Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 68]

Een ontbinding in factoren
Over R.A. Kollewijns Bilderdijk (1891)
Annette Portegies

Willem Bilderdijk was gestoord. Volgens R.A. Kollewijn, die zestig jaar na zijn dood een biografie van de dichter schreef, was hij depressief, gefrustreerd en geobsedeerd door seksualiteit. Hij toonde zich een dwangmatig leugenaar en hedonist en leed zowel aan achtervolgings- als hoogmoedswaan. Een complexe en boeiende persoonlijkheid die het slachtoffer werd van erfelijkheid en milieu, zo concludeerde de biograaf.

Roeland Anthonie Kollewijn wijdde zijn leven aan de wetenschap. In Groningen volgde hij colleges over de Nederlandse taal en literatuur bij prof. dr. H.E. Moltzer. In 1880 promoveerde hij in Leipzig op de studie Ueber den Einfluss des holländischen Dramas auf Andreas Gryphius. Hij werd leraar op een HBS, verzorgde edities van Nederlandse klassieken, schreef artikelen over Vondel en Hooft en riep op tot vereenvoudiging van de spelling. Zijn twee bekendste publikaties zagen het licht in 1891: het opstel ‘Onze lastige spelling’ en de tweedelige biografie over de dichter Willem Bilderdijk.

In zijn Herinneringen (1932) blikt Kollewijn terug op het werken aan Bilderdijk: ‘Ik had als jongen al vrij wat van hem gelezen. [...]. Verscheiden regels, enkele hele gedichten vond ik diepzinnig van inhoud, zeldzaam welluidend, prachtig van vorm. Verreweg de meeste middelmatig. Wat een voortdurende aantrekking op mij uitoefende was het raadselachtige van zijn persoonlikheid. Er waren uitspraken van vrienden, die hem roemden als een edel, oprecht mens. Er waren verzen en passages uit zijn brieven die dat schenen te bevestigen. Volgens sommige tegenstanders, die óók bewijsplaatsen aanhaalden, kon hij niet worden vrijgepleit van huichelarij. Hoe was hij eigenlik? Door a priori aan te nemen dat de waarheid ook hier wel in het midden zou liggen, kwam men alleen tot een waarschijnlik vermoeden. Er zat maar één ding op. Wilde men tot de waarheid doordringen, dan moest men zoveel mogelik alle belangrijke plaatsen uit de geschriften van en over hem verzamelen, ze ordenen en met elkaar in verband brengen. [...]. Gedurende vier jaren besteedde ik nagenoeg alle vrije tijd, mijn vrije middagen, mijn avonden, mijn Zondagen, met groeiende voldoening aan mijn boek. Niet dat ik meer en meer in verrukking kwam over het werk-in-zijn-geheel van de dichter. [...]. Wat mijn belangstelling voortdurend prikkelde, was het nieuwe dat ik vond. Daar ik naar mijn beste weten al het belangrijke had geëxcerpeerd en geordend, kon ik met vrij grote zekerheid over allerlei feiten uit zijn leven oordelen en verschillende uitspraken en beweringen van hem zelf aan de waarheid toetsen. Ja, met grote voldoening ben ik aan het boek over Bilderdijk bezig geweest!’¹

1 R.A. Kollewijn: Herinneringen. (Santpoort, 1932), p. 122-123.

[p. 69]

[p. 70]

Kollewijns Bilderdijk werd een biografie met een reputatie. Allard Pierson wijdde er een omvangrijk - voornamelijk afkeurend - opstel in De Gids aan. Jan Romein beschouwt Bilderdijk in zijn handboek De biografie uit 1946 juist als een gunstige uitzondering op de onafzienbare reeks negentiende-eeuwse Victoriaanse biografieën en hagiografieën. Peter van Zonneveld leidt de bloemlezing Ik reikhals naar het graf in met een beknopt resumé van feiten en visies uit Kollewijns studie en noemt Bilderdijk ‘een standaardbiografie’.² Wie zich met Bilderdijk als dichter of de biografie als genre bezig houdt, kan er blijkbaar niet omheen. Daarom verdienen deze lijvige levensbeschrijving en de wetenschappelijke context waarin zij ontstond meer dan honderd jaar na dato een nadere beschouwing.

* * *

Toen W.J.A. Jonckbloet in 1877 hoogleraar werd in Leiden, wees hij het publiek dat zijn oratie bijwoonde erop ‘[...] dat de invloed, dien de studie der natuurwetenschappen op de methode van wijsbegeerte en geschiedenis oefent, ook hier tot meer praktische resultaten kan en zal leiden dan soms het geval geweest is.’³ Het positivisme was dus al doorgedrongen in de studeerkamers van neerlandici, maar er werd volgens Jonckbloet nog onvoldoende gebruik gemaakt van de inzichten ervan. Positivisten gingen ervan uit dat kennis en wetenschap alleen gefundeerd konden worden op empirische gegevens en de daaruit afgeleide wetten. Jonckbloet vervolgde daarom haastig, zich op voorhand verdedigend tegen de kritiek dat de bestudering van literatuur per definitie onwetenschappelijk zou zijn: ‘[...] toch mag men met volkomen gerustheid zeggen, dat de hoofdwaarheden, die deze wetenschap [de literatuurwetenschap; A.P.] leert, vaststaan, omdat zij langs den analytischen weg zijn verkregen. Het is dus geen despotisme, dat hier heerscht. Er kan geen sprake zijn van willekeurige, conventioneele regelen; maar van wetten, door onderzoek en ervaring ontdekt, door vergelijking en toetsing van verkregen uitkomsten vastgesteld.’⁴

Voor de wetenschappelijke schrijversbiografie heeft het positivisme zeker gevolgen gehad, al is het in veel gevallen onmogelijk die te onderscheiden van de invloed die oudere filosofische kennisen waarnemingstheorieën uitgeoefend hebben. In ieder geval hebben biografen zich op een bepaald moment moeten voegen naar de eisen die aan het eind van de negentiende eeuw aan de wetenschap gesteld werden. Ook van Roeland Anthonie Kollewijn werd dat verwacht. Kollewijn streeft in zijn werk, zo blijkt uit de voorrede, daarom naar onpartijdigheid, waarheid en volledigheid. ‘De biographie, door Isaac da Costa in 1859 van zijn vereerden leermeester gegeven,’ stelt hij naar aanleiding van het werk van zijn voorganger, ‘maakte een onderzoek niet overbodig. Het is van algemeene bekendheid, dat De Mensch en de Dichter Willem Bilderdijk niet is geschreven met die onpartijdigheid, welke een wetenschappelijk werk behoort te kenmerken. Bovendien, de gegevens waarvan door Da Costa gebruik werd gemaakt, waren veel geringer in aantal dan die, welke ons thans ten dienste staan.’⁵ Op basis van deze nieuwe feiten - brieven, officiële documenten, getuigenverklaringen en Bilderdijks poëzie - stelt Kollewijn hypotheses op omtrent wetmatigheden in het karakter van de dichter.

Kollewijn, als lid van een jongere generatie literatuuronderzoekers, zag in deze biografische methode een mogelijkheid

2 Willem Bilderdijk: Ik reikhals naar het graf. Een bloemlezing uit zijn gedichten door Peter van Zonneveld. (Amsterdam, 1981). Niet alleen Kollewijn schreef een biografie over Bilderdijk. Isaäc da Costa publiceerde Overzicht van het leven en de werken van Mr. Willem Bilderdijk en Vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk, geboren Schweickhardt (Amsterdam, 1844) en De mensch en de dichter Willem Bilderdijk. Eene bijdrage tot de kennis van zijn leven, karakter en schriften (Haarlem, 1859). J.J.F. Wap schreef Bilderdijk, eene bijdrage tot zijn leven en werken (Leiden, 1874) en H. Bavinck Bilderdijk als denker en dichter (Kampen, 1906). Verder verschenen J.W. van Straaten: Willem Bilderdijk. Een korte schets (Kampen, 1906), Rudolf van Reest: 'n Onbegrieplijk mensch. Uit het leven van Mr. W. Bilderdijk (Goes, [1940]) en Martien de Jong en Wim Zaal: Bilderdijk. Een overzicht van zijn leven en een keuze uit zijn werken (Kampen, 1960).

3 W.J.A. Jonckbloet: Het Professoraat in de Nederlandsche taal en letterkunde. Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het Hoogleeraarsambt aan de Leidse Universiteit. (Groningen, 1877), p. 18.

