Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 267]

De ‘werdegang’ van een theater-archief
Caroline de Westenholz

Die stoffige hutkoffers vol oud papier ergens achterop de zolder van mijn stiefvaders huis - ik moet ze hebben gekend vanaf het moment dat mijn moeder hertrouwde met de Haagse voordrachtkunstenaar Albert Vogel (1924-1982), oftewel vanaf mijn zesde jaar. Ook wist ik altijd wel wat erin zat: papieren van de familie Vogel, daar ingekwakt na de plotselinge dood van ‘papa’ in 1933 en sindsdien voor zover ik wist nooit meer aangeraakt.

‘Papa’ heette eveneens Albert Vogel (1874-1933). Hij was officier in het Nederlandse leger en tevens voordrachtkunstenaar. Als soldaat zowel als artiest had hij al een roemrijke carrière achter de rug toen hij tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn latere vrouw ontmoette: de voordrachtkunstenares Ellen Vareno (1890-1985). In de jaren twintig traden zij samen op door heel Europa, langs kermissen en hoven, met programma's vol Nederlands proza en poëzie in vertaling. Hun kinderen Tanja (balletdanseres), Ellen (actrice), en Albert jr. groeiden op in het plezierige, mondaine milieu van een geacht en gevierd kunstenaarsgezin. Huize Elisavetha aan de Haagse Frankenslag - genoemd naar de Roemeense Koningin Elisabeth (Carmen Sylva), wier persoonlijke ‘Kammerrezitator’ Vogel sr. was - bood gastvrijheid aan vooraanstaande leden van de contemporaine maatschappij. Toch hebben de kinderen slechts vage herinneringen aan die tijd. De oudste, Tanja, was net veertien toen hun vader thuis plotseling overleed aan een hartaanval. Vogel sr. werd 59 jaar oud.

Zijn dood kwam aan als een natuurramp. Ellen Vareno verkeerde in een staat van shock. Ze hing de lier resoluut aan de wilgen, en na 1933 heeft zij nooit meer op de planken gestaan. De kinderen werden naar kostschool gestuurd. Volgden de crisisjaren; spoedig na Vogel's overlijden zat de familie volledig aan de grond. De Frankenslag werd veel te duur, en ze verhuisden naar een heel wat minder riant onderkomen in de naburige Reinkenstraat. Over het zorgeloze verleden werd door moeder Vogel in elk geval niet meer gepraat.

Zo zou het blijven. Ellen Vareno heeft haar man meer dan een halve eeuw overleefd, en ze is hem trouw gebleven. In al die jaren heeft ze zelfs nooit een verhouding met iemand gehad. Zolang als ik haar echter kende (vanaf 1960), heeft ze maar één keer iets over vroeger gezegd. Dat was toen een familievriend eens een pijp opstak met een bepaald soort zeldzame tabak. ‘Ach,’ zei oma opeens, een ietwat weemoedige trek op haar gezicht, tegen Albert jr., ‘dat rookte je vader ook.’

Die opmerking heeft op mij als kind diepe indruk gemaakt. Een enkel vleugje tabaksrook kon blijkbaar een passie van vijftig jaar geleden oproepen! En oma was geen doetje. Waarom had ik zelf nog nooit zoiets meegemaakt?

Wel - mijn tijd zou komen, en misschien is het maar goed dat ik hier nu pas aan begonnen ben. Een biograaf moet zelf iets van emoties weten, voor hij of zij die van een ander beschrijven kan.

* * *

Albert Vogel jr. praatte wel. Mijn stiefvader vertelde graag anecdotes over het romantische verleden van zijn voorge-

[p. 268]

slacht. Dan schilderde hij de avonturen van zijn bet-overgrootvader, die met Napoleons keizerlijke armee naar Rusland was getrokken en nooit meer teruggekomen was; hij vertelde over ‘oom Anthing’, wiens portret bij ons aan de muur hing, die de grote veroveraar nog persoonlijk had gekend; of over het adellijke Chinese bloed dat hem - Albert - en zijn zusjes door de aderen stromen zou. Destijds nam ik die verhalen, hoezeer ik de presentatie ervan ook waardeerde, met een korreltje zout. Totdat hij doodging. Op 58-jarige leeftijd stierf Albert Vogel jr. volslagen onverwacht aan een hersenbloeding. De geschiedenis leek zich te herhalen... maar toch niet helemaal.

Acht jaar geleden heb ik ze voor het eerst opengemaakt, die kisten op de zolder van mijn ouderlijk huis. Aarzelend rommelde ik tussen intrigerende toneelfoto's, een onbeschrijfelijke hoeveelheid getypte manuscripten, programma's van

Albert Vogel in Oedipus en Antigone als Grieks redenaar (Haags Gemeentearchief)

lang voorbije toneelop-tredens, in Nederlands, Duits en Engels, door binnen- en buitenland. Ik vond een met de hand geschreven familiegeschiedenis, een knipselboek met recensies daterend van vóór 1910, en een Gedenk-boek uitgegeven naar aanleiding van Vogels 25-jarig kunstenaars-jubileum in 1924.

Ik begon te lezen. Langzaam aan begon het tot mij door te dringen, dat de verhalen die mijn stiefvader zo zwierig en uit de losse pols verteld had, wel degelijk ergens op waren gebaseerd. Tot mijn stomme verbazing bleek Albert jr. de inhoud van deze kisten zeer goed te hebben gekend. Wat miste ik zijn kennis nu! Ik zocht verder. Ik vond hele albums grammofoonplaten, van Albert Vogel sr. en Ellen Vareno zelf zowel als van andere, voordrachtkunstenaars, en ik legde ze op de grammofoon. Voor het eerst hoorde ik Willem Royaards spreken, en de grote Louis Bouwmeester. Met een nieuw respect riep ik me een lang vervlogen middag in ons huis op Mallorca voor de geest, toen mijn stiefvader met Frédéric Bastet achter de vleugel voor ons aller amusement das Hexenlied voor-droeg, een zwaar romantische ballade van Ernst von Wildenbruch met muziek van Max Schillings. Nu hoorde ik Ludwig Wüllners weergave van zestig jaren terug, met diezelfde, merkwaardig zangerige intonatie.

Eén ding was me inmiddels wel heel erg duidelijk geworden: wat daar bij ons al die jaren achteloos op zolder opgeslagen had gestaan, was een in de toneelhistorie van ons land volslagen onbekend archief. Ik was het aan mijn stiefvaders nagedachtenis verplicht daar iets mee te doen.

Het probleem met voordrachtkunst is dat het zo'n randgebied is. Het Toneelmuseum, zoals het toen nog heette, wilde het archief niet hebben; voor het Letter-

[p. 269]

kundig bleek het weer te theatraal te zijn. Dus berust het nu in het Haags Gemeentearchief. De afgelopen jaren heb ik geprobeerd er enigerlei orde in aan te brengen. Liefdewerk oud papier, inderdaad.

Zo langzamerhand begint zich een beeld te vormen. De komende maanden zullen er zo hier en daar wat artikeltjes van mijn hand verschijnen, waarin ik een ten onrechte vergeten kunstenaarsechtpaar uit het eerste kwart van deze eeuw ten tonele wil voeren: Albert Vogel en Ellen Vareno. Het uiteindelijke doel, op aanraden van Pierre Dubois, is een biografie over de hele familie.

Oproep

Wil een ieder die Albert Vogel sr. misschien nog heeft zien optreden, of die onderstaande (of andere) programma's, boeken, artikelen, brieven of platen van hem bezit, zich met mij in verbinding stellen? (Zie adres achterin dit Bulletin).

* Ben Albach, Langs kermissen en hoven, Zutphen 1977. Dit verrukkelijke boek handelt over een ander Haags toneelspeler, Jan Baptist van Fornenberg, die in de zeventiende eeuw met zijn troep heel Europa bereisde en uiteindelijk in Zweden een Hollandse schouwburg heeft gesticht.

* Publicaties van Albert Vogel sr:

Het Japansche Tooneel, IJsselstein 1909;

Je Maintiendrai, een boek voor leger en volk, Brummen 1917;

Voordrachtskunst, theoretische en practische beschouwingen, Arnhem 1920;

De oude koloniaal, dialoog in 1 bedrijf, en Amor als Geneesheer, dialoog in 3 tooneelen, beide uitgegeven te Alkmaar 1926;

Rhetorica, basis der welsprekendheid, Rotterdam 1931;

Voordrachtskunst, theoretische en practische beschouwingen,

Arnhem 1931, 2e herziene en vermeerderde druk;

Over Albert Vogel gaat: H. de Boer, Albert Vogel, Romantische Voordrachtkunst, Rotterdam 1907

Jan Feith, Uit Piet's Vlegeljaren, Rotterdam 1906 (jongensboek: Bram Kogel is Albert Vogel; een eerste druk zou zeer welkom zijn!)