Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 61]

‘That brightens an archivists day’
Voorouderonderzoek in de archieven
Anton van der Lem

In 1979 verscheen het eerste deel van het Biografisch Woordenboek van Nederland, een bruikbaar hulpmiddel dat iedereen zal kennen. Dit eerste deel bevatte verhoudingsgewijs veel levensbeschrijvingen van literatoren, historici en juristen. Toen in 1985 de tweede band verscheen, deelde de redactie in het ‘Woord vooraf’ bij wijze van verontschuldiging mee, dat er nu meer personen behandeld waren uit de wereld van de ‘natuurwetenschappen, verkeer en vervoer, theater, dagbladwezen en politiek’. Ook zou er in toekomstige delen meer aandacht komen voor mensen uit het bedrijfsleven.

Het is niet verwonderlijk dat het eerste deel van het Biografisch Woordenboek naar verhouding zoveel historici, juristen en letterkundigen bevatte. Juist in deze beroepsgroepen is er een zekere gewoonte op tijd voor een levensbeschrijving van de overledenen te zorgen. Niet voor niets is het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden zo'n handige vraagbaak voor persoonlijke gegevens, mits... het hele of halve letterkundigen betreft. In de praktijk schrijven vakgenoten over vakgenoten. Pieter Lodewijk Muller, hoogleraar Algemene Geschiedenis te Leiden, overleden in 1904, heeft nota bene zijn eigen necrologie opgesteld om de latere levensbeschrijver van dienst te zijn. (Zijn manuscript, waarin de deugden de gebreken overheersen, is voor publicatie gereedgemaakt door zijn neef, de Utrechtse rijks- en stadsarchivaris Samuel Muller.) Journalisten schrijven over journalisten: kijk maar naar Gerard Mulder en Paul Koedijk over H.M. van Randwijk. Letterkundigen of soi-disant literatoren schrijven over letterkundigen: Mea Verwey promoveerde bij haar vader Albert Verwey op een proefschrift over haar grootvader Johannes van Vloten.

Laten we met onze Werkgroep deze fout vermijden, zodat we straks niet uitsluitend blijken te bestaan uit neerlandici en historici, die afgesloten van de werkelijke wereld aan intellectuele navelstaarderij doen. Er dienen ook biografen te zijn van mensen uit het bedrijfsleven, uit de natuurwetenschappen, uit de kunst, uit de politiek. De eenzijdige gerichtheid op het eigen vak brengt vaak een beperkte oriëntatie betreffende de archieven met zich mee. Men kent alleen de archieven op het eigen vakgebied en niet die op andere terreinen. Dikwijls kent men ook algemene archieven als gemeente-archieven niet, of men is niet op de hoogte van wat die te bieden hebben.

* * *

Het archiefwezen in Nederland is uitstekend georganiseerd. De wijdverbreide opvatting dat een onderzoeker dient te snuffelen in ‘stoffige archieven’ is onjuist. Elke grote stad heeft een gemeente-archief; soms heeft een groep gemeenten een gezamenlijke archiefbewaarplaats. Een handig overzichtje van

[p. 62]

alle archieven en historische instellingen is gratis verkrijgbaar bij het Algemeen Rijksarchief en het Rijksbureau voor de Genealogie, beide aan het Prins Alexanderhof in Den Haagse. Overzichten van het archiefbezit zijn per provincie in afzonderlijke monografieën gepubliceerd, met voor Amsterdam een apart deel.

