Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 141]

Belle
De stand van het onderzoek
Simone Dubois

Belle had, toen ze in 1771 Nederland verliet, als schrijfster nog geen naam. Slechts een aantal vrienden en kennissen had gelegenheid gehad haar enige gepubliceerde novelle Le Noble uit 1763 te lezen en een nog kleinere kring had haar zelfportret onder de naam Zélide, verzen en haar toneelstuk Justine, die in manuscript bestonden, onder ogen gehad. Maar haar correspondenten als James Boswell en Constant d'Hermenches hadden toen al haar schrijverstalent ontdekt. Vooral d'Hermenches moedigde haar aan en inspireerde haar tot de openhartige, sedertdien uitgegeven brieven. Ze zou in haar eigen tijd pas bekendheid krijgen, toen ze ongeveer twaalf jaar na haar huwelijk en twintig jaar na het verschijnen van Le Noble opnieuw ging publiceren. In 1784 verschenen Lettres Neuchatelôises en Mistriss Henley en van dat ogenblik af zou ze onvermoeibaar doorgaan met het schrijven en publiceren van romans en novellen, toneelstukken, essays, pamfletten, verzen en met een briefwisseling met een groot aantal correspondenten. Haar literaire werk werd afgewisseld, en dan vooral in de jaren 1786 tot 1792, met het componeren van muziek.

Een groot succes had ze niet en daar verlangde ze ook niet naar. Wel hoopte zij later hier of daar nog te worden gelezen, en ongeveer dertig jaar na haar dood begon die wens geleidelijk in vervulling te gaan.

* * *

Er is zojuist al gesproken over het werk van Philippe Godet en wat daaraan vooraf ging. En het is waar dat sinds 1906 alle boeken en beschouwingen over Belle van Zuylen / Madame de Charrière de gegevens waarop zij steunden aan Godet ontleenden.

In 1940 gaf een nakomelinge van d'Hermenches, barones de Constant de Rebecque, in samenwerking met Dorette Berthoud, nog een verlate reactie op Madame de Charrière et ses amis, namelijk een keuze uit de brieven van Constant d'Hermenches, onder de titel Les Mariages manqués de Belle de Tuyll. Godet kende slechts de brieven van d'Hermenches die zich in de bibliotheek van Neuchâtel bevonden en niet die welke door Gaullieur aan diens kleinzoon waren verkocht. Een tweede belangrijke reden voor de uitgave was dat Godet, volgens de auteurs aan Belle alle kwaliteiten had toegekend, d'Hermenches afschilderde als een ijdel, zelfingenomen en egoïstisch personage en meer dan eens een zekere wrok had laten merken jegens diens opvattingen en levensstijl.

De bekende Engelse schrijver Geoffrey Scott ontdekte Madame de Charrière et ses amis toen hij in november 1921 in Ouchy verbleef en in Lausanne op zoek ging naar lectuur. De biografie fascineerde hem buitengewoon, hij las er zijn vrouw elke dag uit voor en besloot al spoedig zelf een biografie over Belle te schrijven, waarvoor het werk van Godet als basis diende. Zijn boek verscheen in het najaar 1925 onder de titel The Portrait of Zélide. Het had nog méér succes

[p. 142]

dan het boek van Godet. In enkele maanden kwamen er vijf herdrukken. Zijn vrouw vertaalde vier werken van Belle onder de titel Four Tales by Zélide (Le Noble, Mistriss Henley en twee delen van de Lettres écrites de Lausanne), die eveneens in 1925 verschenen.

In het Bulletin van het Genootschap Belle van Zuylen (nr. 6, sept. 1981) gaf C.P. Courtney een verklaring van dit succes namelijk dat Scott zichzelf in het leven van Belle en vooral in de vriendschap tussen haar en Benjamin Constant herkende; hij voelde zich een soort Adolphe. Het is ongetwijfeld aan de directheid van de geschriften van Belle van Zuylen te danken dat zoveel lezers, zowel mannen als vrouwen, gegrepen worden door de wijze waarop zij haar gevoelens weet uit te drukken. De lectuur van Madame de Charrière et ses amis had aanvankelijk de wat moeizame verhouding tussen Scott en diens vrouw, Sybil Cutting verbeterd, maar toen zij in 1923 in Florence waren, was hij verliefd geworden op Victoria Sackville-West die, naarmate hij ze schreef, de hoofdstukken van The Portrait of Zélide te lezen kreeg. Met welke intentie ook geschreven, dit boek van Scott droeg er in ieder geval aanzienlijk toe bij, dat Isabelle de Charrière in bredere kring bekendheid kreeg.

