Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 270]

Ironie en biografie
Enkele kanttekeningen
Gerard Bes

De ‘Dag van de Egodocumenten’ op twaalf maart 1993, georganiseerd door de Werkgroep Biografie, eindigde met een forum.

Wam de Moor droeg aan de zijlijn bij. Hij vertelde dat hij voor zijn Van Ouds-hoorn-biografie besloten had een aantal brieven van de schrijver slechts samengevat weer te geven; ze waren te weinig belangwekkend om ze in extenso op te nemen. Het samengevatte moest aan het beeld bijdragen dat De Moor wilde geven van Van Oudshoorns korte, maar uiterst ongelukkige verblijf in Antwerpen.

De Moor biechtte nu op dat hij zich in zijn samenvatting enige ironie had toegestaan en vroeg zich ten overstaan van het forum af of zoiets eigenlijk wel mocht. Pierre Dubois veroordeelde niet: ironie geeft blijk van interpretatie. Hierdoor aangemoedigd bekende De Moor vervolgens dat het samenvatten hem het meeste plezier had verschaft bij het schrijven van de biografie. Dubois keek op slag wat bedenkelijker en zei: ‘Maar dàn moet je op je hoede zijn.’

De zaal was geamuseerd.

Ironie als stijlmiddel

K.L. Poll zou De Moor zonder meer gekapitteld hebben, gekant als hij was tegen de overhand die naar zijn mening de ironie in de literaire non-fictie had genomen. Zijn punt was dat je zelden meer kon lezen wat iemand in alle ernst dacht. Poll schreef altijd precies wat hij dacht, daarom werd hij met de regelmaat van de klok voor moralist en dominee uitgemaakt.

Polls bedenkingen hebben geen ingang gevonden, omdat er tegen ironie toch geen kruid gewassen is.

Ik was dan ook verrast toen ik in een artikel las: ‘Ironie is veilig, want het neemt nooit stelling voor, maar enkel tegen. Het is een stijlmiddel dat snel slijt en waar niet veel onder zit. Ironie is makkelijk, iedereen kan het.’ (HP/De Tijd 19.3.93.)

Maar je kunt niet genoeg op je hoede zijn. We bedienen ons van ironie, maar de ironie bedient zich nog meer van ons, alsof zij een spel met ons speelt. ‘De ironie van de geschiedenis’ en ‘de ironie wil dit of dat’: het lijkt erop dat zij filiaalbeheerder is van het noodlot.

De dubbele aard van de werkelijkheid, of wat daar op lijkt, is er misschien uitsluitend om de ironie te plezieren.

Ironie en biografie

Verreweg de meeste biografieën zijn gegrondvest op een solide enerzijds/anderzijds- visie.

Misschien zetelt in het collectief bewustzijn het vermoeden dat niets is wat het lijkt en geeft het veelvuldig gebruik van ironie uitdrukking aan dat vermoeden: het vermoeden dat ons bestaan zich afspeelt in de niet traceerbare ruimte van een gigantische dubbele bodem.

Ironiseren wat niet ironisch ís, lijkt me niettemin riskant. De vertaler bevindt zich in hetzelfde parket als de biograaf als deze, verleid door een schot voor open doel, grappen aan de originele tekst toevoegt. Kwaliteitsverbetering moet wijken voor objectiviteit. Ironie kan iemand niet zo maar in de schoenen worden geschoven.

[p. 271]

Hans Lodeizen als gymnasiast

De ironicus kan bovendien arrogantie verweten worden. Hij smaalt om de misère waarvan hij, universeel gezien, zelf deel uit maakt.

Een ander punt is dat verschillen in plaats en tijd zo goed als altijd met cultuurverschillen gepaard gaan. Larmoyante liefdesbrieven uit 1833 kun je in 1993 leuk ironisch samenvatten: de lezende tijdgenoot begrijpt het. De lezer echter van 2037 mist waarschijnlijk de beoogde spot van 1993 door een veranderde waardering van de liefdesbrieven uit 1833. Misschien moet de geschiedschrijver de toekomstige lezer dit soort missers proberen te besparen.