4 Idem, p. 19.

5 R.A. Kollewijn: Bilderdijk. Zijn leven en zijn werken. Naar oorspronkelijke en voor een groot gedeelte onuitgegeven bescheiden. (Amsterdam, 1891). Deel 1, p. IX.

[p. 71]

de status van de literatuurwetenschap op te krikken tot die van de natuurwetenschappen. Daartoe werd de traditionele levensbeschrijving in theorie verworpen, om plaats te maken voor een methode die weliswaar dezelfde naam droeg, maar door de onderzoekers als volkomen nieuw werd ervaren: de biografie. ‘Bedoelt men met dat woord slechts een verhaal van iemands uiterlijke levensomstandigheden, doorzult met eenige opmerkingen over zijn karakter, dan is er weinig reden dit veld van werkzaamheid iets nieuws te noemen,’ beweerde de hoogleraar G. Kalff in 1896. ‘Een ander geval wordt het, indien men tracht te doen zien, hoe een schrijver wortelt in zijn volk en gegroeid is uit zijn tijd, hoe mensch en dichter zich in hem verhouden, hoe zijn werk samenhangt met zijne persoonlijkheid en zijn leven. Dan doen zich moeilijke vraagstukken voor die eerst in onzen tijd binnen den kring van het literair onderzoek zijn getrokken.’⁶

Uit Kalffs woorden kan - met enige voorzichtigheid - worden opgemaakt, dat de problemen die biografen tot op de dag van vandaag ondervinden als zij proberen het werk en het leven van de gebiografeerde in hun onderlinge samenhang te beschrijven, hun oorsprong vinden in de laat-negentiende-eeuwse literatuurwetenschap. Blijkbaar werd toen voor het eerst van de wetenschappelijke biograaf geëist dat hij verklaarde hoe uit een mens een kunstenaar kon groeien, sterker: hoe uit deze mens juist deze kunstenaar en dit literaire werk konden voortkomen. Positivistische biografen zagen dit vermoedelijk als een moeilijke, maar niet onmogelijke taak. Zij geloofden immers dat zij, door de toepassing van Hippolyte Taines theorie van race, milieu en moment, de wetten konden achterhalen die het menselijk gedrag zouden bepalen. Die wetten moesten hen in staat stellen het werk uit het leven en het leven uit het werk te verklaren.

Volgens Taine diende de literatuurwetenschap zich in eerste instantie bezig te houden met de directe oorzaak van een literair werk: de schrijver. Zijn opvattingen over de persoonlijkheid achter de literatuur zijn op grote schaal nagevolgd. Zo meldde Jan te Brink, toen hij in 1884 Jockbloet opvolgde aan de Leidse universiteit: ‘Wij wenschen die persoonlijkheid niet alleen te leeren kennen naar haar voorkomen, hare gewoonten, haar uiterlijk, wij moeten doordringen tot den geest van den kunstenaar, wij verlangen ingelicht te worden over zijne wijze van denken en gevoelen, wij trachten iedere eigenaardigheid van zijne poëzie of zijn proza te verklaren - wij pogen letterkundige psychologen te worden.’⁷

Zonder twijfel is het niet altijd gewoon geweest dat een biograaf probeert een mens in al zijn complexiteit te tekenen en te doorgronden, maar in het fin de siècle behoorden het analyseren en psychologiseren blijkbaar wel tot zijn takenpakket. In zijn recensie van Kollewijns biografie stelde Gerrit Kalff dan ook onomwonden: ‘Dr. K. heeft terecht gemeend, dat in eene levensbeschrijving zoowel het uiterlijk als het innerlijk leven van iemand moet behandeld worden.’⁸ En hoewel Allard Pierson in zijn artikel ‘Dr. Kollewijns Bilderdijk’ de mening uitte dat de psychologie van zijn tijd nog niet ver genoeg ontwikkeld was om de biograaf werkelijk van dienst te kunnen zijn, vond hij toch dat het menselijk gedrag in de biografie gedeeltelijk ‘[...] bij gissing op zielkundigen grondslag gereconstrueerd [moet] worden.’

