Biografie Bulletin. Jaargang 2

[p. 149]

Vormvaste ongerijmdheden
Glossen bij het beheerste leven van H.J. Scheltema
J.H.A. Lokin

Over het leven van de jurist H.J. Scheltema, alias N.E.M. Pareau (dichter) en Mr J. Jer. van Nes (componist), verscheen onlangs Langs zelfgekozen wegen, een biografie van de hand van E.W.A. Henssen die alle anecdotiek mijdt. Dat is geheel in de geest van de beschrevene, die graag à distance bleef. Maar anecdotes zijn er wel degelijk, want de drievuldige Scheltema was een intrigerend soort buitenstaander. J.H.A. Lokin, zijn leerling en opvolger op zijn leerstoel, roept herinneringen terug die hun weg naar de biografie niet vonden.

Van verschillende kennissen en vrienden heb ik gehoord dat zij Langs zelf gekozen paden ‘in één adem’ uitgelezen hebben, niet alleen vanwege de stijl, maar ook omdat het onderwerp van het boek hen zo had geboeid. Dat laatste zou opmerkelijk genoemd kunnen worden. Want de uiterlijke feiten van Scheltema's leven zijn - wellicht op die in de oorlogsperiode na - niet bijzonder spectaculair. Het is dan ook niet Scheltema's levensloop maar veeleer zijn persoonlijkheid die niet ophoudt te boeien. Wie nu zou denken dat aan de ontleding daarvan wel vele bladzijden zijn gewijd komt bedrogen uit. Henssen heeft zich van elke psychologisering onthouden en ik weet dat hij daarmee in de geest van de beschrevene heeft gehandeld, want als Scheltema ergens een minachting voor had, dan was het wel voor deze ‘bedriegelijke schijnwetenschap’ die, zoals hij placht te zeggen, ‘zich voornamelijk bezighoudt met de riolen van de menselijke geest’. Wat maakt het boek dan zo boeiend? Ik denk vooral datgene wat er niet in staat. Terwijl de persoon van Scheltema wel degelijk uit het levensverslag oprijst, blijft toch het paradoxale en dus het intrigerende van zijn karakter bewaard. De lezer komt veel, maar nooit genoeg over Scheltema te weten.

* * *

Van de componist Van Nes, de dichter Pareau en de hoogleraar Scheltema heb ik alleen de laatste gekend. Zijn pianospel heb ik slechts een enkele maal gehoord - hij speelde toen o.a. ‘Der Wanderer’ van Schubert - en over zijn gedichten sprak hij steevast met een zeker dédain; ‘verstoten kinderen’ over wie men in literaire kring erg overdreven deed. Ik leerde hem kennen in de laatste jaren van zijn leven - zijn gelukkigste, zoals hij meermalen zei - en heb hem tot aan zijn dood met professor aangesproken, ook toen ik in 1977 zijn opvolger werd. Dat schiep naar buiten toe een comfortabele af stand, die aan de werkelijke verhouding niets afdeed. Op die af stand was hij gesteld; hij bewon-

[p. 150]

derde in de Fransen dat zij op zo'n vanzelfsprekende manier à distance konden zijn. Afstand bewaren deed hij zijn leven lang, maar niet op vanzelfsprekende, gracieuze wijze. Houterig van motoriek en verlegen van aard, gedroeg hij zich dikwijls bruusk en joeg daardoor zijn omgeving schrik aan. Zijn onverwachte practical jokes - op het eerste gezicht helemaal niet passend bij zijn vormelijke steile manier van optreden - maakten de afstand nog groter. Wie was dan deze ongenaakbare man over wie de Groningse studentenpopulatie niet uitgesproken raakte? De uiterlijke feiten van zijn leven worden hier snel herverteld.