Hans Lodeizen

Enkele uitlatingen van Hans Lodeizen plaatsen de biograaf voor het probleem van de al dan niet vermeende ironie. Lodeizen beschreef als twintigjarige in ‘Oratio pro Domo’ (Dutch Crossing, August 1983) het leven dat hij tot dan toe geleid had. Zo wilde hij de zaken op een rijtje zien te krijgen, te meer omdat de vraag drong hoe verder te gaan. De tekst oogt hier en daar enigszins puberaal. De verleiding ligt op de loer om passages met enige ironie te parafraseren. Toch maar niet. Want is dat puberale hier en daar niet opzettelijk? Een blijk van interpretatie van perioden waarin hij jonger dan 21 was? Het is niet goed uit te maken of Lodeizen zich in bepaalde passages van zelfspot bedient of niet. Ook in de omgang vertelde hij vaak en graag iets wat echt gebeurd kon zijn, maar op zijn minst ook aangedikt werd.

In zijn ‘Oratio pro Domo’ beschrijft hij hoe hij als gymnasiast met alle macht kuis wil zijn en polluties verhindert. Dàt grenst al aan het ongeloofwaardige, maar of de volgende zin voor zoete koek genomen moet worden, is helemaal onduidelijk:

‘De grote zaadophopingen veroorzaakten krampen in de lies - een zeer pijnlijke aandoening, waarvan ik tot op de huidige dag nog niet geheel en al bevrijd ben.’

De biograaf krabt zich achter het oor en stuit in zijn zoveeldelige medische encyclopedie niet op dit uit eigen ervaring onbekende fenomeen. Hij doet er in zo'n geval goed aan een ter zake kundige te raadplegen, of anders de lezer slechts deelgenoot te maken, zonder tussenkomst van ironie, van de twijfels en de mogelijke interpretaties.

Van Oudshoorn

Wie nu in het tweede boek van de Van Oudshoorn-biografie ‘Antwerpen 1933, een intermezzo’ opslaat, wordt, zoekend naar de beloofde ironie, tot zijn verrassing niet beloond. Was De Moors zelfcensuur toch behoorlijk werkzaam geweest? Hoe komt het dan dat hij zich die ironie herinnert? Een verklaring kan zijn dat hij zich schuldig voelde om zijn neutrale schildering van de doodongelukkige situatie waarin zijn held eind 1933 verkeerde.

Ironisch is De Moor naar mijn mening wèl als hij beschrijft wat Marie, Van Oudshoorns vrouw, pal na diens dood doet. De beschrijving lijkt objectief,

[p. 272]

maar wordt voorafgegaan door: ‘Ze zal gedaan hebben, wat verwacht mocht worden.’

Hiermee wil De Moor waarschijnlijk zeggen dat hij geen andere keus had dan geloof te hechten aan Maries mededelingen: zij was haar eigen en enige getuige. Hij noteert: ‘En niet zonder pathos zal zij daarna - de opera biedt veel variaties op het sterven van de geliefde - haar brede, vlezige armen over zijn bovenlichaam hebben gespreid en geroepen hebben: “Ach, mein Feiltjen, du hast mich im Stich gelassen!” En gesnikt hebben. Of smartelijk gezongen.’

Bij Maries uitroep plaatst De Moor een noot, die de conclusie toelaat dat hij zelf al nattigheid voelde: ‘Het is opmerkelijk dat zij, zowel tegen mij in 1959 als tegen Hermans niet lang na Feijlbriefs dood aldus gesproken heeft.’

Opmerkelijk? Aldus? Waarom dan tot twee keer toe in de betreffende alinea het modale ‘zal’?

De Moor draagt het bewijs aan dat je met ironie niet voorzichtig genoeg kunt zijn. Hij was niet ironisch waar hij het dacht te zijn, en hij was ironisch waar hij het misschien niet wilde zijn.