Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 29

[p. 9]

Cornelius van Marle over Napoleons veldtocht naar Rusland

In 1814 verscheen bij de Leidse uitgever J. van Thoir een opmerkelijke dichtbundel, getiteld Rijmelarij. Er stonden twaalf gedichten in, waarin stevige kritiek werd geuit op het Napoleontische bewind. De meeste ervan waren tot stand gekomen in 1813, toen de censuur de publicatie ervan onmogelijk maakte. Nu het land bevrijd was van de Fransen konden de opruiende teksten alsnog gedrukt worden. De uitgave bleek een succes, want nog datzelfde jaar verscheen een tweede druk.^1.

De auteur van dit werk, Cornelius van Marle (1783-1859), is vandaag de dag vrijwel vergeten. Ten onrechte, want hij spotte als geen ander met Napoleon en de Fransen en hij verdient dus een waardige plaats in de literatuurgeschiedenis als een van de

1. De inhoud van beide drukken is nagenoeg identiek, zij het dat er in de eerste druk vier ‘drukfeilen’ worden vermeld. Deze zijn in de tweede druk (waarin nog een nieuwe drukfout wordt opgemerkt) verbeterd. De eerste druk telt 96 pagina's, de tweede 95 pagina's. Dat verschil is te verklaren doordat de aantekeningen bij de gedichten in de tweede druk in een kleinere letter zijn gezet. Tussen de eerste en tweede druk bestaan enkele kleine verschillen op het niveau van de spelling (zie bijv. op p. 9 u / U of p. 12: traktement / tractement). Het gedicht ‘Gesprek tusschen eenen grooten keizer en een klein koningje’ (in beide drukken op p. 23) bevat grotere verschillen. Voor deze bijdrage, inclusief de bijlage, is gebruik gemaakt van de tweede druk, omdat het denkbaar is dat de wijzigingen op verzoek van Van Marle zijn doorgevoerd.

[p. 10]

zogenaamde ‘verzetsdichters’. Dit begrip is onder anderen door de historicus Niek van Sas gebruikt om er een groep dichters mee aan te duiden die zich in de jaren 1806-1813 tegen de Franse overheersing hebben verzet.^2. Hoewel we de term ‘verzetsliteratuur’ vooral associëren met de Tweede Wereldoorlog, is die evenzeer van toepassing op de tijd van de Franse overheersing, toen literatuur een belangrijk middel vormde om verzet uit te drukken.^3.

Als het om verzetsliteratuur uit die periode gaat wordt meestal aan drie dichters in het bijzonder gedacht, namelijk Hendrik Tollens (1780-1856), Jan Fredrik Helmers (1767-1813) en Cornelis Loots (1764-1834). Dat rijtje kan echter eenvoudig worden uitgebreid met tal van andere namen. Er zijn twee auteurs die wat mij betreft ook standaard genoemd zouden mogen worden.^4. De eerste is de Haarlemse uitgever en schrijver Adriaan Loosjes (1761-1818), die een overweldigende productie aan boeken, gedichten en verhandelingen op zijn naam zette, waarvan een aanzienlijk deel in functie stond van zijn verzet tegen de Franse overheersing. Hij stelde onder meer een adres op tegen de komst van Lodewijk Napoleon in 1806, samen met Cornelis de Koning en Adriaan van der Willigen.^5. Ook publiceerde hij een lang gedicht over Michiel de Ruyter, getiteld De laatste zeetogt van den admiraal De Ruiter (1812), waarin het wemelde van de anti-Franse toespelingen.^6.

De tweede is Cornelius van Marle. De reden daarvoor is niet zozeer de omvang van zijn oeuvre - het gaat uiteindelijk maar om een beperkt aantal gedichten^7. - maar hij was een van de weinigen die de weg van de satire koos. Het merendeel van de Nederlandse verzetsteksten uit deze periode kenmerkt zich door een ernstige toon en gaat over verheven onderwerpen, zoals het roemrijke voorgeslacht en de veerkracht van de natie. Van Marle richtte zijn pijlen echter rechtstreeks op de keizer. Hij hekelde diens expansiedrift en spuwde zijn gal uit over de soldaten die in zijn leger vochten. In deze bijdrage wordt nader gegaan op Van Marles poëzie en de context waarin deze tot stand kwam. Wie was deze dichter en hoe gaf hij zijn verzet tegen Napoleon vorm? Bijzondere aandacht gaat daarbij uit naar een gedicht waarmee Van Marle relatief veel bekendheid kreeg en waarin hij Napoleons mislukte veldtocht naar Rusland beschreef, namelijk ‘Katabasis, of rapport van Xerxes deuteros in den raad zijner ministers’.^8. Lotje Knoop besteedde al eerder aandacht aan deze tekst en van haar vondsten is dankbaar gebruik gemaakt voor deze bijdrage.^9.

2. N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit 1750-1900 (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004), 87. Zie over het belang van deze verzetspoëten ook W.R.E. Velema, ‘The Dutch, the French and Napoleon: Historiographical Reflections on a Troubled Relationship’. In: Da Brumaio ai Cento giorni. Cultura di governo e dissenso politico nell' Europa di Bonaparte. Ed. by A. de Francesco. Milan 2008, 45.

