Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 38]

Bij de biografie van Johan Huizinga
Een toespraak
Anton van der Lem

Volgens een uitspraak van Johan Huizinga zouden eens niet-Nederlanders de Nederlandse taal gaan leren om de poëzie van Henriëtte Roland Holst in de oorspronkelijke taal te kunnen lezen. Het is een van die keren geweest dat hij geen gelijk heeft gekregen. Na 1945, zoals Gerrit Komrij zei, lazen nog slechts twee mensen de gedichten van Henriëtte Roland Holst: haar adept Garmt Stuiveling en Koningin Wilhelmina. Uit eigen ervaring weet ik dat er wèl buitenlanders zijn die Nederlands zijn gaan leren om het werk van Johan Huizinga te kunnen lezen in de taal waarin het gedacht en geschreven is. Gedurende de afgelopen jaren heb ik vijf verschillende onderzoekers ontmoet, uit vijf verschillende landen, die alle naar Nederland kwamen in verband met hun Huizinga-studie. De hoogleraar kunstgeschiedenis uit Oxford, prof. Haskell, en historici uit Bologna, Tel Aviv, Keulen en Parijs. Vertalers van Huizinga's werk bezoeken ons land, om hun Nederlands te verbeteren: uit Rusland, Estland en Polen.

Wat verwacht de buitenlandse onderzoeker, die de moeite neemt een verblijf in Nederland te organiseren, in ons land aan te treffen? Wat zal hij voor de Huizinga-studie aanwezig vermoeden? De uitgaven van de Verzamelde werken en van de Briefwisseling zal hij de historische wereld niet als verdienste aanrekenen, maar als een vanzelfsprekendheid beschouwen, als conditiones sine quitus non. Waarschijnlijk zal hij de verkoop van Huizinga's handbibliotheek onbegrijpelijk vinden. Gelukkig komt hij volledig aan zijn trekken in het zeer uitgebreide wetenschappelijke archief van Huizinga in de Leidse Universiteits-bibliotheek. Des te sterker zal hem dan weer het gemis opvallen van een adequate, nauwkeurige beschrijving van dat archief. En - zo stel ik mij voor - onze buitenlandse gast verwacht misschien een bijgewerkte bibliografie, een handvol al dan niet uitgegeven dissertaties en een of meer biografieën.

In ons eigen land leven dergelijke verwachtingen doorgaans zelden. Het schrijven van artikelen, het publiceren in tijdschriften van gedeelten van correspondenties is hier meer traditie dan het wagen van een monografie of een meerdelige brievenuitgave. Een Nederlands recensent roept al gauw 't is te veel' - ‘we hebben al een boek’. De pas verschenen recensie van professor Guggisberg uit Bazel van deel III van de Briefwisseling is dan ook niet met ons gebruikelijke provincialisme behept. Hij roept niet ‘het is teveel’ en memoreert dadelijk de internationele contacten van Huizinga. Vijf maal is mij dan ook door de vijf buitenlandse gasten gevraagd - ‘waarom is er geen biografie?’.

Nu is er in het genre van de biografie geen lastiger soort dan de geleerdenbiografie. Dikwijls is de levensbeschrijving van een staatsman of veldheer of ontdekkingsreiziger meer spectaculair en rijker aan uiterlijke gebeurtenissen dan het leven van een hoogleraar. Als het om een geleerdenleven gaat, of het nu dat van Vossius is of dat van Huizinga, een leven van lezen en schrijven, behoren slechts de wisseling van universiteit, en meer het eventuele verlies van vrouw of

[p. 39]

Johan Huizinga in zijn studententijd

kinderen tot de ingrijpende gebeurtenissen. Saaiheid en droogheid liggen in de levensbeschrijving op de loer. Geef ons daarom een intellectuele biografie, roept u, de wordingsgeschiedenis van het oeuvre. Akkoord, maar daar speelt ons de bekende kreet parten - ‘wie de biografie van een Vestdijk wil schrijven, moet over het talent van een Vestdijk beschikken’. ‘Wie een biografie van Huizinga wil schrijven, moet de kennis en het overzicht hebben, dat Huizinga had’. Inderdaad, en dus nemen schroom en ontzag de overhand, en realiseert elk historicus zich zijn tekort schieten. En laten we wel wezen, er moet nog veel voorwerk verricht worden voor zo'n intellectuele biografie: een dissertatie over Herfsttij der Middeleeuwen, waarvoor minstens de bibliotheek van een Jongkees noodzakelijk is, een dissertatie over Homo ludens, etc. en pas met die hulpmiddelen zal een intellectuele biografie mogelijk zijn. Nu weten we allemaal dat het betere dikwijls de vijand is van het goede. En wie zegt ons dat straks niet een buitenlands historicus, geleid door minder schroom en ontzag, en ongehinderd door zijn gebrek aan kennis, op basis van het voorwerk van de Nederlandse historici zal komen met een ‘Life and Times of Johan Huizinga’? Daarom was ik deze denkbeeldige gast liever voor. Ook ik ben met een dissertatie bezig, over Huizinga en zijn beeld van de Nederlandse beschaving, vooral die van de zeventiende eeuw. Daarin gaat de grote historicus onder het mes, daarin wordt hij vakkundig - hoop ik - geseceerd, in partjes verdeeld en uiteengelegd. Maar aan zo'n benadering had ik in deze beknopte biografie geen behoefte en ik heb niet mee willen doen aan die Nederlandse gewoonte om - àls we dan eens iemand van internationale allure hebben - deze figuur omlaag te halen of