* * *

6 G. Kalff: Taalstudie en literatuurstudie. Rede bij de aanvaarding van het Hoogleeraarsambt aan de Rijksuniversiteit te Utrecht den 18den Maart 1896. (Utrecht, 1896), p. 29.

7 Jan ten Brink: De geschiedenis der Nederlandsche letterkunde en hare leerwijze. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het Hoogleraarsambt aan de Universiteit te Leiden, den 11 Juni 1884. ('s-Gravenhage, 1884), p. 20. Jan te Winkel, die in 1892 hoogleraar werd in Amsterdam, omschreef de taak van de literatuuronderzoeker als volgt: ‘Hij moet kunnen aantonen, wat er algemeens, maar ook wat er persoonlijk eigenaardigs is in de gewrochten der litterarische kunst. Daartoe moet hij aanleg en karakter, werkkracht en werklust der schrijvers onderzoeken en trachten te verklaren uit hunne afkomst, opvoeding en levenservaringen, uit hunne persoonlijkheid, zoals die was en werd. De biographie maakt dan ook een hoogst gewichtig en volstrekt onmisbaar onderdeel der litteratuurgeschiedenis uit.’ (De beoefening der Germanistiek aan de Amsterdamsche Hoogeschool. Rede, bij de aanvaarding van het Hoogleraarsambt aan de Universiteit van Amsterdam op den 31sten Maart 1892. (Haarlem, 1892), p. 10-11.)

8 G. Kalff: ‘Een nieuw boek over Bilderdijk’. In: De Nederlandsche Spectator, 27-6-1891, p. 104. In de laatste tien jaar van de negentiende eeuw nam de invloed van de psychologie op andere wetenschappen toe. Neerlandici en historici gingen de zielkunde beschouwen als een onmisbaar aspect van hun onderzoek. In zijn bundel postuum uitgegeven opstellen Op het breukvlak van twee eeuwen noemt Jan Romein een aantal voorbeelden: ‘Binnen de algemene geschiedenis psychologiseert of biologiseert Ottokar Lorenz als hij in zijn Lehrbuch der gesamten wissenschaftlichen Genealogie in 1898 een poging onderneemt om de toenmalige theorie der erfelijkheid aan historisch of de wezenlijke cesuren in de opvolging der generaties zoekt. Ook voor Groce en Dilthey, [...] is de structuur van de menselijke geest fundamenteel in hun historisch begrijpen [...]. Het wil ons dunken dat de sedert het einde der vorige eeuw opgekomen wetenschappelijke behandeling der biografie niet zonder verband is met dit intiemer contact tussen psychologie en geschiedenis waarvan hier sprake is.’ (Op het breukvlak van twee eeuwen. (Leiden [enz.], 1967). Deel 2, p. 162.)

[p. 72]

Titelblad van Bilderdijks ‘Poëzy’ (III), 1803

[p. 73]

Kollewijns reconstructie nu is in drie woorden te vangen: Bilderdijk was gestoord. Volgens zijn biograaf was hij manisch, depressief, gefrustreerd en geobsedeerd door seksualiteit. Bovendien leed hij aan achtervolgings- en hoogmoedswaan. Deze opsomming doet wellicht vermoeden dat Kollewijn van Bilderdijk een pretentieus psycho-pathologisch woordenboek maakte, maar niets is minder waar. De biograaf weet aannemelijk te maken dat de dichter werkelijk balanceerde op de dunne draad die genialiteit van gekte schijnt te scheiden.

Kollewijn begint met het simpelweg weergeven van de feiten: Bilderdijks ziektes, zijn lectuur, zijn opvoeding, de maatschappelijke en literaire ontwikkelingen tijdens het leven van de dichter, zijn ongelukkige huwelijk, het vroege overlijden van zijn kinderen, zijn opiumgebruik. Op grond van deductief onderzoek komt Kollewijn tot een aantal min of meer genuanceerde conclusies - een ontbinding in factoren.

Ten eerste erkent hij dat Bilderdijk veel moeilijkheden op zijn pad vond. Het maatschappelijk lot was hem niet gunstig gezind. Kollewijn weigert echter aan te nemen dat de dichter willoos slachtoffer werd van de omstandigheden die in de achttiende eeuw voor vrijwel alle burgers aan de orde van de dag waren: ziekte, dood, armoede en de gevolgen van de veranderende politieke en religieuze situatie. Deze omstandigheden alléén verklaren niet waarom juist Bilderdijk zich zuchtend, vloekend en klagend door het leven sleepte.