3. Vgl. Jeroen Dewulf, Spirit of Resistance. Dutch Clandestine Literature during the Nazi Occupation. New York: Camden House, 2010. In het eerste hoofdstuk besteedt hij aandacht aan de verzetsliteratuur uit de Franse Tijd: 14-17.

4. Zie voor een pleidooi voor een grondige herbestudering van het literaire verzet tegen Napoleon: Lotte Jensen, ‘Verzetspoëzie en nationale identiteit, 1806-1813’. In: Naties in een spanningsveld. Tegenstrijdige bewegingen in de identiteitsvorming in negentiende-eeuws Vlaanderen en Nederland. Onder redactie van Nele Bemong, Mary Kemperink, Marita Mathijsen en Tom Sintobin. Hilversum 2010, 117-134 en Lotte Jensen, ‘The Dutch against Napoleon. Resistance Literature and National Identity, 1806-1813’. In: Journal of Dutch Literature, vol. 2, nr. 2 (2011), 5-26 (http://www.journalofdutchliterature.org).

5. Over Loosjes: M.H. de Haan, Adriaan Loosjes. Utrecht 1934. Specifiek over dit adres: 42.

6. Over dit gedicht: Lotte Jensen, ‘Synchrone en diachrone herinnering. Michiel de Ruyter in twee vaderlands-historische epen van Adriaan Loosjes’. In: Nederlandse letterkunde 17 (2012) 2 (te verschijnen).

7. Behalve Rijmelarij zijn er ook nog twee (anonieme) pamfletten aan zijn naam te verbinden, namelijk Comiek verhaal van keizer Napoléon, bij zijn terugkomst van Moscau, nopens zijnen ongelukkigen krijgstogt (Knuttel 23514) en Tweede comiek verhaal van keizer Napoléon, gedaan bij zyn aankomt te Parijs, in november 1813; nopens zijnen ongelukkigen krijgstogt (Knuttel 23515). Het eerstgenoemde pamflet bevat een versie van ‘Katabasis’; het is niet duidelijk of het pamflet met kennis van de auteur is uitgegeven of dat het hier gaat om een van de illegale roofdrukken waarover Van Marle spreekt in het voorbericht van Rijmelarij (Van Marle 1814, v). De tweede is het vervolg daarop; deze tekst is niet opgenomen in Rijmelarij en het kan dus niet met zekerheid gesteld worden dat Van Marle er de auteur van is.

8. Opgenomen in Van Marle 1814, 8-17.

9. Lotje Knoop, Weldaad en wandaad rond het pamflet ‘Katabasis’ van Cornelius van Marle. Miniscriptie Hist. Letterk. Inst. UvA 1993 (begeleiding: André Hanou). Knoop heeft ook het gedicht geannoteerd (met weglating van de bijbehorende aantekeningen van Van Marle). Ook Mijke van der Wolk wijdde een scriptie aan Van Marle: Cornelius van Marle, Rijmelarij. Een bloemlezing. Radboud Universiteit Nijmegen 2010 (begeleiding: Lotte Jensen). Een recent populariserend artikel over Van Marle is Lotte Jensen, ‘Laffe haan. Satires op Napoleons veldtocht naar Rusland’. In: Thema Tijdschrift 1812 (2012), 56-59.

Levensloop Van Marle

Over het leven van Cornelius van Marle zijn we goed geïnformeerd, dankzij een levensbeschrijving van zijn jeugdvriend Georg Willem Vreede.^10. Hoewel de biografische beschrijving bepaald geen neutraal karakter draagt - Vreede prijst zijn vriend regelmatig en bij vlagen zelfs overdadig - komen de belangrijkste ontwikkelingen in Van Marles leven goed naar voren. Vreede beschikte over tal van persoonlijke brieven en documenten en citeert volop daaruit. Daardoor ontstaat een levendig portret van de man die een fascinerend dubbelleven leidde: hij werkte in dienst van de Fransen, maar verspreidde tegelijkertijd hekeldichten op de keizer.

Van Marle werd op 11 februari 1783 geboren te Leiden. Hij volgde de Franse school en het gymnasium en schreef zich op zeventienjarige leeftijd in als student rechten in diezelfde stad. Hij leidde een losbandig studentenleven en had de reputatie ongodsdienstig te zijn. Hij verzuimde colleges en las liever Franse boeken, dan dat hij zijn Latijn bijhield. Volgens Vreede was Van Marle in dat opzicht bepaald geen uitzondering: in die jaren werd ‘de studenten-vrijheid, wars van banden, ruimschoots botgevierd’, aldus Vreede.^11.

Zijn leermeester F.A. Bosse, die later rector van het Leids gymnasium werd, was bezorgd dat zijn pupil aan het afglijden was. Hij bood hem daarom een logeerplaats aan, zodat ze samen zouden kunnen werken aan zijn studie. We weten niet of Van Marle daar gebruikt van heeft gemaakt, maar feit is dat hij zijn studie voltooide en vervolgens promoveerde: in 1808 verdedigde hij zijn Theses juridicae inaugurales. Waarschijnlijk zal de steun van Bosse er wel iets mee te maken hebben gehad. Bij diens dood in 1840 sprak Van Marle over de ‘vele aangename herinneringen’ die hij koesterde aan zijn leermeester. Het weinige dat Van Marle tijdens zijn studententijd had opgestoken, was voor het grootste deel aan hem te danken.^12.

