Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 74]

Men moet kiezen: leven of verhalen vertellen
La nausée van Jean Paul Sartre en de biografie
Jan Fontijn

In mei 1928 hield de bekende biograaf André Maurois op uitnodiging van de Clark-stichting zes lezingen over de biografie in het Trinity College in Cambridge. Een jaar daarvoor had een van de grootste schrijvers van Engeland, E.M. For ster, een serie lezingen gehouden over de roman, die inmiddels klassiek zijn geworden en gepubliceerd werden onder de titel Aspects of the Novel. Uit alles is te merken dat Forster inspirerend op Maurois werkte. Niet alleen was zijn titel Aspects de la biographie een echo van die van Forster, maar ook in ander opzicht is de schaduw van Forster in zijn lezingen te bespeuren. Maurois maakt voortdurend vergelijkingen tussen de biografie en de roman en meer dan eens valt daarbij de naam van Forster. In minstens drie van de zes lezingen gaat Maurois in op artistieke en romantechnische kwesties, over het spanningsveld van waarheid en verbeelding, de wijze van vertellen, de keuze van betekenisvolle details, het artistieke temperament van de biograaf, de mogelijkheden en beperkingen van de biograaf in vergelijking met de romanschrijver, enz. enz. De literaire, artistieke aspecten van de biografie zijn voor hem zo belangrijk dat hij ze tot een van de kenmerken van de moderne biografie maakt. Tegenover de plompe, onartistieke en dikke negentiende-eeuwse levensbeschrijvingen zet hij de elegante, artistieke, beknopte van zijn tijdgenoot Strachey.

* * *

Vele biografen - Maurois stond in dat opzicht niet alleen - voelden zich door de literatuur en in het bijzonder de roman uitgedaagd. ‘Est-il possible qu'une biographie ait une valeur poétique?’ vraagt Maurois zich af. Hij meent van wel. Zo doen de laatste bladzijden van Queen Victoria hem zelfs aan aan het einde van Wagners Götterdämmerung denken.

Nogal wat biografen hebben literaire pretenties. Ik denk daarbij niet alleen aan oudere biografen als Maurois, Emil Ludwig en Strachey maar ook aan moderne als Richard Holmes. Ze zijn stijlbewust, schaven aan de compositie en propageren een grote betrokkenheid van de biograaf bij zijn held of heldin. In dat opzicht rivaliseren ze met romanciers.

De romanschrijvers op hun beurt begeven zich graag op het gebied van de biograaf. Ze schrijven zelf biografieën. Willem Frederik Hermans, Du Perron, Van Deyssel, Virginia Woolf en niet te vergeten Sartre waren behalve romanciers ook voortreffelijke biografen. Maar dat is niet alles. Sommige schrijvers schrijven romans waarin een biograaf hoofdpersoon is! Van die laatste kategorie zijn er nogal wat voorbeelden te noemen: De filosoof en de sluipmoordenaar van Vestdijk, De biograaf van Willem Brakman, The Real Life of Sebastian Knight van Nabokov, de fascinerende novelle ‘The Aspern papers’ van Henry James, The Paper Men van William Golding, de dikke roman Dubins Lives

[p. 75]

Sartre (met André Glucksman) in 1979 (foto RBP)

van Malamud, Autour de Mortin van Robert Pinget, Possessions van de Booker Prize-winnaar A.S. Byatt, Najaar van Pierre H. Dubois, de wereldberoemde roman La nausée van Sartre en vele andere.

Wat bewoog deze schrijvers om een biograafroman te maken? Wat is de beeldvorming van de biograaf in deze romans? Waarom intrigeert de biograaf de romanschrijvers?

Dit soort vragen hoop ik in deze en volgende afleveringen van het Biografie Bulletin te behandelen en te beantwoorden. Steeds zal er één biografieroman centraal staan. Op die manier kunnen de romananalyses uitvoeriger worden dan in mijn boekje De Nederlandse schrijversbiografie uit 1993.

Laat ik beginnen met Sartre en wel met diens klassieke roman La nausée.

* * *

Toen Sartres La nausée in 1938 verscheen, was de kritiek lyrisch. Men voorspelde hem een glorieuze toekomst. Volgens Camus had Sartre met deze roman het aangedurfd nieuwe terreinen toe te voegen aan de sensibiliteit van de twintigste eeuw.

Zelf heb ik de roman tweemaal gelezen. Beide keren met grote waardering. De eerste keer was in mijn studententijd, toen ik de roman in Nederlandse vertaling las in de befaamde serie van de Zwarte Beertjes van Bruna. Roquentin, de wanhopige en zonderlinge hoofdpersoon van het boek, intrigeerde mij en mijn vrienden bijzonder; deze anti-held was minstens zo treurig en minstens zo'n outcast als Frits van Egters uit Reves De avonden of Arthur uit De tranen der acacia's van Hermans. We vonden dat we op Roquentin leken. In de sombere provincieplaats Bouville, waar Roquentin walgend zijn leven sleet en waar het altijd scheen te regenen, herkenden we de drukkende atmosfeer van onze eigen omgeving in de schrale naoorloogse jaren. We kenden vele kernachtige zinnen en passages van de roman uit ons hoofd en citeerden die in de rokerige café's op het Leidseplein. ‘Quand on vit, il n'arrive rien. Les décors changent, les gens entrent et sortent, voilà tout.’ Of we zongen het liedje dat de negerin op de krakende grammofoonplaat in het café zong en waarnaar Roquentin ontroerd luisterde: ‘Some of these days. You'll miss me honey.’ We debateerden over Sartres filosofie, waarvan we maar de helft begrepen. We begrepen echter wel dat het leven zinloos was en dat leven en angst onlosmakelijk met elkaar verbonden waren. Met

[p. 76]

Roquentin vroegen we ons af wat het bestaan was, ja hoe het mogelijk was dat er iets bestaat. Wie zich dat niet afvroeg, vonden me maar volgevreten burgers, ‘salauds’. We lazen elkaar de passage voor in de stadstuin, wanneer Roquentin filosofeert over het bestaan van materie en bij het zien van een wortel van een boom de materie als iets obsceens beschouwt, als een ‘teveel’. Maar dat was toen.

* * *

Toen ik een tijdje geleden de roman opnieuw las, irriteerde me weliswaar de al te expliciete filosofie in de roman, maar bekoorde me weer de gedetailleerde, atmosferische beschrijvingen van Bouville en zijn bewoners. Merkwaardig was het dat pas toen goed tot me doordrong dat de melancholieke Roguentin biograaf was! Dat was me bij eerste lezing ontgaan. Dag in dag uit is hij in de weer om in de bibliotheek van Bouville het leven te beschrijven van de achttiende-eeuwse markies De Rollebon.

Dat Roquentin biograaf is, was toentertijd, zover ik mij herinner, in onze filosofische gesprekken geen punt van discussie. Ten onrechte, denk ik nu. De centrale vraag in de roman is volgens mij: wat kunnen we over een mens te weten komen. Die vraag is nauw verbonden met een andere: is het mogelijk je eigen leven te beschrijven of het leven van een ander? Beide vormen van levensbeschrijvingen, de autobiografische en de biografische, komen in de roman voor. Met veel overgave wijdt Roquentin zich aan beide genres: hij registreert in zijn eigen dagboek zijn uitzichtloze bestaan (dit is de vorm waarin La nausée geschreven is) en hij schrijft aan een biografie.

Zeer conscientieus houdt hij zijn dagboek bij; hij wil niets laten ontsnappen, geen enkele nuances, geen enkel feit. Ook over zijn levensfilosofie en zijn opvattingen over de biografie worden we nauwkeurig ingelicht. Maar al gauw moet hij erkennen dat hij iets mist als dagboekschrijver, dezelfde eigenschap die ook fataal voor hem is als biograaf: ‘Ik ben niet gewend te vertellen wat me overkomt, ik kan niet goed de volgorde der gebeurtenissen terugvinden, ik onderscheid het belangrijke niet.’

Het is een belangrijk thema in de roman, dat onvermogen tot ordening en tot abstractie. Roquentin heeft geen criteria. Hij weet kortom niet hoe het leven geleefd moet worden; hij kan er niet echt een mooi verhaal van maken. Laat staan dat hij zou weten hoe het leven geïnterpreteerd moet worden.

Ordening en abstractie ontstaan als we over de werkelijkheid gaan reflecteren en vertellen, met andere woorden verhalen componeren. Roquentin zegt hierover behartenswaardige dingen: ‘Dat bedriegt de mensen: een mens is een verhalenverteller, hij leeft temidden van zijn eigen verhalen en van die van anderen, hij ziet alles wat hem overkomt door de verhalen heen; hij probeert zijn leven te leven, zoals hij het vertelde. Maar men moet kiezen: leven of verhalen vertellen.’

* * *

Wanneer men het leven vertelt, aldus Roquentin, is er een begin en een toekomst. We weten bij een vertelling de afloop en de feiten voegen zich naar die afloop. Hij protesteert hiertegen en ervaart het verhaal als een vervalsing van de werkelijkheid.

Het probleem dat Sartre hier in zijn roman aan de orde stelt is volgens mij voor de biograaf buitengewoon interessant. Wie als biogaaf dagelijks bij het raadplegen van brieven, dagboeken of

[p. 77]

andere documenten geconfronteerd wordt met de chaotische werkelijkheid van zijn held of heldin, met diens pijnlijke onzekerheid over de toekomst en diens verwarring en vergeetachtigheid over gebeurtenissen in het verleden, weet maar al te goed hoe groot de discrepantie is tussen die werkelijkheid en de gestroomlijnde verhaalwerkelijkheid van de biografie. Het is zijn slechte geweten.

