Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 10]

Wie was Henk met de brosse kuif?
De waarde van het interview II
Paul Koedijk

Met het gebruik van de mondelinge bron in historisch onderzoek maakte ik ruim tien jaar geleden voor het eerst kennis. Ik werkte toen aan mijn doctoraalscriptie over Vrij Nederland en het ontstaan van de Koude Oorlog. Nadat het onderzoek in archieven en leggers was afgerond, ging ik op zoek naar oud-redacteuren en andere betrokkenen die mij nog iets konden vertellen over hoe het er nu eigenlijk aan toe ging op de krant. Na moed verzameld te hebben, waagde ik het Joop den Uyl thuis te bellen om hem een krap kwartiertje met vragen lastig te vallen. Bij in mijn ogen minder prominente bronnen vroeg ik of ik mocht langskomen voor een gesprek. Dat bleek geen bezwaar. Tot mijn aangename verrassing werd ik overal aardig ontvangen en zat ik voor ik het wist in een zonovergoten tuin aardbeien met slagroom te eten, ondertussen mijn zorgvuldig voorbereide vragen afwerkend.

Wat mij daar nog het meest van bijstaat, is niet wat die gesprekken uiteindelijk nog aan mijn scriptie bijdroegen. Los van anekdotes, feiten en interessante lijnen leek mijn perceptie van het onderwerp op een ondefinieerbare manier meer kleur te krijgen. Ik kreeg het gevoel door het rechtstreekse contact met ooggetuigen nog dichter bij de geschiedenis te staan dan bij het lezen van een vergeeld document.

In de toen net op gang komende academische discussie over de voors en tegens van wat plechtig ‘mondelinge historische documentatie’ werd genoemd, was dat element nooit expliciet aan bod geweest. Misschien kwam dat ook doordat het gebruik van mondelinge bronnen erg in het teken stond van oral history, een op emancipatie gerichte vorm van geschiedschrijving die anonieme arbeiders aan de mestvaalt van de geschiedenis probeerde te ontrukken. De discussie werd in die tijd gekenmerkt door zwaarwichtige theoretische bespiegelingen over het ideologische karakter van deze jonge tak aan de geschiedschrijving. Als er een verwijzing was naar een vorm van ‘historische sensatie’ bij het raadplegen van historische bronnen, ging het meestal om een stakingsleider aan wiens nog immer stralende revolutionaire gloed de bewonderende interviewer zich behaaglijk warmde. Maar uiteindelijk was de levensgeschiedenis in de oral history-benadering slechts een bouwsteen voor de geschiedenis van een onderdrukte groep of klasse.

Dat de mondelinge bron een integraal bestanddeel zou kunnen of zelfs moeten zijn van de gehele contemporaine geschiedschrijving, kwam in die tijd nauwelijks aan de orde. Laat staan dat duidelijk werd dat het interviewen van meer of minder ‘prominente bronnen’ zo zijn eigen problemen kent in vergelijking tot het ondervragen van turfstekers of andere vertegenwoordigers van verdwenen beroepsgroepen.

De algemene, wetenschappelijke problemen bij het hanteren van mondelinge bronnen werden trouwens wel uitgebreid ter discussie gesteld. Het kennis nemen van de talloze potentiële valkuilen die het onbezonnen gebruik van mondelinge

[p. 11]

bronnen met zich mee kan brengen, maakte me sceptisch. Vandaar dat mijn eerste interviews een sluitpost waren van het onderzoek: tegen het einde van de rit nog snel voor de deadline wat mensen af. Het viel al met al erg mee, maar ik bleef de mondelinge bron toch nog sterk als een interessant randverschijnsel beschouwen.

Dat veranderde wezenlijk tijdens de research voor de Van Randwijk-biografie, die voor mij tevens de confrontatie - ik gebruik dat woord opzettelijk - betekende met de journalistieke werkwijze. Mijn nieuwe collega Gerard Mulder bezat een bij journalisten zelden aangetroffen interesse voor oud papier, maar hij verloochende tegelijkertijd zijn afkomst niet. Hij vertoonde nog sterk de geconditioneerde reflex van de greep naar telefoon en opschrijfboekje. In zijn daaropvolgende Werdegang als biograaf veranderde dat drastisch, zoals hij hiervoor heeft beschreven. In hetzelfde proces raakte ik mijn vakmatig ingeprente scepsis weliswaar niet geheel kwijt, maar ik leerde desondanks de levende getuige als een vanzelfsprekende en soms onmisbare informatieverschaffer te gebruiken en te waarderen.