Het loont de moeite alleen al eens het register van zo'n deel op personen en zaken door te nemen. Wie weet was uw hoofdpersoon commissaris bij een bedrijf en blijkt het bedrijfsarchief ergens behouden te zijn; wie weet onderhield hij betrekkingen met een familie, waarvan een familiearchief aanwezig blijkt in deze of gene stad. Om nog even op P.L. Muller terug te komen: ik zocht zijn archief vergeefs in de Leidse Universiteitsbibliotheek, vergeefs in de Koninklijke Bibliotheek, vergeefs in het stadsarchief te Utrecht. Daarop heb ik het Centraal Register van Particuliere en Familiearchieven (eveneens aan het Haagse Prins Alexanderhof) geraadpleegd. Dat was natuurlijk even slikken. Want hoeveel mensen heten er geen Muller? Maar de meest voor de hand liggende adressen werden mij vriendelijk opgegeven. Na enig voortgezet zoeken bleek het te gaan om de collectie-Muller in het Leidse gemeente-archief. Daar vond ik de gegevens over de hoogleraar, al zou het veel vanzelfsprekender zijn geweest dat de archivalia in de Leidse Universiteitsbibliotheek hadden gelegen. Moraal: denk niet dat een archief niet bestaat, als u het niet op de meest voor de hand liggende plek kunt vinden.

Dit brengt me tot een zijsprongetje. Wat voor ons in het Nederlands een algemene naam is, Muller, is dat ook in het Engels: Miller. Huizinga maakte medio 1926 een reis door de Verenigde Staten, waarvan hij dagelijks een verslag bijhield. In het dagboek noemde hij een boek: Races, Nations, Classes door ‘Miller’. Hoe te zoeken? Millers zijn er vele. Wie zegt dat het bewuste boek in Nederland aanwezig zal zijn? Aangenomen dat het in 1926 een recent boek was, vindt u in de om de een tot vier jaar verschijnende Cumulative Book Index (afdeling bibliografische informatie van de grotere bibliotheken) de juiste persoon:

Miller. Herbert Adolphus (1875-?), hoogleraar sociologie 1924-1931 Ohio State College; Races, nations and classes; the psychology of domination and freedom (1924).

Voor zijn overlijdensjaar schrijft u naar Ohio State College. Het adres staat in het boek The world of learning, waarin per land, per (deel)staat en per stad alle belangrijke adressen vermeld staan. De brief krijgt een algemeen adres: ‘to the archivist of...’ en de boodschap komt heus wel aan. Als u de moeite neemt om te schrijven, neemt men daar doorgaans wel de moeite om te antwoorden. Vergeet ook niet dat men het in een weinig of altijd door dezelfde mensen bezocht archief wel eens prettig vindt een brief uit het buitenland te krijgen. Ik schreef eens naar een bibliotheek in Toronto, opgericht door de Franse kerkhistoricus Etienne Gilson, met een verzoek om inlichting betreffende correspondentie tussen Huizinga en Gilson. Het antwoord van Rev. Father Black begon met te zeggen dat mijn verzoek was beschouwd als iets ‘that brightens an archivist's day’.

* * *

Voor onderzoek zullen wij als biografen ons toch in de eerste plaats tot de gemeente-archieven richten, als het ons te doen is om persoonlijke gegevens. In het eerste nummer van het Biografie Bul-

[p. 63]

letin van dit jaar heb ik al een en ander verteld over het opzoeken van persoonlijke gegevens. Daarom nu alleen dingen ter aanvulling. Geboorte- of doopjaren zijn veel vaker te vinden dan de meeste niet-historici denken. Voor het Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland heb ik vierentwintig archieven bezocht in Nederland en België. Zo zocht ik in het stadsarchief van Den Bosch het overlijdensjaar van J.H. van Heurn, die een geschiedenis van Den Bosch had geschreven. Je zou dus mogen verwachten dat zijn overlijdensjaar inmiddels in de literatuur was opgenomen. Maar nee, iedereen schreef nog over uit het oude Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek. Toen ik zijn werkelijke overlijdensdatum vond, bleek dat acht jaar later te zijn geweest. De stelregel om voor het Repertorium al dan niet een datum op te zoeken, is toen geweest: geeft niemand in de secundaire literatuur een nauwkeurige datum, maar een jaar, of ‘ca. 1604’ of ‘na 1604’, dan is het opgezocht. Was wèl een nauwkeurige datum voorhanden, dan is er van uitgegaan dat dit op zekere gronden berustte. Een datum immers, verzin je niet lukraak. Maar ook bij een schijnbaar exacte datum kan het mis gaan. De Leidse historicus, dichter, geleerde en curator van de hogeschool, Jan van der Does, is volgens het NNBW overleden in 1609. Drukfout voor 1604. Telkens wanneer ik nu weer 1609 tegenkom, weet ik wat de verkeerde bron is geweest. Moraal: je kunt niet alles controleren, maar wees ook niet al te goedgelovig. Ook voor de vroege periode, zestiende en zeventiende eeuw, is er doorgaans veel meer te vinden dan de niet-historicus vermoedt. Wat zou de Saenredammonografie van Marten Jan Bok en Gary Schwarz waard zijn geweest zonder het speurwerk van Bok? Een ander hedendaags voorbeeld: de tentoonstelling in Dordrecht over bekende en onbekende Dordtse schilders uit de zeventiende eeuw. Alleen het doorzoeken van archieven, met name notariële archieven, kon al die nieuwe gegevens boven water brengen.