De enige troost voor de biograaf is dat geen mens er helemaal aan ontkomt zijn leven in verhaalvorm te gieten, dat wil zeggen: alles wat hem overkomt in het perspectief te zetten van verleden en toekomst.

De vraag blijft wel in hoeverre de biograaf er zorg voor kan dragen dat zijn biografisch verhaal iets behoudt van de openheid, die de werkelijkheid voor zijn held bezat. Verhaaltechnisch zal hij daar middelen voor moeten verzinnen.

Sartre heeft voor de beschrijving van Roquentins leven de dagboekvorm gekozen. La nausée maakt daardoor op het eerste gezicht een wat struktuurloze indruk. Maar bij nader inzien is die struktuurloosheid maar schijn. De roman heeft een geraffineerde compositie; er doemen overal rode draden op en allerlei thema's en motieven worden zichtbaar. Roquentin, of hij wil of niet, ontkomt er zelf niet aan een verhaal van zijn leven te maken!

Sartres hoofdfiguur - dat blijkt uit alles - is zeker in het eerste gedeelte van het boek gedesoriënteerd: de dagen rijgen zich aan elkaar, er gebeurt heel weinig, de mensen gaan en komen, verder niets. In al de feiten en ervaringen, die hij vastlegt, of dat nu een luchtstroom over een knie is, of de ringen van rook, de flarden van een affiche, ontbreekt een duidelijke zin en waarde. Een chaos lijkt alles te zijn, als was hij een hulpeloos kind of een dier. Indien ik de roman goed interpreteer is deze open, chaotische situatie niet alleen negatief. Roquentin beseft dat ordening aanbrengen in de werkelijkheid reducerend werkt. Voordat je het weet ben je een ‘salaud’ of bedrieg je jezelf, zoals het geval is met de Autodidact, die hij op de bibliotheek ontmoet. Deze Autodidact verloochent zijn identiteit als homoseksueel en perst zijn bestaan in de schijnorde van onpersoonlijke kennis. Maar naast deze houding van sociaal protest en afkeer is er bij Roquentin sprake van een filosofische bewustwording van de onvolkomenheid van de menselijke conditie en een spijtig besef van de onvolkomenheid van menselijke relaties. Hij verlangt naar duurzaamheid daarin maar weet uit eigen ervaring (onder andere uit zijn relatie met de actrice Anny) hoe vluchtig de betrekkingen zijn. Hoe weinig herinnert hij zich van zijn vroegere relatie met de actrice! Die onvolkomenheid van het geheugen zit Roquentin dwars: ‘Mijn herinneringen zijn als de pistolen in de beurs van de duivel: wanneer men de beurs opent, vindt men er slechts dode bladeren.’ Vertrouwde plekken van vroeger waar hij vertoefde zijn verdwenen: ‘ik kan nog zo het verleden doorzoeken, maar haal er toch niets anders uit dan brokstukken van beelden en ik weet niet erg goed wat zij vertegenwoordigen, evenmin, of zij herinnering of verdichtsel zijn. Er zijn bovendien veel gevallen, waarin ook die brokstukken zelf zijn verdwenen; er blijven niets meer dan woorden.’

Die woorden nemen hem op sleeptouw, laten weer nieuwe beelden geboren worden. Het resultaat is een nog grotere verdichting.

De taal is met andere woorden de grote misleider. Het levende wordt ermee verstard volgens Roquentin en misvormd. Als hij even meent dat er nog iets levends aanwezig is, wat nog geen dode

[p. 78]

geschiedenis is geworden, kan er een woord opkomen in het weefsel der gewaarwordingen en is er alle kans dat het woord de plaats zal innemen van beelden van de werkelijkheid, die hij liefheeft.

Begrijpelijk is dat de kans dat Roquentin als biograaf (en als dagboekschrijver) zal slagen, uiterst gering; hij staat sceptisch ten opzichte van ordening, abstractie, verhalen vertellen en taal. Hij weet bovendien uit eigen ervaring dat wat de mens van zijn verleden weet, uiterst onbetrouwbaar is.

* * *

De les voor biografen die hiermee gegeven is: mythevorming is inhaerent aan het menselijk bestaan. De mens kan het nu eenmaal niet laten van zijn leven een verhaal te maken.

Aan de biograaf de taak die mythe op het spoor te komen, het verhaal van een leven te lezen. Een goede biograaf is een close reader.

Roquentin is geen goede biograaf. Dat beseft hij zelf op den duur ook. In het begin van de roman betekenen het onderzoek en het schrijven aan zijn biografie nog veel voor hem. Het is de enige reden van zijn bestaan. Uit alles blijkt dat de eenzame Roquentin in zijn aandacht

Simone Signoret en Sartre in 1979 (foto RBP)

[p. 79]

voor de markies De Rollebon, de held van zijn biografie, iets wil compenseren voor wat hij zelf in de dagelijkse omgang met mensen mist. Zo'n betrokken relatie met de gebiografeerde en zo'n hoge verwachting van zijn biografisch onderzoek zijn natuurlijk heel hachelijk en bij voorbaat tot mislukken gedoemd.

Richard Holmes, een bij uitstek romantische biograaf, heeft in zijn Footsteps verslag gedaan van verschillende vormen van betrokkenheid tot de helden van zijn biografieën en de gevolgen die dat had voor zijn onderzoek. Hij reisde zijn helden na en leed ontberingen. Dat alles om maar wat dichter bij het leven van zijn held te komen. Waar de betrokkenheid echter te groot werd, zoals die van Holmes ten opzichte van de zonderlinge dichter Gérard de Nerval, werd het biografische onderzoek voor hem een kwelling en een mislukking.

Hoe dikwijls zwijgen de bronnen, hoe dikwijls stellen zij teleur!

Roquentin, die aanvankelijk de illusie heeft vat te hebben op De Rollebon, stuit op feiten, die hem doen twijfelen aan wat hij over de markies als persoonlijkheid had vastgesteld. Hij voelt maar al te goed dat hij aan de buitenkant blijft en dat hij het is, die orde brengt in de feiten en selecteert. Het interpreteren van bronnen die elkaar tegenspreken, maakt hem wanhopig. Hij pijnigt zijn hoofd over de vraag in hoeverre de markies betrokkken is bij de moord op de tsaar Paul I. Een oplossing vindt hij niet.

Wat misschien nog rampzaliger is voor zijn biografisch onderzoek is dat De Rollebon hem gaat tegenstaan. Hij vindt hem een toneelspeler, die zijn omgeving voor de gek houdt.

‘Wat weet ik van hem? Men kan zich geen schoner leven dromen dan het zijne; maar heeft hij het geleefd? Wanneer zijn brieven niet te opgeschroefd waren. O! Men zou zijn oogopslag moeten kennen; misschien liet hij op een bekoorlijke manier zijn hoofd op zijn schouder steunen of legde hij met een schalks gezicht zijn lange wijsvinger tegen zijn neus of wel was er, tussen twee leugens in, een korte woede in hem, die hij onmiddellijk smoorde.’

Roquentin laat hier rijkelijk zijn verbeelding gaan in zijn behoefte om De Rollebon tot een mens van vlees en bloed te maken. Typerend voor die verbeeldingsdrang is zijn verzuchting:

‘Wanneer ik mij liet gaan, zou ik hem mij zeer goed voorstellen.’

De romanschrijver Roquentin wordt hier geboren en de biograaf verdwijnt. Zijn idee dat hij heel goed een roman over De Rollebon zou kunnen schrijven komt voort uit de wetenschap dat de verbeelding grotere mogelijkheden biedt om de werkelijkheid te kennen en jezelf als persoonlijkheid te manifesteren.

Zijn biografie geeft hij op. Op de laatste bladzijden laat Roquentin zijn gedachten gaan over de roman die hij zou willen schrijven als rechtvaardiging van zijn bestaan. Het zou een boek moeten zijn dat boven het bestaan zou moeten uitstijgen. Het zou met andere woorden een mythisch allure moeten hebben, waarin de grote vragen van het leven aan de orde komen.

* * *

In Roquentins pendelen tussen biografie en roman had de jonge Sartre aan het begin van zijn literaire carrière een dilemma aangegeven, waarmee hijzelf permanent in zijn leven te kampen had. Zijn keuze voor een bestaan als schrijver en filosoof weerhield hem niet zich meerdere malen aan de biografie te wijden, zoals zijn studies over Baudelaire, Genet en Flaubert bewijzen. In L'Idiot de la familie, de onvoltooide en soms

[p. 80]

fascinerende studie over Flauberts jeugd van bijna 3000 bladzijden, komt Sartres bijna maniakale behoefte aan biografische detaillering en feitelijkheid aan bod, hoewel de romancier in hem daarbij niet zwijgt. Zelf merkte hij over die biografie op dat hij niet wist of het allemaal zo waarheidsgetrouw was. ‘Als kind vertelde ik mezelf verhaaltjes, en daar ben ik nooit mee opgehouden.’ Hij gaf de wens te kennen dat zijn biografie van Flaubert gelezen werd als een roman. Maar tevens zou hij willen dat het boek gelezen werd in de wetenschap dat het waar gebeurd is, dat het een roman is die op waarheid berust. Sartre: een biograaf die romanschrijver wilde zijn en een romanschrijver die biograaf wilde zijn.