* * *

Raadpleging van geselecteerde mondelinge bronnen kan al in een vroeg stadium van het onderzoek voordelen opleveren. Dergelijke gesprekken kunnen in korte tijd een globaal overzicht van het terrein geven dat van belang is voor de nadere planning van het onderzoek. Natuurlijk is juist dan het gevaar van voetangels en klemmen groot omdat je nog betrekkelijk weinig weet. Maar juistheid tot in de details is op dat moment gewoon minder aan de orde. De gesprekken kunnen een ‘referentiekader’ of werkhypothese opleveren die van dienst kan zijn bij het te lijf gaan van grote hoeveelheden archiefmateriaal, het probleem bij onderzoek naar het tamelijk recente verleden.

Ook verderop in het onderzoek kunnen bepaalde hypotheses, interpretaties en constructies op plausibiliteit getoetst worden bij daarvoor geschikte bronnen. Iemand is daarvoor geschikt als hij of zij over een brede kennis beschikt en voldoende afstand voor enige nuchterheid en een bezonken oordeel weet op te brengen.

In het geval van het Van Randwijkonderzoek bleken dergelijke oriënterende gesprekken in een vroeg stadium nog meer voordelen op te leveren. Dankzij spraakzame bronnen traceerden we meteen flink wat skeletten in de kast, zodat we daar in het vervolg op konden anticiperen. We hadden al snel een ‘vriendinnen-lijstje’ dat, hoewel incompleet, onze routekaart werd door het mijnenveld van persoonlijke relaties van Van Randwijk en de zijnen.

Vanwege het bewezen nut van vroegtijdige gesprekken vind ik het onzin raadpleging van mondelinge bronnen per definitie uit te stellen totdat al het schriftelijk materiaal is verwerkt. Dat laatste is een adagium dat door sommige historici veel te enghartig wordt gehanteerd. Het is een erfenis uit de tijd dat voor het gebruik van mondelinge bronnen erkenning werd zocht bij de traditionele geschiedschrijving. In de hoop wetenschappelijk aanvaard te worden werden strenge protocollen en regels ontworpen voor de omgang met levende getuigen. Een daarvan was wat ik maar de ‘sluitpost-regel’ noem. Uit vrees dat ze te weinig voorbereid een gesprek aangaan en misleid zullen worden, stellen veel historici interviews uit. ‘Ik heb nog niet alle stukken gezien,’ hoorde ik nog onlangs als verdediging uiten en: ‘Ik ben nog met de jeugd bezig.’

[p. 12]

Zeker wanneer je dan nog zestig jaar leven voor de boeg hebt, riekt die starheid erg naar een vlucht uit angst voor de persoonlijke confrontatie. De prijs die er voor betaald wordt is voor de hand liggend. De onderzoeker die wacht tot het moment waarop hij wel aan interviews meent toe te zijn, loopt grote kans dat hij zich alle moeite kan besparen omdat de bronnen inmiddels zijn overleden. Daarom verdient het aanbeveling die mindere voorbereiding voor lief te

Pagina 1 van het eerste, gestencilde, nummer van Vrij Nederland

[p. 13]

nemen en toch maar vast de tachtigjarige te ondervragen die nog als enige het sterfbed van je held of heldin kan beschrijven, ook al stond de raadpleging van het overlijdenscertificaat bij de Burgerlijke Stand pas over drie jaar op het programma. Mocht hij of zij tegen die tijd nog steeds leven, dan kun je altijd nog terug voor nadere vragen.

* * *

In de beginfase van het onderzoek naar Van Randwijk, waarin de oorlogsperiode een centrale plaats innam, bewees de mondelinge bron nog een ander direkt praktisch nut, namelijk bij de verklaring van schuilnamen, afkortingen en symbolen zoals die in documenten uit de oorlog opdoken. Wie was bijvoorbeeld ‘Henk met de brosse kuif’, en hoe kon door verwarring over diens identiteit een verrader VN binnensluipen die Van Randwijk en de zijnen aan de SD toespeelde? Het antwoord daarop was in stukken niet te vinden, maar wel bij een aantal overlevenden die toen aan allerlei onheil ontsnapt waren en dat nooit meer vergaten. Alles bleek te draaien om de vraag wat precies onder een ‘brosse [borstelige] kuif’ verstaan moest worden. Van Randwijks vriend Jan H. de Groot, die door de verrader met de vraag werd verrast, meende dat deze typering op de haardos van Henk van Randwijk sloeg. De verrader bleek later het kapsel van een andere, eveneens nauw bij VN betrokken Henk op het oog te hebben gehad.

Levende getuigen kunnen ook fungeren in een soort paradox: de mondelinge bron is soms een betrouwbare bron voor de onbetrouwbaarheid van de mondelinge bron. Dat gold in het bijzonder bij het wegen van de voor ons onderzoek interessante getuigenissen (onder andere van Van Randwijk) voor de Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945, de PEC. Sommige bronnen konden precies verduidelijken waar en waarom eigen getuigenissen of die van anderen voor de PEC, bewust of onbewust, onjuist waren. Op vergelijkbare wijze waren ze behulpzaam bij het op juiste waarde schatten van bijvoorbeeld gemanipuleerde vergadernotulen.