Ten tweede concludeert Kollewijn dat Bilderdijks zinnelijke natuur tot het uiterste getergd is:

‘Als kind reeds had hij druk gelezen in Vader Cats, die (de woorden zijn van P.J. Veth) “in weêrwil zijner leuterende vroomheid en langdradige zedepreeken, zeker een der gevaarlijkste schrijvers is die men aan een knaap van levendige verbeelding kan in handen geven”. Horatius verstond hij eerder dan Nepos. Italiaansch leerde hij uit de Decamarone. En wat misschien weinig uitwerking zou hebben gehad op een naar lichaam en ziel gezonden jongen, die overal afleiding kon vinden, greep den ziekelij ken Willem Bilderdijk, die verreweg het grootste gedeelte van den dag alleen zat op zijn kamertje [hij was jarenlang aan zijn bed gekluisterd door een ernstige aandoening aan zijn voet, A.P.] en daar den vrijen loop kon laten aan zijn phantasie, heftig aan. In die eenzaamheid werd hij dichter; maar in diezelfde eenzaamheid ontwikkelden zich zijn sensueele driften zoo krachtig, dat zij niet dan met uiterste moeite door hem in toom konden worden en zelfs een enkele maal in teugellooze vaart met hem voortholden naar zijn ongeluk.’⁹

De onbevredigde zinnelijkheid is volgens Kollewijn van grote invloed geweest op Bilderdijks latente geestesziekte. De biograaf richt de aandacht in dit verband expliciet op erfelijke factoren: ‘In den laatsten tijd is men ook ten opzichte van het karakter [...] meer en meer waarde gaan hechten aan den invloed der erfelijkheid. “De hedendaagsche mensch,” zegt een der nieuwere philosophen [bedoeld is Ed. von Hartmann, met zijn Philosophie des Unbewussten uit 1869; A.P.] “brengt het voornaamste deel van zijn karakter mede op de wereld”. Het is daarom te betreuren, dat wij van Willem Bilderdijk's ouders zoo weinig volkomen betrouwbare berichten hebben. [...]. Wat echter als zeker mag worden aangenomen is, dat hij met een sterke aanleg voor neurasthenie, een erfenis, zoo niet geheel dan toch grootendeels van zijne moeder, het leven is ingegaan. En die aanleg vond ruimschoots gelegenheid om zich te ontwikkelen.’¹⁰ Tijdge-

9 R.A. Kollewijn: Bilderdijk. Deel 1, p. 55.

10 Idem, Deel 2, p. 382-383. Stambomen van de voorouders van de dichter - in zowel de mannelijke als de vrouwelijke lijn - zijn in het notenapparaat van de biografie verwerkt. Allard Pierson zag in Kollewijns biografische erfelijkheidsonderzoek een nutteloze queeste naar onbewijsbare verbanden. Het onderzoek naar Bilderdijks sociale afkomst achtte hij wèl zinvol: Kollewijn toont aan dat de dichter - in tegenstelling tot wat deze zelf beweerde - niet afstamt van een adellijk geslacht.

[p. 74]

noten van Bilderdijk vermoedden dat de vele vreemde aandoeningen die de dichter teisterden alleen bestonden in Bilderdijks rijke fantasie, maar Kollewijn meent dat deze aandoeningen beschouwd moeten worden als de lichamelijke bijverschijnselen van het zenuwlijden, die versterkt werden door Bilderdijks opiumverslaving.