Toen Scott in 1927 werd aangewezen als uitgever van de toen pas teruggevonden brieven van James Bos well, kwam hij opnieuw in aanraking met nog onbekende brieven en geschriften van Belle van Zuylen, die zich daaronder bevonden. In deel twee van de Boswell Papers publiceerde hij de correspondentie Belle-Boswell die hij had aangetroffen, evenals brieven van Boswell aan andere leden van de familie van Tuyll. Het was méér dan hij in Godet had aangetroffen, maar voor zijn biografie heeft hij het niet kunnen gebruiken. The Portrait of Zélide is nooit in het Nederlands vertaald, dit gebeurde helaas wel met een vie romancée over haar van Dorothy Farnum The Dutch Divinity onder de titel De Godin van Oud-Zuylen. Het boek heeft veel bijgedragen aan het romantisch vertekend beeld dat sommigen van Belle hebben, maar dat volkomen onrealistisch is. Met behulp van het feiten-materiaal wordt hier een fantastische voorstelling gegeven die zelfs een vluchtig onderzoek niet kan doorstaan.

* * *

Een kleine kring waarin Belle van Zuylen, toen ze nog in Nederland woonde, enige bekendheid genoot, was die van de jurist en literator Rycklof Michael van Goens, wiens vriend Frans van Lelyveld, oprichter van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde na lezing van Le Noble over Belle de bekende uitspraak deed: ‘Ach, was die juffer zoo goed om in 't Nederlands te schrijven! Wat een voordeel indien de Burgerman door haar aan 't lezen raakte.’ Met van Goens heeft Belle een correspondentie gevoerd; in zijn eigenhandig geschreven lijst vermeldt hij brieven van haar die, zoals ook Wille in zijn boek over De Literator R.M. van Goens en zijn kring meedeelt, niet in de collectie aanwezig zijn en niet werden teruggevonden. Het is verder zeer waarschijnlijk dat Van Goens, maar vermoedelijk ongewild, de trait d'union is geweest tussen de Duitse schrijver F.H. Jacobi en diens zogenaamde Londense, maar bij Marc-Michel Rey in Amsterdam vervaardigde editie van Le Noble uit 1771.

Hoewel wij uit correspondenties weten dat Isabelle de Charrière door bemiddeling van haar broer Vincent exemplaren aan haar vroegere boekhandelaar Spruit

[p. 143]

in Utrecht stuurde van de Lettres Neuchâteloises en Mistriss Henley, werden er maar weinig van verkocht en reacties erop zijn niet bekend. Ook niet op haar pamfletten, waarvan ze haar uitgever had verzocht er in Nederland te verspreiden. Pas na het verschijnen van de biografie van Philippe Godet zou er aan Belle aandacht worden besteed, onder andere door F. Smit Kleine en zijn echtgenote Smit Kleine-Fastré. P. Valkhoff schreef over haar in de Gazette de Hollande en in De Gids van 1928. In 1926 besteedde ook barones M. van Tuyll van Serooskerken aandacht aan Belle in Het Haagsch Maandblad en twee jaar later wijdde zij in hetzelfde maandblad een artikel aan Madame de Charrière's later leven.

Pas in 1942 verscheen er een eerste vertaling van Belle van V.E. van Vriesland, namelijk van Caliste onder de naam van J.C. Bloem, omdat Van Vriesland in die jaren niet kon publiceren. Eveneens tijdens de bezetting bracht de uitgever A.A.M. Stols, een clandestiene uitgave van Le Noble en Mistriss Henley in de originele taal. Zo kwam er langzaam wat beweging in de belangstelling voor Belle van Zuylen in Nederland. In 1955 verscheen een beknopte monografie van Titia Geest onder de titel Madame de Charrière, Belle van Zuylen - Een levensverhaal uit de 18de eeuw en zes jaar later was het de tentoonstelling Belle van Zuylen et son époque, samengesteld door M.R. Luttervelt, die zowel in het Rijksmuseum te Amsterdam als in het Institut Néerlandais te Parijs de aandacht op haar vestigde. Bij die gelegenheid hield prof. S. Dresden een lezing over Madame de Charrière et le goût du témoin, die daarna in Neophilologus XLV, 1961, werd gepubliceerd.