Een in ons geval belangrijke en soms zelfs cruciale functie van de mondelinge bron lag in het verschaffen van inzicht in het waarom van bepaalde persoonlijke relaties en de betekenis van bepaalde milieus waarin mensen zich bewogen. Waarom en waarvan kenden mensen elkaar? Vaak zijn de antwoorden niet in schriftelijke stukken te vinden, zoals ons bleek bij de reconstructie van de sociale netwerken die ten grondslag lagen aan de vroegste verzetsgroepen. We bezaten lijsten van beklaagden uit het VN-proces, met hier en daar wat - vaak opzettelijk gekleurde - getuigenverklaringen in Duitse processtukken. We hadden gesprekken met overlevenden nodig om ons duidelijk te maken wat die namen, los natuurlijk van hun gedeelde verzetsachtergrond, met elkaar verbond. Dat leverde een uiterst boeiend inzicht op in de sociologie van het verzet.

Dit soort gesprekken vertoonde vaak nog een interessant aspect aan het gebruik van mondelinge bronnen. Zelfs als ze zeer onvolledig zijn, kunnen mondelinge getuigenissen de onderzoeker op spoor zetten van onvermoede verbanden, personen en gebeurtenissen. Bovendien bewijzen ze hun nut in wisselwerking met soms niet al te duidelijk schriftelijk materiaal.

* * *

Eén van de mensen die ik al voor mijn scriptie-onderzoek sprak, was de uitgever Joop Uitman, bekend als oprichter

[p. 14]

van Uitgeverij Het Wereldvenster en een jeugdvriend van Van Randwijk uit de tijd van diens christelijk schrijverschap. Bij die gelegenheid vertelde hij me een vaag verhaal over een verraadsaffaire uit de oorlog, waarin een zekere Brouwer een rol speelde. Uitman zei ook dat Van Randwijk zich voor deze man na de oorlog had ingezet, toen deze zich in het kader van de Bijzondere Rechtspleging moest verantwoorden. Van Randwijk was daarbij buiten zijn boekje gegaan - hoe, dat wist Uitman niet meer - en daarvoor door rechtbankpresident Van Hamel berispt.

Zo'n twee jaar later stuitte ik bij archiefonderzoek op aanwijzingen dat de top van VN aan het einde van de oorlog slechts ternauwernood aan een massale arrestatiegolf was ontkomen. De herinnering aan het verhaal van Uitman hielp me met de interpretatie van het materiaal en de speurtocht naar nog meer gegevens. Er kwam een drama boven water dat binnen de VN-groep altijd was verzwegen - behalve dan door Joop Uitman. Van Randwijk bleek, zowel om zijn eigen huid te redden (hij had een doodzonde begaan tegen zijn eigen strikte veiligheidsregels door een door de SD vrijgelaten naaste medewerker weer bij VN te betrekken), maar ook uit begrip en medeleven jegens Brouwer, in de gevangenis Duitse SD-ers die over diens verraad moesten getuigen, onder druk te hebben gezet.

Ook de rest van het verhaal van Uitman klopte. Ik vond uiteindelijk een, op het oog weinigzeggend, summier procesverbaal ‘van het in dezelfde zaak voorgevallene ter openbare zitting’. Er bleek over Van Randwijk een vonnis te zijn uitgesproken waarvan de inhoud niet werd vermeld. We namen met een gerust hart van Uitman aan dat hier de door hem genoemde uitbrander van president Van Hamel werd bedoeld - de inhoud van het gezegde deed er eigenlijk niet eens toe. Merkwaardig was dat toen de gegevens boven water waren gekomen en we andere bronnen daar mee confronteerden, er schoorvoetend meer bevestigingen volgden.

* * *

We leerden ook het omgekeerde, zeker zo boeiende, voorbeeld kennen van de wisselwerking tussen bronnen. De zoektocht begon in het archief en leidde terug naar de mondelinge bron. In dit geval ging het om de echte oprichter van Vrij Nederland, de toen achttienjarige PTT-beambte Frans Hofker. Kort na de oorlog had hij, net als vele andere verzetsmensen, zijn verhaal verteld aan medewerkers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Veel later, naar aanleiding van Vrij Nederland-jubilea in de jaren zeventig waarbij de redactie zich vol overtuiging in het verzetsverleden wentelde, werd hij ook over zijn rol bij het ontstaan van VN geinterviewd.

Uit archiefonderzoek voor de Van Randwijk-biografie bleek dat Hofker daarbij een belangrijk en zeer interessant element stelselmatig had verzwegen - vermoedelijk omdat hij dit ook na de oorlog te delicaat vond. Toen ik hem belde voor een dringend gesprek over

Ada en Henk van Randwijk met J.M.Ph. Uitman in 1932

[p. 15]

bepaalde intrigerende vondsten in het archief, grinnikte hij en zei:‘Het gaat zeker over de Groep 2000?’