Herman Jan werd op kerstdag van het jaar 1906 geboren als vierde kind uit het gezin van de Groningse hoogleraar in de kindergeneeskunde Gabbe Scheltema. Doordat hij wat men noemt een nakomertje was, groeide hij als eenling op in de verschillende grote huizen die zijn ouders in de loop der tijd betrokken. Die eenzaamheid werd nog versterkt door het bepaald niet gelukkige huwelijk van zijn ouders en de vreemde opvoedingsmethoden van met name zijn vader. Na een moeizaam doorlopen middelbare school - vier klassen gymnasium, toen HBS en toen staatsexamen gymnasium - ging hij in de herfst van 1925 rechten studeren in zijn geboortestad en werd hij lid van het studentencorps Vindicat atque Polit.

In deze tijd ontplooide hij zijn muzikale talent - in 1931 componeerde hij als Mr J. Jer. van Nes zijn ‘Hommage à Groningue, morceau pour le pianoforte à deux mains’ - en in deze tijd stichtte hij samen met zijn vrienden Jonxis en Tammes (J.C. Noordstar) de uitgeverij Ebenhaëzer, die een schilderijenportefeuille bevatte. Sommige van de daarin opgenomen tekeningen werden, zo verzekerde mij althans Scheltema, met behulp van een gommetje aan de smaak van de portefeuillehouders aangepast. In deze tijd ontstonden ook de meeste van zijn sonnetten en prozawerk waarover hij later schreef dat het maar beter met het stof der vergetelheid overdekt kon blijven. Als schrijver bediende hij zich van de schuilnaam N.E.M. (Nem = een kinderlijke verbastering van Herman) Pareau (de achternaam van een negentiende-eeuwse hoogleraar in de theologie).

Hier een sonnet, ‘Openb. VI, 16’, dat de niet gelovige Scheltema eens de kwalificatie protestants dichter heeft opgeleverd:

Het is de kleine man, die zich om God bekreunt,
saamhokkend in een kerk om Hem in deugd te eeren;
het is de zwakke die om dreigend kwaad te keeren
gerust op 't vooze spel van zijn verbeelding leunt.
Wij zijn niet zoo. Ons kan de Bijbel niet meer leeren;
wij worden door geloof niet redeloos gesteund.
En 's Zondags als de stad van psalmen-zingen dreunt,
dan whisten wij of gaan in d'omtrek wat Voetteeren.
Ja praat maar door! Gij zult U wel verdraagzaam meenen
en ruim van geest en flink en helder van gezicht.
Van naastenliefde is uw dom gelaat omschenen.
Verlichten! Praat maar door; tot eens bij het Gericht
gij jammerend ontzet de steenrots toe zult weenen!
't Gemak is duur gekocht voor 't Koninkrijk van Licht.

Wil men dichten, zo zei Scheltema mij later, dan moet men niets, maar dan ook

[p. 151]

niets aan het hoofd hebben, maar enkel het denkbeeld voor ogen houden dat moet worden verwoord. Toen wij op één van onze reizen de monding van de Lycische rivier de Xanthus hadden bereikt was daar een door de stroom losgerukte oleanderstruik aangespoeld die, half in het water gelegen, zowaar éśen prachtige bloem had voortgebracht. Dat leverde op zichzelf al stof genoeg op voor een sonnet met een fraaie gedachte over het leven, maar die werd nog ‘dieper’ toen een kudde geiten voorbijtrok en één geit de bloem achteloos opvrat. Op voorstel van Scheltema hebben de reisgenoten, ieder voor zich, een hele middag besteed aan het maken van een sonnet over dit tafereel. Scheltema, zo herinner ik mij, heeft toen enige prachtige regels gedicht, maar gaf na voorlezing ervan het papier waarop ze waren geschreven aan de golven van de Xanthus prijs. Dichten was in deze tijd van zijn leven immers niet meer dan een tijdpassering en zeker geen uit roeping vervulde taak. Niet in de dichtkunst, maar in de wetenschap had hij zijn bestemming, ook zijn artistieke bestemming, gevonden.