* * *

In 1906 schreef Huizinga aan Jan Veth dat hij naar de huwelijkssluiting van zijn broer was geweest. O ja, herinnerde ik me, Huizinga had een oudere broer Jakob. Die werd arts in Nederlands-Indië en zijn dochter Maerle is later nog bij Huizinga in huis geweest, om haar schoolopleiding in Nederland af te maken. Ik besloot de datum van het huwelijk in Amsterdam eens op te zoeken. Het rolde zonder probleem uit de gegevens in het archief: 23 februari. Kort daarop telefoneerde ik met mevrouw Maerle Huizinga, die een veel latere trouwdatum noemde. Ik liet mij corrigeren, maar begreep het niet; even later schoot me te binnen dat er natuurlijk twee huwelijken geweest moesten zijn. Toen ik dat later tijdens een persoonlijk bezoek ter sprake bracht - en mevrouw Maerle Huizinga overtuigd was van mijn serieuze bedoelingen - was het ijs gebroken en werd de geschiedenis me gewoon verteld. Had ik niet zelf eerst mijn huiswerk gedaan in het gemeentearchief, dan was ik er misschien niet achter gekomen. Moraal: de biograaf moet zijn huiswerk gedaan hebben, want het maakt op de betrokkenen altijd een positieve indruk wanneer hij goed beslagen ten ijs komt. Het wekt vertrouwen wanneer hij al veel over zijn hoofdpersoon blijkt te weten. Hij is niet zomaar iemand die om willekeurige ditjes en datjes komt; hij heeft al feiten en wil nieuwe feiten.

Andere redenen om in een gemeentearchief te kijken waren voor mij - en nu

[p. 64]

Johan Huizinga (staand, derde van rechts) tussen de telgen van het patricische geslacht Schorer. Zittend, derde van rechts, zijn latere echtgenote jkvr. Mary Vincentia Schorer. Middelburg, Toornvliet, 25 juli 1898

beperk ik me tot Huizinga: was hij aangenomen als lidmaat van de doopsgezinde kerk? Dat bleek te zijn gebeurd op 15 maart 1890. Wie waren de getuigen toen hij trouwde in Middelburg, in 1902? Een oom en een van zijn beste vrienden - zijn ouders hadden de reis dus niet aangedurfd. De trouwakte vermeldde ook dat Huizinga aan zijn militaire dienstplicht voldaan had. Hield dat in dat hij werkelijk gediend had, of had hij mogelijk een remplaçant gesteld? Vóór het vinden van de huwelijksacte had ik nog niet aan de militaire dienst gedacht. Hoe te zoeken? Het Ministerie van Defensie verwees naar de plaats van inwoning, want in de jaren voor die-en-die wet van 19-zoveel, was de militaire dienst een plaatselijke aangelegenheid. In het gemeente-archief in Groningen vroeg ik het archief van de ‘Schutterij’ op en dat gaf als resultaat dat Huizinga was afgekeurd wegens bijziendheid. Overigens is het vrijwel onmogelijk om voor de jongere periode gegevens betreffende de militaire dienst boven water te krijgen.

