Biografie Bulletin. Jaargang 3

[p. 6]

Paul Rodenko en Gerrit Achterberg

[p. 7]

De pijp van Paul Rodenko
Koen Hilberdink

Sinds 25 november 1992 ben ik in het bezit van Paul Rodenko's pijp. Ik kreeg haar van zijn dochter Ludmila Rodenko na afloop van een prachtige Rodenkomanifestatie van de SLAA in theater De Balie in Amsterdam.

De pijp heeft een prominent plaatsje gekregen op mijn bureau. Zo af en toe snuffel ik eraan om het nog steeds ruikbare aroma van Rodenko's tabak in me op te nemen. Erg fascinerend vind ik de tandafdrukken in het mondstuk van dit van oorsprong Russische rookgerei, dat misschien ook nog wel gebruikt is door Pauls vader Iwan Rodenko. Soms krijg ik de rare neiging om de pijp in mijn mond te steken. Natuurlijk doe ik dat niet; het zou de illusie van Pauls aanwezigheid in mijn werkkamer, vooral die geur is wat dat betreft erg belangrijk, alleen maar verstoren.

Als biograaf vind ik zo'n persoonlijk geschenk van een direct familielid van ‘mijn’ held natuurlijk iets bijzonders. Het is net of Rodenko's dochter mij hiermee ook een beetje het vertrouwen van de familie heeft willen geven. Aan de andere kant zie ik de pijp als een vette knipoog naar de aandacht die er bestaat voor het biografisch materiaal van een schrijver in het algemeen en naar de Rodenkobiografie die ik ga schrijven in het bijzonder.

Rodenko zelf moest namelijk niets hebben van zeg maar de biografische benadering in de literatuurwetenschap. Als een van de eersten in Nederland verdedigde hij in een paar prachtige essays de autonomie van het kunstwerk. Hij verafschuwde literatuurbeschouwers die allerlei vreemde privéwissewasjes van de maker van een gedicht in verband brachten met het gedicht zelf. Het Letterkundig Museum in Den Haag, dat tijdens zijn leven bestierd werd door zijn vroegere vriend en medestrijder van de moderne poëzie Gerrit Borgers, was voor Rodenko het instituut van deze biografische benadering. Hij zag het als een soort gruwelkabinet, waar de nalatenschap van een schrijver maar beter niet terecht kon komen. Spottend werd bij de Rodenko's thuis altijd gesproken over de sigarepeuk van Willem Kloos die, zo gaat het Rodenkoverhaal, pontificaal in een vitrine in het museum werd tentoongesteld. Paul moest eens weten dat er nu ruim zestien jaar na zijn dood iemand werkt aan zijn biografie. Dat diegene ook nog zíjn pijp op het bureau heeft liggen als een soort relikwie, zou voor hem onbegrijpelijk en absurd zijn geweest.

* * *

Toen ik in 1984 door Rodenko's weduwe, Jettie Rodenko, werd benaderd met het verzoek de literaire nalatenschap van haar man te ordenen, was dat zeker niet omdat zij wilde dat ik een Rodenko-biografie zou gaan schrijven. Integendeel! Dat gewroet in iemands leven vond ook zij maar niets. Het zou de aandacht van het werk afleiden en om dat werk ging het volgens haar alleen maar. Ik kreeg dan ook de literaire nalatenschap onder mijn hoede omdat ik dan de uitgave van de Verzamelde essays en kritieken van haar man kon voorbereiden. Een goede zaak, leek mij: het werd toen hoog tijd dat het werk van deze belangrijke en inspirerende essayist en criticus voor een groot publiek toegankelijk gemaakt werd.

[p. 8]

Die Verzamelde essays en kritieken zijn er nu in vier prachtig gekleurde delen. Een waardig monument voor Paul Rodenko! De opdracht is nu voltooid, zou je kunnen zeggen. Het werk is voor velen toegankelijk èn Paul Rodenko is weer terug op het literaire toneel. Zijn werk werd eind 1992 zelfs door twee vooraanstaande letterkundigen opgenomen in hun lijst van Beste Boeken van 1992 (Vrij Nederland, 19 december 1992). Na gedane arbeid zou ik nu best een tijdje tevreden kunnen gaan luieren. Toch wil ik meer met Rodenko. Ik houd van zijn werk, maar tijdens mijn speurtocht door zijn nalatenschap ben ik ook op de een of andere manier van hem als mens gaan houden. Rodenko's leven was grillig en is alleen daarom al interessant om te beschrijven: zowel op het persoonlijke als op het literaire vlak kende hij perioden van misère en grandeur. Een leven waaraan je als biograaf de nodige vragen kunt stellen.