Ten slotte wijst Kollewijn in het leven van Bilderdijk een aantal crisismomenten aan die diens ziekelijke wantrouwen in de mensheid hebben gestimuleerd. Van groot belang waren de ziekte en dood van zijn vrouw en kinderen, de slechte ontvangst van sommige gedichten, zijn gedwongen verhuizingen en de tegenslagen in zijn wetenschappelijke carrière. Ter illustratie:

‘Het was in 't jaar 1815, dat er iets plaats greep, hetwelk van het zwaarste gewicht zou worden voor Bilderdijk's verdere leven; iets wat hem, meer dan te voren eenige andere zaak, verbitterde. Er zou te Amsterdam een hoogleraar in de Nederlandsche taal- en letterkunde aan het Athenaeum worden aangesteld. Bilderdijk, de aangewezen man, werd gepasseerd en de als literator nauwelijks bekende Johannes Pieter van Capelle benoemd.’¹¹

Overigens heeft Kollewijn niet de pretentie dat zijn verklaringen de enig mogelijke, of de enig juiste zijn. Hij benadrukt dat het per definitie onmogelijk is een mens volledig te doorzien: ‘Dagelijks oordelen wij over het karakter onzer medemenschen, zonder te bedenken, hoe uiterst moeilijk het is, dat samenstel van voorstellingen, begrippen, gevoelens, neigingen, hartstochten en wilskracht te begrijpen, hetwelk iemands persoonlijkheid uitmaakt. Bij eenig nadenken weet ieder, dat zijn oordeel over anderen doorgaans op onvoldoende gegevens berust; dat het oppervlakkig is en in meerdere of mindere mate wel onjuist zal zijn. Maar het is of de onmogelijkheid om tot volledige kennis te komen, die oppervlakkigheid, eenigermate althans, rechtvaardigt in onze oogen.’ De biografie laat dan ook wat Kollewijn noemt ‘het raadsel van Bilderdijk's karakter’ intact.

* * *

De critici werden het er niet over eens of Bilderdijk de toets van wetenschappelijkheid met goed gevolg kon doorstaan. De redactie van De tijdspiegel plaatste een recensie waarin Kollewijn volop werd geprezen. ‘Hij heeft een boek geschreven, dat in een aangenamen vorm een naar streng wetenschappelijke methode geschilderd beeld van Willem Bilderdijk bevat en den nauwkeurigen lezer den mensch en dichter volledig, dóór en dóór leert kennen.’¹² Gerrit Kalff en Allard Pierson waren echter minder positief. Pierson voelde zich zelfs geroepen naar aanleiding van Bilderdijk in De Gids de biografie-opvatting van de oudere generatie letterkundigen te verdedigen. Hij hoopte dat Kollewijn zijn opmerkingen bij een volgende studie zou gebruiken, maar meldde bescheiden: ‘Als zij hem niet bruikbaar schijnen, zal ik, met eerbiediging van zijn oordeel, uit deze ervaring de les putten, dat ik nog een opvatting van letterkundige biografie ben toegedaan, waaraan een veel jonger geslacht reeds is ontwassen. Mijn artikel wil een proefneming zijn: koesteren wij, de jonge auteur en zijn kritikus, in weerwil van een verschil, waarbij al het voordeel aan den kant des eersten is, nog dezelfde denkbeelden omtrent letterkundige biografie?’¹³

Pierson verbaasde zich allereerst over de enorme brij van feiten en feitjes die Kollewijn over zijn lezers uitstort. Bilderdijk is immers, zo redeneerde Pierson, niet bedoeld als repertorium. Ook Kalff

11 Idem, Deel 2, p. 53.

12 Anoniem: ‘Nieuwe uitgaven en vertalingen’. In: De tijdspiegel, 1891, nummer 3, p. 220.

13 Allard Pierson: ‘Dr. Kollewijns Bilderdijk’. In: De Gids, 1891, nummer 4, p. 3.

[p. 75]

Bilderdijk op zijn doodsbed. Gravure van P. Velijn, naar een schilderij van G.F. Michaëlis.

ergerde zich mateloos aan Kollewijns streven naar volledigheid. ‘[...] ik geloof niet, dat alles gewichtig is wat een groot man betreft’, meldt hij in De Nederlandsche Spectator. Kalff vindt dat de biograaf alleen de feiten moet publiceren die in eerdere biografieën over dezelfde persoon nog niet ter sprake zijn geweest, terwijl Pierson eraan hecht dat de biograaf feiten selecteert op basis van zijn visie op zijn onderwerp. Pierson schrijft: ‘De belangrijkheid van een biografie ligt zoo goed als in de conceptie die de auteur heeft van zijn held. Alleen met die conceptie, die alles moet doorstralen, kan een auteur spreken tot onzen geest en iets meer doen dan onze weetgierigheid prikkelen.’¹⁴ En: ‘Het uitwendige is bij Bilderdijk het tegenovergestelde van interessant; de biograaf, nemen wij aan, ziet het interessante van Bilderdijks innerlijk leven niet: waartoe dan over deze materie een boek geschreven? Een biografie van Bilderdijk moet òf niet zijn, òf een indruk achterlaten van liefde, van verontwaardiging, van tragische ontroering, van wat gij wilt, maar een indruk die onuitwischbaar is.’¹⁵