* * *

Na een korte tijd als advokaat werkzaam te zijn geweest in Amsterdam, promoveerde Scheltema op 27 oktober 1934 op een Romeinsrechtelijk proefschrift getiteld Proeve eener theorie der actiones arbitrariae bij de man die hij later zou opvolgen, J.M. van Meurs. Toen ik jaren later het werk bij een antiquariaat had gekocht en hem mijn aanwinst liet zien, verbood hij mij het te lezen ‘omdat er teveel onzin in staat’. Het is een voor Scheltema kenmerkende uitspraak, die lasat zien dat de hoge maatstaf die hij anderen oplegde en die zijn oordeel scherp en gevreesd maakte, ook voor zijn eigen werk gold.

Hij vestigde zich in Groningen als repetitor en begon zich in deze tijd te interesseren voor de Griekse rechtsbronnen uit de tijd van keizer Justinianus (527-565 na Chr.). Daarmee betrad Scheltema een grensgebied waarop vele en veelsoortige disciplines - Grieks, Latijn, filologie, paleografie, geschiedenis en rechtsgeleerdheid - elkaar ontmoeten. En zoals de hoogleraar Van der Pot zei dat er niemand was die alle terreinen van het recht, van het publiekrecht en van het privaatrecht, zozeer beheerste als de oudere broer F.G. Scheltema, zo werkte H.J. Scheltema, die enkel in de Nederlandse en Romeinse rechtsgeleerdheid was opgeleid, zich als autodidact op in de overige disciplines tot een professioneel niveau.

Op 26 april 1940, enkele dagen voor de inval van de Duitsers in ons land, ging Scheltema's benoeming in als privaatdocent in het Byzantijnse recht aan de Universiteit van Amsterdam. Het privaatdocentschap was een onbezoldigde functie, waarin de benoemde toestemming kreeg gebruik te maken van de faciliteiten der universiteit. Lang heeft het niet geduurd. Nog in hetzelfde jaar werd hem gevraagd de hoogleraar Bregstein, opvolger van zijn in 1939 overleden broer, en afgezet wegens zijn joodse origine, te vervangen en bekwaamde hij zich in het handelsrecht.

Wegens zijn al te vrijmoedige opmerkingen werd hij al spoedig door de Duitsers gezocht en dook hij onder, onder anderen bij zijn schoolvriendje Eppie van Mesdag, die in Norg ‘in een hoi in de grond’ woonde. Later hebben wij met behulp van de plaatselijke boswachter, die zich alles nog herinnerde, de plek bezocht, maar er was weinig of niets meer van te zien. Even verder op de Drentse hei zat zijn vriend, de latere raadsheer in de Hoge Raad, Nico Polak die, anders dan Scheltema, geen enkele

[p. 152]

H.J. Scheltema speelt domino, februari 1981

[p. 153]

kennis had van de natuur en, zo zei Scheltema, een kraai niet wist te onderscheiden van een berk. Zijn enige afleiding waren de juridische gesprekken met zijn mede-onderduiker over met name het verzekeringsrecht, waarover Scheltema een boek aan het schrijven was in de handelsrechtelijke serie die door Polaks vader was opgezet. Bij één van die gesprekken werd zowaar een aflevering van de Nederlandse Jurisprudentie bezorgd en Scheltema vertelde mij hoe Polak zich ‘als een juridisch uitgehongerde’ op de bezorger stortte, het blad uit zijn handen griste en bijna letterlijk verslond.