Met verbijstering vraag ik me bijvoorbeeld af hoe het mogelijk is geweest dat iemand zich op zo'n jeugdige leeftijd opvattingen over literatuur kon eigen-maken, die hier in Nederland nog nauwelijks ingang hadden gevonden. Het is ook boeiend om eens uit te pluizen hoe zijn creatieve Russische vader daar invloed op heeft uitgeoefend. Verder vraag ik me al jaren af in welke mate Rodenko's Parijse periode - hij studeerde na de oorlog enige tijd aan de Sorbonne - invloed heeft gehad op zijn intellectuele vorming. Welke colleges heeft hij daar gevolgd? Heeft hij contact gehad met Sartre en Merleau-Ponty? Als biograaf kun je natuurlijk ook niet heen om wat ik zou willen noemen Rodenko's grote zwijgen. Hoe was het mogelijk dat een bevlogen en creatief essayist als Rodenko eind jaren vijftig opeens uit het literaire circuit verdween? Had dit alleen met een verandering van het literaire klimaat van doen of waren er ook persoonlijke omstandigheden die Rodenko in een andere richting duwden? Enfin, boeiende vragen genoeg waarop ik hopelijk in mijn biografie een bevredigend antwoord kan geven.

* * *

Die biografie schrijven is een hele klus, daarvan ben ik mij terdege bewust. Zo'n klus is haast niet te combineren met een vijfdaagse werkweek in het energieverslindende onderwijs. Volgend jaar moet ik beslist een dag minder werken, anders lukt het nooit. Daar heb ik trouwens graag een kleine financiële aderlating voor over.

De werkzaamheden voor de biografie zijn de afgelopen tijd voornamelijk oriënterend geweest. Ik heb met wat mensen gesproken en op grond van hun bevindingen heb ik een plan de campagne gemaakt. Duidelijk is dat binnenkort een begin gemaakt dient te worden met het verzamelen van Rodenko's correspondentie. Rodenko maakte zelden of nooit kopieën van zijn brieven. Gelukkig zijn er wel brieven van letterkundigen aan hem bewaard gebleven, hoewel er grote hiaten zijn. Rodenko maakte tweemaal in zijn leven een grote brand mee. Op 3 maart 1945 brandde zijn huis uit door het bombardement van geallieerden op Den Haag. Door deze brand gingen niet alleen brieven uit zijn studententijd verloren, maar ook veel jeugdwerk (toneel, poëzie en het begin van een roman) verdween. De tweede brand vond in de jaren zeventig plaats in Zutphen. Veel materiaal kon toen gered worden - ik trof veel geblakerde brieven aan - maar veel paperassen en brieven gingen voor altijd verloren.

Veel andere egodocumenten liet Rodenko niet na; hij was duidelijk geen boekstaver van zijn eigen leven. Zelfs

[p. 9]

zijn agenda's - ik vond er maar een paar - werden soms niet of zeer schaars ingevuld. Waardevol zijn wel de adressenboekjes die ik aantrof. Hiermee kun je in een keer de mythe van Rodenko als eenling in de literatuur ontkrachten. Zeker in de eerste periode van zijn leven was hij een schakel in een groot en divers netwerk van letterkundigen. Reve, Hermans en Hussem behoorden bij voorbeeld tot zijn vriendenkring.

* * *

Voor zover mogelijk, velen zijn natuurlijk al overleden, wil ik de vrienden van Rodenko benaderen. Ik hoop niet alleen dat ze gesprekken met me willen voeren, maar dat ze bereid zijn hun brieven van Rodenko ter beschikking te stellen.

Ook hoop ik natuurlijk dat er de komende tijd veel film- en fotomateriaal boven water komt. Wat die foto's betreft, heb ik zeker niet te klagen gehad. De afgelopen maanden heb ik toch veel foto's van Rodenko voor het eerst mogen bekijken. Gek misschien, maar de mooiste vind ik nog steeds die waarop Rodenko samen met Gerrit Achterberg staat. Zij staat achterop de bloemlezing die Rodenko samenstelde uit het werk van Gerrit Achterberg, Voorbij de laatste stad.

Waarom ik dit de mooiste vind?

Waarschijnlijk omdat ik er graag bij had willen zijn toen zij genomen werd. Rodenko en Achterberg in gesprek. Vaak heb ik gefantaseerd over hun gespreksonderwerpen. Het kan trouwens heel goed zijn dat ze het over niets hadden. Ik heb wel eens gehoord dat het er meestal zwijgzaam aan toe ging als die twee groten uit de Nederlandse literatuur samen waren. Beiden vertrouwden hun woorden liever aan het papier toe.

* * *

Voor Rodenko was het geschreven woord zijn wereld. Vooral de moderne poëzie was zijn grote passie. Als geen ander wist hij haar op een bijzondere manier in het leven te plaatsen. In een van zijn laatste stukken, ‘Brief aan een kritische vriend’, schrijft hij niet voor niets dat de moderne poëzie werkt tegen stilzwijgen, machtswellust en zelfs tegen vetzucht. De poëzie als middel tegen de gezapigheid van de hedendaagse mens. Grote woorden? Voor hem was het een ideaal, een onbereikbaar ideaal, dat wist hij maar al te goed.

Een dergelijke gepassioneerde denker inspireert anderen. Het kan niet anders. Paul wilde geen biografie van hemzelf, maar zij komt er nu hopelijk wel; van zo'n grote denker en dichter moet een biografie voorhanden zijn. Dat hij haar zelf niet wilde, had misschien ook wel te maken met zijn eigen bescheidenheid, want bescheiden was Paul ook. Niet als dichter en essayist, hij gebruikte in die hoedanigheid vaak grote woorden, maar gewoon als huis-, tuin- en keukenmens. Ja, en daar gaat die biografie natuurlijk ook over.