Het andere grote bezwaar dat Kalff en Pierson tegen Bilderdijk aanvoerden, betreft de manier waarop Kollewijn het literaire werk van de dichter in de biografie behandelt. Kollewijn legt weliswaar voorzichtig verbanden tussen Bilderdijks leven en werk, maar kan de enorme kwaliteitsverschillen tussen de gedichten niet verklaren. Volgens Kalff wordt deze lacune veroorzaakt door Kollewijns gebrekkige en onvolledige

14 Idem, p. 13.

15 Idem, p. 4-5.

[p. 76]

interpretaties. In Piersons kritiek valt vooral op, dat hij een volstrekt andere visie heeft op poëzie en op het dichterschap dan de biograaf. Pierson spreekt van ‘de Charis eens dichters, die schoonste gaaf der Godheid’, waar Kollewijn zich afvraagt waar de aantrekkingskracht van de nukkige oude zeur vandaan komt - hij noemt Bilderdijk ‘een onpleizierig mensch in den omgang’. Pierson reageert verontwaardigd: ‘Hier toont zich op het scherpst, en daardoor voor mij op het pijnlijkst, het verschil dat tusschen een jongere school in Nederland en den schrijver dezer regelen ten aanzien van een ideale biografie aanwezig schijnt te zijn. Eer, in dit verband - dat aan het vulgus het recht schijnt toe te kennen, een man als Bilderdijk naar zoo alledaagsch een maatstaf te taxeeren - die uitdrukking: Bilderdijk, een onpleizierig mensch in den omgang, mij uit de pen had gewild!’¹⁶

* * *

Juist Kollewijns positivistische werkwijze wordt hier door Kalff en Pierson bekritiseerd. De biograaf probeerde de metafysica uit te bannen door de Dichter tot dichter te reduceren, maar bleek niet werkelijk in staat te verklaren wat de mens Bilderdijk tot deze dichter maakte: het dichterschap behandelt hij in de biografie simpelweg alsof het een ambacht is. Bovendien mist de lezer in de chronologische ordening van gegevens een duidelijke visie. Kollewijn moest zijn mening achterwege laten, omdat die niet gebaseerd kon worden op wetmatigheden en waarheden. Hij ging uit van zijn eigen objectiviteit, maar besefte niet dat een biograaf in de keuze van zijn onderwerp en in de interpretatie, selectie en ordening van zijn materiaal altijd subjectief is. Zo toont Bilderdijk in al zijn uitgebreidheid de beperkingen van het positivisme voor de literatuurwetenschap.

Als opslagplaats van gegevens is de biografie echter wel degelijk waardevol: het werk is een goed uitgangspunt voor een toekomstige Bilderdijk-biograaf - daarover waren ook Kalff en Pierson het eens. Pierson daagde Kollewijn in 1891 zelfs uit om het leven van Bilderdijk op basis van de biografie nogmaals - maar nu anders - op schrift te stellen. ‘Wij blijven van onzen auteur een vervolg op zijn nuttig werk tegemoet zien; een vervolg, waarin hij niets behoeft terug te nemen, zelfs niet behoeft te verzwijgen van hetgeen hij ons in deze studie met die boekhouders-nauwkeurigheid heeft doen kennen, die in de wetenschap en wijsbegeerte even volstrekt onmisbaar als volstrekt onvoldoende is. Maar de betrekking tusschen deze studie waarvoor ik hem dank, en dat vervolg waarnaar ik blijf verlangen, moge de betrekking zijn tusschen een fotografie en een geschilderd portret, tusschen een beoordeelend verslag en een kunstschepping, tusschen wat men haalt uit de documenten en wat men haalt uit zijn ziel.’¹⁷ Kollewijn liet de eer aan een ander.

16 Idem, p. 40.

17 Idem, p. 43.