[p. 40]

zijn verdiensten te bagatelliseren. ‘Het is wel een standbeeld om hier en daar tegenaan te piesen,’ zei Martin Ros me, na lezing van de proeven. Met die kwalificatie ben ik zeer ingenomen.

De Huizinga-tentoonstelling in het Academisch Historisch Museum in Leiden bood de mogelijkheid om als het ware de cartografie van Huizinga's leven en werk te tonen. De bijbehorende catalogus is - zeldzaamheid - uitverkocht. Dit boek biedt het aaneengesloten verhaal van leven en werk, zoals de titel zegt, in beelden en documenten. Voor het werk kon ik terecht in de voortreffelijke editie van de Verzamelde werken en in het - op de inventaris na - onvolprezen Huizinga-archief. Maar het tweede deel van de titel van mijn boek had ik moeten schrappen - ‘beelden en documenten’ - als ik niet de hartelijke medewerking had gekregen van alle familieleden Huizinga. De presentexemplaren zijn straks niet alleen voor de kinderen en kleinkinderen van de grote Johan, die ik alle zeer erkentelijk ben voor hun voortreffelijke medewerking. Vrijwel elk familielid beschikte wel over een bijzondere foto of tekening. Een van de plezierigste kanten aan het samenstellen en schrijven van de biografie was voor mij het contact met mevrouw Maerle Huizinga, de dochter van Huizinga's broer Jakob. Gefascineerd zag ik bij haar de uitgebreide collectie van present-exemplaren van boeken en artikelen die haar oom Johan aan haar vader Jakob heeft gegeven. En ik hoor haar nog zeggen: ‘Meneer van der Lem, u heeft een begerige blik in uw ogen...’ In zijn Mijn weg tot de historie heeft Johan Huizinga nadrukkelijk geschreven, hoe zijn broer Jakob zijn hele leven lang historisch geïnteresseerd is geweest. De opdracht aan zijn broer, in Herfsttij der Middeleeuwen, ‘in hartelijke genegenheid’, is in de biografie gememoreerd. Dank zij mevrouw Maerle Huizinga heb ik de oudere familiegeschiedenis kunnen illustreren, de geschiedenis van vader Dirk Huizinga, aan wie mijn Groningse collega Dr. Wessel Krul in zijn boeiende dissertatie zo'n uitvoerig en interessant hoofdstuk heeft gewijd. De present-exemplaren straks zijn niet minder voor de familieleden van Jakob Huizinga.

Bij de presentatie van de verschillende delen van de Briefwisseling, hebben we telkens het eerste exemplaar mogen overhandigen aan de kinderen van Huizinga: deel I en II aan mevrouw Elisabeth Huizinga, deel III aan Huizinga's jongste dochter Laura. Vanmiddag is het mij een eer en een genoegen het eerste exemplaar van deze biografie te mogen overhandigen aan Huizinga's oudste kleindochter, een van de twee kleindochters die nog persoonlijke herinneringen aan hun grootvader hebben. U, mevrouw Scholten-Huizinga, en u mevrouw Maerle Huizinga, hebben Huizinga gekend in het gesprek van alledag, in vrolijke, in droevige, en meest nog in doodgewone omstandigheden. Het is voor een biograaf onmogelijk een dergelijke persoonlijke omgang in woorden te vatten en zelfs maar bij benadering recht te doen. Ik heb er dan ook niet naar gestreefd. De biografie is beknopt en aan de kinderen Huizinga heb ik weinig regels gewijd, slechts een enkel woord, omdat mij bij voordrachten bleek, dat toehoorders er naar vroegen - maar hun persoonlijke levenssfeer heb ik om principiële redenen willen ontzien. Mocht ik mij ergens vergist hebben, of mochten uw inzichten anders zijn, laat u het me gerust weten, ik ben blij en dankbaar dat ik mij zo constant in uw belangstelling heb mogen verheugen.

Anton van der Lem hield deze toespraak op 21 oktober 1993 in Museum van Loon bij de presentatie van zijn biografie over Johan Huizinga.