Onmiddellijk na de oorlog werd Scheltema benoemd tot hoogleraar in het Romeinse Recht en zijn Geschiedenis in Groningen en hij is dat tot zijn zeventigste jaar gebleven. Toen ook maakte hij daadwerkelijk een begin met zijn levenswerk, de uitgave van de tiendeeeuwse compilatie in zestig boeken van de Griekse commentaren op de Justiniaanse wetgeving, bekend onder de naam Basilica cum scholiis. Voor deze reuzenarbeid - een mer à boire - zocht hij twee medewerkers uit, D. Holwerda en N. van der Wal, en hij had geen betere keuze kunnen doen. Gedrieën hebben zij tegen Scheltema's verwachting in - ‘ik zie dit bij mijn leven niet af’ - het opus desperatum voltooid. Door de officeële kritiek werden zij aanvankelijk aangevallen en vervolgens jarenlang genegeerd. Toen hij mij uitlegde wat het uitgeven van de Basilica zoal inhield zei hij: ‘Wij doen dit alleen voor onszelf.’ Op 18 november 1981 werd het laatste deel van het manuscript aan Scheltema aangeboden. Precies twee weken later, op 2 december 1981, stierf hij plotseling met zijn pijp in de hand en een borrel vóór zich. Met zijn levenswerk was ook zijn leven voltooid.

* * *

Op één aspect van Scheltema's persoon zou ik verder de aandacht willen vestigen: zijn vermogen en zijn wilskracht niet alleen het object van zijn belangstelling, maar ook zichzelf te beheersen. Die beheersing geschiedde door het voorwerp van zijn aandacht en door zichzelf te dwingen in een vorm. Daarom was de vorm voor hem zo belangrijk; hij was van de inhoud niet te scheiden. Zijn gedichten dwong hij in het keurslijf van het sonnet, hij speelde bij voorkeur Bach en zelfs zijn practical jokes, die op papier wel erg ijzingwekkend overkomen, waren nauwkeurig voorbereid. De voltooiing van het Bewijsrecht van zijn broer in een zo grote gelijkenis van stijl dat men niet kan achterhalen wat van wie is, moet voor hem een aantrekkelijke uitdaging zijn geweest, een kolfje naar zijn hand.

Zijn gerichtheid op de vorm stelde hem bovendien in staat aan wat ik maar noem zijn ludieke behoefte te voldoen, want met de vorm kan men spelen. In veel van zijn zorgvuldig gecomponeerde redevoeringen kwam een ogenblik waarop de toehoorder zich afvroeg of hij al dan niet in de maling werd genomen. Zijn compositie bestaat volgens kenners uit theoretisch knappe variaties op een banaal deuntje, zijn huis was ingericht met door elkaar opgestelde waardevolle stukken en waardeloze kitsch, zijn plechtstatige sonnetten verrassen steeds weer door vormvaste ongerijmdheden: de monniken gaan naar bed en geven zich aan den vaak, de ongelovigen gaan zondags niet ter kerke maar gaan whisten of voetteeren, de barrevoetsche dorpelingen hebben eikenloof gewonden in het hair, van het paard trilt de nos, enz.

Een beeldend gedicht dat geheel uit zulke strak gekeurslijfde absurditeiten bestaat is ‘Voorjaarsochtendzang’:

[p. 154]

 

Gelijk de grootvorst bij het ochtendgloren

 

in dolle vreugd ronddanste op 't gazon

 

van 't zomerlustoord, voordat hij begon

 

den staatsraad over 't wetsontwerp te hooren

 

 

 

- hoe kan natuur het menschenhart bekoren! -,

 

zoo speelt er thans nabij de nymphenbron

 

de blijde koekoek, zingend wat hij kon,

 

wijl uit zijn ei een gladvink is geboren.

 

 

 

De pluimgeveerde gasten zingen mee

 

in de volière. Ay! dit vroolijk tieren

 

beschrijft geen pen;'t is nutteloos getracht.

 

 

 

't Is als het jubelend ruischen van de zee

 

ter hulde van Neptuin. De trage dieren

 

van 't weiland hebben schaterend gelacht.

Zichzelf had Scheltema steeds onder controle en hij bezat een hoge maat van gestileerde zelfspot. Hij was fysiek gehard en kon, zoals hij zei, op commando slapen. En inderdaad sliep hij, als hij dat wilde, op de gekste plaatsen: in een rammelende Turkse bus, op een muurtje naast een diepe kloof, midden tussen tafelgenoten na het dessert of op de harde grond. Zijn maag verdroeg alles en hij at en dronk de vreselijkste dingen met smaak op. Maar hoe dikwijls ook het glas werd geheven, hoe zwaar er ook werd getafeld en hoe ondermijnd het fysiek daardoor ook was, Scheltema ‘vergat’ zichzelf nooit. Wat hoofdpijn was wist hij niet, zei hij en ziek was hij zelden of nooit.