* * *

Uitgever Geert van Oorschot (foto: Co-Press-studio)

Wat mijzelf betreft onderging ik, in het begin van de jaren vijftig bij het lezen van de biografie van Philippe Godet eenzelfde fascinatie als Geoffrey Scott. Ik had het geluk dat ook mijn man belangstelling voor haar toonde - hij had mij trouwens op Belle van Zuylen attent gemaakt - en mij stimuleerde om mij verder in deze figuur te verdiepen. Ik publiceerde een paar artikelen over haar en merkte weldra, dat er nog veel meer ongepubliceerde werken en brieven van Belle moesten bestaan.

Op een dag vertelde Geert van Oorschot ons dat hij graag Belle van Zuylen zou uitgeven maar dat de mensen met wie hij over zijn voornemen had gesproken, wisten te melden dat de archieven moeilijk of niet toegankelijk waren. Dat verbaasde ons en bij bezoeken die wij brachten aan de archieven en bibliotheken in Neuchâtel, Genève en Lausanne, waar zich de meeste originelen bevonden, bleek dat ook niet het geval. Alleen het archief Constant in Lausanne

[p. 144]

was tot 1 januari 1974 gesloten. In de volgende maanden lieten wij alle bestaande documenten, brieven en handschriften fotocopiëren om althans in Nederland een collectie te krijgen, zij het in fotocopie van alles wat zij schreef. Intussen had ik het verzoek ontvangen om een monografie aan Belle te wijden. Dat werd in 1969 Belle van Zuylen, Leven op afstand. Het wekte belangstelling en kreeg verschillende drukken. De Arbeiderspers vroeg mij een keuze uit de brieven te maken voor de reeks Privédomein. Deze verscheen onder de titel Rebels en beminnelijk met een inleiding en had eveneens succes. Voor de reeks Meulenhoff Educatief schreef ik daarna voor het onderwijs nog Belle van Zuylen, Confrontatie met Europa, maar men wist er niet goed weg mee in het leerprogramma.

Bij het zien van de hoeveelheid materiaal die wij hadden verzameld, vatte Van Oorschot zijn plan weer op en stelde mijn man en mij voor, ons aan de uitgave van de Verzamelde Werken te wijden. Wij koesterden wel het voornemen een biografie over haar te schrijven, maar een dergelijke uitgave ging onze plannen te buiten. Wij realiseerden ons dat de omvang en de moeilijkheden van de onderneming onze krachten te boven moesten gaan. Maar wij beseften tegelijk het primordiale belang ervan en zochten naar een mogelijkheid om het plan toch doorgang te laten vinden. Ik sloot mij aan bij de toen nog niet zo lang bestaande Werkgroep Achttiende Eeuw, geaffilieerd aan de Société Internationale d'Etudes du 18ème siècle en in het buitenland vonden we geïnteresseerden, vooral onder de Benjamin Constant-specialisten, die bereid waren om met ons een dergelijke taak uit te voeren. In 1974 organiseerde de Werkgroep 18de eeuw een drie-daags symposium op Slot Zuylen, met een grote tentoonstelling over Belle van Zuylen van originele stukken en documenten, onder de titel Actualité d'Isabelle de Charrière. De voorbereidingen namen ongeveer twee jaar in beslag die trouwens ook nodig waren om de uitgave-plannen vorm te geven. Er werden zestien lezingen gehouden door specialisten uit België, Engeland, Zwitserland, Amerika en Nederland. Ze werden daarna uitgegeven in een driedubbel nummer (27, 28 en 29) van het Documentatieblad van de Werkgroep (1975). De tentoonstelling die dank zij de medewerking van verschillende instanties gerealiseerd kon worden, trok in anderhalve maand meer dan 3500 bezoekers.

Na afloop van het Symposium vond iedereen het jammer weer uit elkaar te gaan en door enkele aanwezigen werd besloten tot de oprichting van het Genootschap Belle de Zuylen / Isabelle de Charrière. Dit genootschap dat nu achttien jaar bestaat houdt jaarlijks een bijeenkomst op het Slot Zuylen en geeft een Bulletin uit onder de titel Lettre de Zuylen, enkele jaren later gewijzigd in Lettre de Zuylen et du Pontet toen er ook in Zwitserland een Association des Amis de Madame de Charrière tot stand kwam. Maar er gebeurde nog iets van kapitaal belang.