Dit was een met geheimzinnigheid omgeven verzetsgroep die al vroeg in de oorlog ontstond in kringen van Vrijmetselaars en waarmee Hofker en de zijnen contact hadden gezocht in de hoop te kunnen profiteren van dat netwerk. Dit verzwegen feit bleek later in de geschiedenis van het illegale VN, maar ook rechtstreeks in de levensbeschrijving van Van Randwijk een zeer belangrijke rol te spelen, toen zich een discussie ontspon over het ‘eerstgeboorterecht’, en daarmee de zeggenschap, over het in mei 1945 opduikende blad. Over dat laatste had Hofker natuurlijk minder te vertellen, maar tijdens het gesprek, geconfronteerd met het schriftelijke materiaal, vertelde hij plotseling wel allerlei zeer interessante en voor het begrip van de juiste toedracht van gebeurtenissen belangrijke zaken. Bovendien leidden sommige van zijn uitlatingen op hun beurt ook weer naar vindplaatsen van interessant schriftelijk bronnenmateriaal.

* * *

Van de oprichters van Vrij Nederland was Hofker nog de enige die te achterhalen viel. Sommige onderzoekers van het starre type dat ook al zijn gesprekken tot het einde opzout, hanteren in dat geval nog zo'n adagium van wetenschappelijkheid: één mondelinge bron is geen bron. Dat klinkt flink, maar in de praktijk werkt het gewoon niet zo. Soms is een mondelinge bron, of een paar daarvan, het enige watje hebt: een probleem dat niet alleen eigen is aan de periode van oorlog en verzet, maar bijvoorbeeld ook, zoals Lücker-biograaf Martin Sommer opmerkte, aan die van de verzuiling met zijn grote geslotenheid en nadruk op informele contacten tussen de elites.

Om nog een voorbeeld te geven uit de oorlogstijd: het verhaal van het verraad van de Stichting 1940-1944 op 12 januari 1945.

Daarbij werden talloze kopstukken uit de illegaliteit gearresteerd. Zij spraken na de oorlog onderling af nooit de naam van de verrader, die nog in de oorlog is geliquideerd, te zullen noemen, om diens familie te ontzien. In de verhalen kreeg hij een volkomen andere identiteit, als de tandarts Van Arkel. Zijn werkelijke naam en beroep werden ons pas onthuld na vragen op basis van vage informatie die wij uit oorlogsarchieven hadden opgediept.

Natuurlijk kleven er gevaren aan één bron. Maar net als de mediaevist die over een unieke charter zit gebogen om vast te stellen wat de waarde daar van is, moet ook de interviewer zijn interne en externe bronnenkritiek ontwikkelen. Bij de biograaf die zich al zeer sterk in zijn studieobject verdiept heeft zal trouwens ook een soort intuïtie mee gaan spelen. Hoe zwaar je de informatie bij het schrijven laat wegen, is een kwestie van een glijdende schaal. Het gebruik luistert nauwer naarmate het belang van de mededeling groter is. Dat kan in het uiterste geval betekenen dat de auteur in zijn boek een openlijke afweging maakt over de betrouwbaarheid van de bron.

* * *

De hiervoor doorklinkende dissonanten ten spijt wil ik ten slotte nog wijzen op een ander groot voordeel van de mondelinge bron, zoals dat in onze onderzoekspraktijk naar voren kwam en dat misschien voor de hand liggend lijkt, maar dat naar ik vrees voor veel onderzoekers niet altijd is. Dat voordeel ligt in de kans die je hebt dat zo iemand cruciaal

[p. 16]

archiefmateriaal kan opleveren.

Zo leverde een gesprek in een later stadium van het onderzoek, met iemand die gerust een van de mindere goden in het illegale pantheon van VN genoemd mag worden, uniek materiaal op over essentiële gebeurtenissen uit het bestaan van Van Randwijk en het illegale Vrij Nederland: de verraadsgolf uit het najaar van 1942; de daarmee samenhangende afsplitsing van het illegale blad Trouw van VN in januari 1943 en de daaropvolgende wederopbouw en reorganisatie van VN die de macht van Van Randwijk definitief bevestigde.

Onze gespreksgenoot bleek, juist vanwege zijn onopvallende rol, tijdens de oorlog te zijn gevraagd om het pak met gevoelige dossiers veilig te bewaren. Met oud papier, touw en al haalde hij het tevoorschijn uit de kast met schuilplaats waar het sinds 1943 had gelegen!

Deze tekst werd uitgesproken op het zevende symposium van de Werkgroep Biografie, 19 november 1993 in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag.