën te stimuleren, met als leidraad: ‘Een ideale biografie moet gelezen worden zowel om de beschreven persoon als om de schrijver’. Hoofddoel van het project was het stimuleren van het genre van de biografie als vorm van geschiedschrijving. Het ging om een in beginsel beperkt project dat gericht was op het schrijven van biografieën. Daarnaast bleef, los hiervan, via de gewone subsidieregeling het subsidiëren van publikaties mogelijk.

In de interne besprekingen die volgden werd al spoedig duidelijk dat het speciaal aantrekken van (bekende) schrijvers te kostbaar en te omslachtig zou zijn. Daarom werd besloten schrijvers de mogelijkheid te bieden zich zelf aan te melden. Op basis van een eerste hoofdstuk en een synopsis van de rest van het boek zou het fonds dan tot een stipendium kunnen besluiten. Van belang werd gevonden dat het boek wetenschappelijk verantwoord zou zijn, dat de schrijver in staat was goed leesbaar te schrijven en dat de te biograferen persoon ‘op een minimale bekendheid bij het bredere publiek’ zou kunnen rekenen. Als ideale omvang dacht men aan 200 tot 300 bladzijden. Biografieën van personen uit verschillende periodes uit de Nederlandse geschiedenis en met uiteenlopende achtergronden kwamen in beginsel voor opneming in het project in aanmerking.

* * *

Uiteindelijk leidde het idee minder tot een actief eigen beleid van het fonds dan in eerste instantie was bedoeld. In feite ging het blijkens de in september 1989 opgestelde richtlijnen meer om een subsidiemogelijkheid die tot doel had het tot stand komen van goede biografieën te stimuleren, waarbij voorstellen meer zouden worden afgewacht dan actief uitgelokt. Er werd ruimte gecreëerd voor het steunen van tien biografieën; voor de schrijver was fl. 20.000 beschikbaar, voor de uitgever fl. 10.000. Tussen 1989 en 1992 werd aan de volgende auteurs steun toegezegd: Prof. Dr. D. van Dalen voor een biografie van de wiskundige L.E.J. Brouwer; P.H. en S. Dubois voor een biografie van Belle van Zuylen; K. Freriks voor een biografie van Maria Dermoût; H. Goedkoop voor een biografie van Herman Heijermans; W. Hazeu voor een biografie van J. Slauerhoff; E.W.A. Henssen voor een biografie van H.J. Scheltema; W.E. Krul voor een biografie van J. Huizinga; Michel van der Plas voor een biografie van Guido Gezelle en voor een biografie

[p. 82]

van J.A. Alberdingk Thijm; Drs. H. Schoots voor een biografie van Joris Ivens. Een groot aantal voorstellen voor andere biografieën moest worden afgewezen. Van genoemde biografieën zijn inmiddels die van Belle van Zuylen, Scheltema en Gezelle verschenen. Verantwoordelijk voor de keuze was een redactie bestaande uit Dr. F. Ankersmit, Prof. Dr. K. van Berkel, Prof. Dr. E.K. Grootes, mevrouw Dr. M. Matthijsen, Mr K.L. Poll en Prof. Dr. K. van 't Reve. Vanaf eind 1990, toen het project een goed eind op streek was en de mogelijkheid moest worden overwogen of er een vervolg aan zou worden gegeven, had een evaluatie van het initiatief plaats. Het fonds moest helaas constateren dat een aantal van de oorspronkelijke bedoelingen van het project onvoldoende uit de verf was gekomen. Het was niet gelukt werkelijk meer orde in de door Van Berkel geconstateerde onoverzichtelijkheid te brengen. Het project ontbeerde daarnaast een duidelijk gezicht, gevolg van het feit dat de gesteunde biografieën bij verschillende uitgevers in uiteenlopende uitvoeringen verschijnen. Hierdoor bleek het meer abstracte doel, stimulering van het genre, in onvoldoende mate te worden bereikt. De manier van beoordelen, waarbij ten minste een eerste hoofdstuk moest worden ingeleverd, werkte in sommige gevallen onnodig averechts en schrikte potentiële auteurs af. Voorts bleek het per biograaf beschikbare bedrag onvoldoende om werkelijk als fonds invloed op de totstandkoming van de boeken uit te oefenen.