Aan het slot van dit Symposium kon Geert van Oorschot meedelen dat er een internationale redactie was gevormd die, naast enkele medewerkers voor speciale aspecten, bestond uit een Zwitser, een Belg, een Fransman, twee Engelsen en twee Nederlanders, en dat met steun van ZWO, het Fonds National Suisse de la Recherche Scientifique en enkele andere bronnen de nodige subsidies verkregen waren voor de voorbereiding van een wetenschappelijke, geannoteerde uitgave in de oorspronkelijke taal, het Frans, van alle werken en brieven van Belle van Zuylen/Isabelle de Charrière.

[p. 145]

Gedurende de loop van deze werkzaamheden werden nog veel onbekende brieven en documenten teruggevonden, vooral in Zwitserland, maar ook in Nederland.

* * *

In het Rijksarchief van Gelderland te Arnhem had ik het geluk twaalf kopieën van brieven van Belle te ontdekken aan baron W.C.A. Van Pallandt. Zij bleek haar brieven te hebben teruggevraagd maar Van Pallandt had ze, alvorens daaraan gevolg te geven eigenhandig overgeschreven. Dank zij de hulp van mevrouw de Booy, toen destijds hoofd van het Centraal Register van Familiearchieven bij het Algemeen Rijksarchief, lukte het nog een belangrijke collectie brieven van Belle aan familieleden te ontdekken en te fotocopiëren. Het was een vondst van ongeveer honderdvijftig brieven, waarvan van enkele slechts een paar fragmenten bekend waren. Die collectie bevatte ook nog andere teksten o.a. de helft van een toneelstuk, waarvan wij de andere helft kenden uit de Bibliotheek van Neuchâtel! Dit materiaal vulde niet alleen leemten aan, maar maakte het ook mogelijk enkele onjuiste meningen over haar te weerleggen. Helaas bevatte de collectie niet de brieven aan haar ouders die door Sainte-Beuve werden gelezen. Kort daarop werd onze verzameling nog aangevuld met de uiterst belangrijke en eindelijk toegankelijk geworden brieven uit het Constantarchief van de Bibliothèque Cantonale et Universitaire van Lausanne.

In 1984 verscheen het tiende en laatste deel van de editie, waarvan de uitgave mogelijk werd gemaakt door de finaciële steun van het Prins Bernard Fonds. Bij het verschijnen van het laatste deel werd op initiatief van het Genootschap Belle de Zuylen, de Association Suisse des Amis d'Isabelle de Charrière en de redactie van de Verzamelde Werken opnieuw een symposium georganiseerd, ditmaal van één dag in de aula van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Er werd wederom een tentoonstelling aan haar gewijd, maar nu een documentaire, onder de titel A la Recherche d'un art de vivre (The quest for a philosophy of life) in het Frans en in het Engels en gericht op het buitenland om daar een grotere bekendheid aan de schrijfster te geven. Na een succesvolle presentatie in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag begon zij aan een rondreis die, dank zij de medewerking van velen, inmiddels in verschillende Universiteiten en bibliotheken werd getoond in België, Zwitserland, Duitsland, Amerika, Canada en Frankrijk.

Het doel van al deze inspanningen, om bij een breder publiek bekendheid te geven aan de geschriften van Belle van Zuylen/Isabelle de Charrière, is thans volop bezig zich te realiseren. Er worden nu geregeld scripties, dissertaties, beschouwingen en artikelen over haar geschreven en gepubliceerd. Het Zwitsers Genootschap Association des Amis d'Isabelle de Charrière kondigt alweer een nieuw Symposium aan dat drie dagen in beslag zal nemen in november 1993 te Neuchâtel waar een vijfentwintigtal sprekers verschillende aspecten van de schrijfster en haar werk zullen belichten.

Dank zij vertalingen werd een deel van de werken en brieven gemakkelijker toegankelijk in het Nederlands en het grote succes van de tentoonstelling in 1990 op Slot Zuylen, die ook door veel buitenlanders werd bezocht, bewijst hoe groot de uitstraling van deze schrijfster inmiddels is geworden. Wij hopen dat onze biografie - de eerste die op veel nieuw materiaal berust maar eigenlijk ook de

[p. 146]

eerste die van de persoonlijke betekenis van Belle van Zuylen uitgaat - daar verder toe zal kunnen bijdragen.

Deze tekst werd uitgesproken 12 maart 1993 op het zesde symposium van de Werkgroep Biografie, ‘Dag van de Egodocumenten.’