* * *

In het geval van Huizinga was het niet nodig zelf zijn stamboom op te stellen. Het bleek al door zijn grootvader te zijn gedaan. Grootvader Jakob Huizinga had een stamboek samengesteld, waarin de familielijn wordt teruggevolgd tot het midden van de zestiende eeuw: Katrina Thomas en Derk Pieters waren de eerste met name bekende bewoners van de stamhoeve Melkema in het noord-Groningse dorpje Huizinge. Van geslacht op geslacht waren de bewoners van Melkema landbouwers en bovendien gingen ze voor als leraar, predikant in de doopsgezinde gemeente. De achttiend-eeeuwse Amsterdamse koopman Pieter Huisinga

[p. 65]

Bakker behoorde tot hetzelfde geslacht. Hij was gelegenheidsdichter en stelde een levensbeschrijving samen van zijn zwager, de Amsterdamse stadsgeschiedschrijver Jan Wagenaar.

Als biograaf ben ik dus goed ingelicht betreffende de familiegeschiedenis van het geslacht Huizinga. Maar heb ik daar wel wat aan? Wie zegt mij dat die geschiedenis ook maar in enig opzicht van belang is geweest voor de latere Johan? Is hij zich deze geschiedenis bewust geweest? Heeft hij zich er een voorstelling van gemaakt en heeft die voor hem geleefd? Ja. Grootvader Jakob had niet alleen een stamboek geschreven, hij heeft ook een dagboek bijgehouden. Hierin beschreef hij de viering van het koperen huwelijksfeest van Huizinga's vader en diens tweede echtgenote:

Gedrukte liederen werden door Jakob en Johan uitgedeeld en gezongen. Vervolgens werd de komst aangekondigd van Pieter Huisinga Bakker van het jaar 1774 [...] op eene alleraardigste wijze voorgesteld door Johan, in de meest ouderwetsche kleederdragt en grimering. Vervolgens de komst van Dirk Pieters en Katrina Tomas onze oude stamvaders mede alleraardigst voorgesteld door de bijkans onherkenbare Jakob en nicht Catharina die insgelijks zeer mooije gedichten voordroegen.

Er is hier wel degelijk sprake van een druk van de voorgeschiedenis. Huizinga zelf beklaagde zich er over in zijn Mijn weg tot de historie, dat hij zich ietwat geneerde voor de al te plebeïsche komaf van ommelander eigenerfden en doopsgezinde predikanten. Hij heeft altijd een zwak gehad voor patricische afkomst en dubbele namen. In 1942 bracht hij een bezoek aan een neef van zijn eerste vrouw, een neef Schorer, burgemeester van Heerde. Daar kon de man met een zwak voor patricische afkomst en dubbele namen zijn hart ophalen. Hij schreef dat hij op bezoek was geweest bij mevrouw De Landas en haar moeder. Het was vanwege de Groninger eigenerfden dat ik met wellust in de Briefwisseling heb geannoteerd:

Elizabeth Lucie Sweerts de Landas Wyborgh, geboren De Meyïer, en heur moeder Wilhelmine C. de Meyïer, geboren Stael van Holstein van Vloten.

Dat was nog wel wat anders dan: ‘Huizingâ, gâ je mee, wândeln?’

De adel op haar beurt had ook weer haar eigen dwingende familietraditie. Huizinga's zwager, Johan Cornelis Schorer, diende rechten te studeren in Leiden, omdat immers alle Schorers dat gedaan hadden. Dus moest ook Johan Cornelis eraan geloven: hij promoveerde op stellingen, heeft nooit iets met zijn opleiding gedaan en had liever een opleiding aan de Technische Hogeschool te Delft gevolgd.