* * *

Ook in de wetenschap legde Scheltema zich toe op de volstrekte beheersing van de stof en hoe dit beheersen in zijn werk ging wordt wellicht iets duidelijker door de richtlijnen die hij mij gaf bij het schrijven van mijn proefschrift. Scheltema gaf de voorkeur aan een rechtshistoricus die volbloed jurist was met een amateuristische - amateur in de positieve zin van liefhebber - kennis van de geschiedenis boven een historicus of classicus die er ‘even’ rechten bij had gedaan. Het proefschrift moest dus een juridisch proefschrift worden, dat wil zeggen het onderwerp en de behandeling ervan moest juridisch zijn. ‘Alleen dan,’ zo stelde hij, ‘word je door de juristen op de juridische faculteit voor volwaardig aangezien en kun je voor de rest je gang gaan. Ze laten mij rustig aan de Basilica werken, niet omdat ze daar het nut van inzien of ook maar in de verste verte weten wat het is, maar omdat ik een boek over het verzekeringsrecht heb geschreven.’

Voordat ik aan het proefschrift begon kreeg ik dan ook een dagelijks privatissimum over het stelsel van het vermogensrecht aan de hand van de vorigeeeuwse Duitse pandektisten, terwijl het positieve Nederlandse burgerlijke recht daarbij steeds in beschouwing werd genomen. Anders dan tegenwoordig het geval is wisten noch de promotor noch de promovendus aanvankelijk waar het proefschrift precies over zou gaan. ‘Begin maar eens met het ontrafelen van de Gordiaanse knoop waarin wanprestatie, verborgen gebreken, dwaling, overmacht en uitwinning verstrikt zijn, dan kom je wel “ergens” uit,’ zei hij.

De periode waarin ik mij in het onderwerp moest inlezen was in mijn ogen erg kort. Op een ochtend klapte Scheltema al mijn opgeslagen boeken dicht en zei: ‘Veel lezen maakt dom.’ Ik moest zelf gaan formuleren en kreeg schrijflessen. Daarin was Scheltema een uiterst strenge begeleider. ‘Dat woord met die twee

[p. 155]

overbodige lettergrepen,’ placht hij te zeggen telkens wanneer iemand over ‘studiebegeleiding’ sprak. Geen vreemde woorden; elk leenwoord werd door hem geschrapt, zelfs het woord moment werd vervangen door tijdstip of ogenblik. ‘Vreemde woorden versluieren de gedachte die je wilt uitdrukken,’ zei hij, ‘en onzuiverheid van taal verraadt onzuiverheid van denken want een mens denkt in woorden.’ En: ‘Je moet zover zien te geraken dat je schrijvende denkt.’ Daaraan voegde hij eenmaal toe: ‘Als het verbod van vreemde woorden wettelijk zou worden voorgeschreven, dan zouden vele nieuwe wetenschappen weer van het academische tableau kunnen worden geschrapt.’