* * *

Het bestuur stelde in 1991 vast dat stimulering van het genre van de biografie nog steeds zinvol is, maar dat dit dan wel op een andere manier moest gaan gebeuren. Een uit leden van de commissie Wetenschap van het fonds samengestelde werkgroep kwam daarop tot de conclusie dat een strakker inhoudelijk kader, meer eigen initiatief van het fonds en een hoger stipendium noodzakelijke voorwaarden waren om een vervolgproject tot een succes te maken. Daarnaast werd gesteld dat stimulering van bepaalde soorten biografieën, met name de literaire biografie of schrijversbiografie, gezien hetgeen op dat vlak inmiddels werd gepubliceerd geen prioriteit hoefde te krijgen. Eind november 1991 werd voorgesteld de periode 1880-1960 als kader van het ‘tweede biografieënproject’ te kiezen. Deze periode kan in menig opzicht als een ‘tweede gouden eeuw’ worden gekarakteriseerd waarin Nederland zich ontwikkelde tot een vooraanstaande, moderne samenleving. De te beschrijven personen dienden niet alleen van vooraanstaand belang op hun eigen werkterrein te zijn, maar ook een wezenlijke invloed gehad te hebben op de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving. Vanzelfsprekend moet het ook om interessante persoonlijkheden gaan. De ‘profielschets’ waarin dit verlangen kort werd samengevat is onder meer in het Biografie Bulletin gepubliceerd. Het fonds hoopt bovendien dat de biografieën in hun onderlinge samenhang op indirecte wijze een cultuurgeschiedenis van Nederland zullen vormen. Ten aanzien van de schrijvers is een voorkeur geuit voor jonge historici die goed in de materie thuis zijn en hun kwaliteiten op publicitair gebied bewezen hebben. De boeken zelf, met een ideale omvang van circa 400 bladzijden, moeten wetenschappelijk verantwoord zijn met nieuw onderzoek als basis, en tegelijkertijd zijn bestemd voor een breder, geïnteresseerd publiek.

Eind november 1991 besloot het bestuur het tweede biografieënproject te starten.

[p. 83]

Ook nu zal in beginsel aan bij elkaar tien biografen een stipendium worden verstrekt, dat fl. 100.000 per biograaf bedraagt. De voorwaarden voor het tweede project zoals deze door de werkgroep waren geformuleerd werden in grote lijnen aanvaard. Er werd een nieuwe redactieraad geformeerd, die in tegenstelling tot de vorige volledig uit leden van de vaste adviescommissie wetenschap van het fonds was samengesteld: Prof. Dr. J.C.H. Blom, mevrouw Dr. M.J.H. Meijer en Prof. Mr. Dr. C.J.M. Schuyt.

De raad toog met voortvarendheid aan het werk. In juni 1992 werd aan Prof. Dr H. Daalder een stipendium verleend voor het voltooien van de biografie van W. Drees, waar hij al jaren mee bezig is, en aan Drs M. Bosch voor het doen van onderzoek voor en het schrijven van een biografie van Aletta Jacobs. Mineke Bosch houdt zich al jaren met de ‘eerste feministische golf’ bezig en promoveerde begin 1994 op haar proefschrift Het geslacht van de wetenschap; vrouwen en hoger onderwijs in Nederland 1878-1948. In november 1992 werden nog eens drie stipendia verleend, aan Elsbeth Etty voor een biografie van Henriëtte Roland Holst, aan Dr. H. de Liagre Böhl voor een biografie van Herman Gorter en aan Drs. L. Hanssen voor een biografie van Menno ter Braak. Uiteraard was de redactieraad zich ervan bewust dat het hier om literatoren gaat. Toch heeft men besloten deze drie personen in de reeks op te nemen, omdat hun primair belang op een breder, politiek en levensbeschouwelijk, terrein ligt.

* * *

Het bestuur heeft ervoor gekozen in het eerste jaar het project met kracht neer te zetten. De daarmee verbonden uitgaven maakten het evenwel budgettair onmogelijk in 1993 nieuwe opdrachten te verstrekken. Het mag evenwel verwacht worden dat in 1994 opnieuw twee of drie opdrachten worden verstrekt en dat in 1995 de laatste stipendia zullen worden vergeven. De ‘tweede helft’ van het project zal een ander accent krijgen dan de eerste helft. Immers, tot nu toe is vooral de linkse hoek goed aan bod gekomen. De redactieraad streeft er dan ook naar nog stipendia te verlenen voor biografieën van personen die tot het politiek rechtse of confessionele spectrum van de samenleving behoren, die actief waren in het bedrijfsleven of de industrie en die zich als wetenschapper hebben geprofileerd. Hoewel natuurlijk namen van te beschrijven personen en van auteurs circuleren, kan op dit moment, zolang geen besluiten zijn genomen, hierover nog niets naar buiten worden gebracht.

Ten aanzien van het tweede biografieënproject heeft het bestuur serieus willen onderzoeken of het onderbrengen van het project als serie bij een uitgever zinvol zou zijn. Een belangrijke reden waarom het eerste project geen eigen gezicht heeft gekregen en daardoor als stimulans voor het genre geen breed effect had was het feit dat geen sprake was van een herkenbare serie. Het fonds is daarom nagegaan wat de mogelijkheden daaromtrent waren. Er bleken verscheidene uitgeverijen geïnteresseerd te zijn, waarbij voor het fonds De Arbeiderspers en Balans er uit sprongen. Op zakelijke gronden, op basis van voorstellen omtrent de uitgave, is in juni 1993 gekozen voor Balans als uitgever van de reeks. Naar verwachting zal het eerste deel in de eerste helft van 1995 kunnen verschijnen. Wanneer het laatste deel uitkomt valt momenteel nog met geen mogelijkheid te zeggen.

Gijs van der Ham is stafmedewerker van het Prins Bernhard Fonds