* * *

Nu ben ik wel verwend met de familie Huizinga - een stamboom en een dagboek. Maar het is ook denkbaar dat een familiebijbel diende om er van alles in op te schrijven. Wie herinnert zich niet uit Thomas Manns Buddenbrooks hoe de familiegeschiedenis opgetekend in de bijbel van cruciale betekenis is? De oudste dochter Tonie Buddenbrook voelt weinig voor het huwelijk dat haar ouders voor haar goed achten. Toevallig komt haar de familiegeschiedenis in de oude bijbel onder ogen en door de nieuwe situatie waarin zij verkeert - al dan niet een aanstaande bruid - krijgt alles voor haar ineens een diepere betekenis. Zij komt in de ban van het relaas, leest de kleinigheden ook betreffende

[p. 66]

Johan Huizinga

[p. 67]

haar eigen leven, en overmand door de geschiedenis zelf, zet zij zich heen over haar bezwaren tegen het huwelijk. In een opwelling grijpt ze de pen en schrijft in de familiebijbel: ‘verloofde zich op 22 september 1845 met de heer Bendix Grünlich, koopman te Hamburg’.

Een laatste voorbeeld over de traditie die in een familie heerst: Jacob Burckhardts familiegeschiedenis is uitvoerig behandeld in de monumentale biografie die Werner Kaegi van hem geschreven heeft. Er waren in Bazel meer Burckhardts dan er Huizinga's waren in Groningen, en dat wil wat zeggen. Met milde spot zei men in Bazel dat de familie de vijfde dimensie van de stad was. Ook hier beïnvloeding, bewust of onbewust: de gewoonte dat leden van het geslacht studeerden en predikant of hoogleraar werden, maakte het tot een vanzelfsprekendheid dat ook Jacob voor een universitaire carrière bestemd was.

* * *

Wat nu in concreto het nut is van het voorouderonderzoek voor de biograaf, hangt af van de gekozen hoofdpersoon. Gelukkig degene die de biografie van een vondeling kan schrijven: hij kan de hele familiegeschiedenis gepermitteerd terzijde schuiven, al is bij hem het ene probleem vervangen door het andere. In het merendeel van de gevallen zullen biografen zich beperken tot ouders en grootouders. Het is een merkwaardig gebeuren als een van de ouders jong overlijdt en er een tweede huwelijk plaatsvindt: vergeet dan even niet dat de kinderen drie oma's en opa's krijgen. Johan Huizinga had drie families op bezoek op zijn verjaardag: de familie Huizinga, de familie Tonkens van zijn eigen moeder, en de familie De Cock van zijn stiefmoeder.

Voor het technisch aspect van het stamboomonderzoek heeft het Centraal Bureau voor de Genealogie een handig boekwerkje uitgegeven: W. Wijnaendts van Resandt, Op zoek naar onze voorouders. Handleiding voor genealogisch onderzoek ('s-Gravenhage 1897). Bij dezelfde instelling zijn ook kwartierstaten te koop in verschillende assortimenten, als hulpmiddel bij het onderzoek. De archieven in Nederland zijn goed op het ontvangen van bezoekers ingericht. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld België, waar men lang niet altijd zeker is van een zitplaats. Bij de gemeente-archieven zegt men ook dat u vriendelijk geholpen wordt. Dat is ook zo. Maar er zijn verschillen. Ik zeg nooit dat ik kom voor genealogisch onderzoek. Begin met te zeggen dat u historicus, neerlandicus, jurist of wat dan ook bent, en dat u voor een biografie persoonlijke gegevens komt opzoeken. De genealogen vormen een uiterst vreedzame stam in ons midden, maar eigenlijk is er toch geen impotenter bezigheid dan deze continue aandacht voor geboorte, huwelijk, procreatie, dood, geboorte, huwelijk, procreatie, dood en zo verder. Al die mensen die in de archieven komen uitzoeken waar het voorvaderlijk kasteel heeft gestaan of wat het familiewapen was - het is niet verwonderlijk dat de archiefmedewerkers er eens genoeg van krijgen. In wanhoop heeft eens een archiefambtenaar op zaterdagochtend - want juist dan worden de archieven overstroomd - op luide toon uitgeroepen: ‘En ze heten nog allemaal Jansen ook.’

Anton van der Lem is historicus en o.a. mederedacteur van Johan Huizinga's Briefwisseling. Deze tekst sprak hij 11 december 1992 uit op het vijfde symposium van de Wergroep Biografie, ‘Ouders en voorouders’.