Zo verstreken enkele jaren, waarin bovendien in klein gezelschap jaarlijks maandenlange reizen werden gemaakt. Tijdens deze reizen werden de Metamorphosen van Ovidius gelezen, werd er domino gespeeld en verder gedebatteerd over de inhoud van het proefschrift. Toen de zinnen eindelijk waren goedgekeurd en hij ook over het resultaat van mijn bevindingen tevreden was - ik was inmiddels bij de dwaling uitgekomen en verdedigde tot zijn genoegen een theorie die niet gangbaar was - dacht ik min of meer klaar te zijn, maar daarin vergiste ik mij. Het geheel mocht namelijk niet meer dan honderd bladzijden beslaan: ‘Als je in honderd bladzijden van een proefschrift niet kunt vertellen wat je te zeggen hebt, kun je beter met schrijven ophouden.’ Dus moest er krachtig worden gesnoeid en bovendien opnieuw worden geordend en geconstrueerd. De inhoud moest immers een betoog zijn, geen omgevallen boekenkast. Recente literatuur die niets nieuws toevoegde of niet meer was dan een ‘kleurloos compendium’ - ‘an Compendien fehlt es nicht die uber die Meinungen meinen’, placht hij met Mommsen te zeggen - mocht niet worden aangehaald. Voor het streven naar volledigheid in de opsomming van literatuur had hij een zekere minachting: dat paste bij de vlijtigen die hun speurzin versleten voor kennis van het recht. Jurisprudentie deed over het algemeen afbreuk aan de strakheid van een betoog, ‘dus die bewaar je maar voor een tijdschrift’.

* * *

Toen alles klaar was zei hij dat de voorschriften die hij mij in de loop der jaren had gegeven tegenwoordig als hopeloos verouderd werden beschouwd en dat ik dus op negatieve kritiek moest zijn voorbereid. Die laatste uitspraak getuigt van een tweede karaktertrek die ik naar voren zou willen halen en die blijkt uit de titel van de biografie: zijn moed om eigen wegen in te slaan en zich in eenzaamheid - de prijs die voor de ongenaakbaarheid wordt betaald - staande te houden of zoals hijzelf schreef ‘om rustig voort te gaan langs zelfgekozen paden’. Die moed heeft hij beschreven naar aanleiding van de dood van een collega, maar ik meen hem genoeg te kennen om te kunnen zeggen dat hij daarbij ook zichzelf voor ogen heeft gehad.

In deze meermalen geciteerde passage zegt hij dan: ‘Het is mijn ervaring, dat voor het vormen van een waarlijk eigen meening in wetenschappelijke zaken wel degelijk moed nodig is, die velen niet vermogen op te brengen. Het is natuurlijk een andere moed dan die van den krijgsman, die zich in de vijandelijke vuurlinie stort [...]. Maar de moed een eigen standpunt te hebben, de moed om door de grooten van het vak te worden doodgezwegen of te worden afgebroken, de moed om niet te vluchten in veel rustiger bezigheden, die met veel grootere waarschijnlijkheid de lof van vakge-

[p. 156]

nooten zullen oogsten - het schrijven van compilaties of kleurlooze overzichten, het overnemen van gevestigde oordeelen - die moed is ook onder academici zeldzaam.’

* * *

Het raadsel van Scheltema's karakter is na het lezen van de biografie even groot als ervoor en daarmee doet de biograaf aan de beschrevene recht. Er blijkt uit, dat Scheltema niet voor niets zijn sporen heeft uitgewist zoals een vos dat doet met zijn staart. Ook deze bijdrage doet geen poging die sporen opnieuw te ontdekken. Voor de nu nog levende enkeling die tot hem wist door te dringen is het immers vanzelfsprekend dat H.J. Scheltema het geheim van zijn persoon met zich mee heeft genomen in zijn graf op Ameland op 7 december 1981.

E.W.A. Henssen, Langs zelf gekozen paden. Het leven van H.J. Scheltema, N.E.M. Pareau & J. Jer. van Nes. Querido, Amsterdam 1992. f 49,90.

J.H.A. Lokin kwam tijdens het eerste jaar van zijn rechtenstudie met Scheltema in contact. Na zijn doctoraalexamen in 1967 kreeg hij bij hem een promotie-assistentschap, dat in 1973 resulteerde in het proefschrift Enige beschouwingen omtrent de grond der dwalingsregeling bij verbintenisscheppende overeenkomsten. Toen Scheltema in 1977 wegens het bereiken van de zeventigjarige leeftijd met emeritaat ging, volgde Lokin hem op als hoogleraar in het Romeinse recht en zijn geschiedenis.