Van Marle mocht dan gepromoveerd zijn, zijn toekomst zag er bepaald niet rooskleurig uit. Begin 1809 verloor hij zijn hele vermogen - details daarover zijn helaas niet bekend. Hij sprokkelde geld bij elkaar met een ‘klein, schraal bezoldigd ambt’ en door bij te klussen als vertaler en broodschrijver.^13. Het tij keerde, toen hij in 1810 door minister Gogel werd aangesteld bij de belastingen te Amsterdam. In januari 1812 werd hij overgeplaatst naar Den Haag, waar hij werkte als ambtenaar bij de Waarborg. In zijn aanstellingsbrief werd Van Marle opgedragen om zijn ambt voorbeeldig te vervullen en om in ijver en trouw aan de keizer uit te blinken. Van dat laatste kwam weinig terecht: Van Marle schreef in het geheim satirische gedichten over de keizer en liet die onder vrienden circuleren. Hij opereerde op het scherpst van de snede, want volgens Vreede gebruikte Van Marle de achterzijde van officiële belastingpapieren als kladpapier voor zijn verzen.^14.

Op 23 april 1813 werd Van Marle gearresteerd en gevangen gezet. Waarschijnlijk bestaat er een direct verband met de ‘Katabasis’. Dit gedicht had een ‘hoogst gevaarlijke ruchtbaarheid gekregen en de auteur zou door handlangers van de Franse politie zijn verraden.^15. Vanuit zijn kerker schreef hij een vlammend protestdicht, getiteld ‘Aan mijne tong’.^16. Daarin legde de dichter zichzelf het zwijgen op, omdat het kennelijk een misdrijf was geworden om de waarheid te spreken. Boven het gedicht stond een veelzeggend motto uit Vondels bekende gedicht ‘Roskam’ (ca. 1626), waarin deze de hebzucht van corrupte regenten hekelt en betoogt dat de waarheid niet te onderdrukken valt. Van Marle kwam er genadig vanaf, want na vierentwintig uur werd hij weer vrijgelaten.^17. Deze ervaring weerhield hem er niet van om nieuwe spotgedichten op de keizer te schrijven, die, als gezegd, gebundeld werden in Rijmelarij.

Na het herstel van de Nederlandse onafhankelijkheid werd Van Marle eerst hoofdcontroleur over de arrondissementen Den Haag en Leiden. In september 1814 verhuisde hij naar Brussel, waar hij in opdracht van koning Willem i als inspecteur met de oprichting en inrichting van de kantoren van Waarborg der gouden en zilveren werken werd belast. Vanaf 1816 was hij bovendien hoofdredacteur van de Algemeene Nederlandsche Courant, die ook in het Frans verscheen (Gazette générale des Pays-Bas). Na de Belgische Opstand was hij enige tijd werkloos, mogelijk als gevolg van zijn omgang met enkele leiders van de opstand.^18. In 1834 kreeg Van Marle een betrekking als inspecteur bij de Waarborg in Noord-Nederland en in 1840 werd hij inspecteur-generaal van de kantoren van Waarborg in Nederland. Tot aan zijn dood in 1859 woonde hij in Utrecht. Zowel tijdens zijn Brusselse als Utrechtse jaren was hij actief in het lokale genootschapsleven, maar dat leidde niet tot de uitgave van een nieuwe dichtbundel.^19. De bundel Rijmelarij bleef daarmee zijn belangrijkste bijdrage aan de Nederlandse letterkunde.

10. G.W. Vreede, ‘Levensberigt van Mr. Cornelius van Marle’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Z.p. 1861, 153-197.

11. Vreede 1861, 154.

12. Vreede 1861, 156.

13. Vreede 1861, 165.

14. Vreede 1861, 168.

15. Theod. Jorissen, ‘De omwenteling van 1813’. In: Theod. Jorissen, Historische studiën. Haarlem 1893 (tweede druk), 201. Koopmans meldt dat een voordracht van de ‘Katabasis’ in besloten kring naar buiten zou zijn gelekt. Zie Bloemlezing uit de ‘Vrijheids’-litteratuur van ± (1810-1813). Uitgegeven en van toelichtingen en verklarende aantekeningen voorzien door J. Koopmans. Groningen 1913, 71-83.

16. Opgenomen in Van Marle 1814, 24-25.

17. Jorissen 1893, 201.

18. Aldus het lemma van E. Zuidema in Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek iii, Leiden 1914, 819-820. Vreede ontkracht met stelligheid dat er sprake zou zijn van kwade opzet bij Van Marle: zie Vreede 1861, 188.

19. Voor zijn dichterlijke activiteiten in België, met name het Brusselse genootschap Concordia, zie Janneke Weijermars, Stiefbroeders. Zuid-Nederlandse letteren en natievorming onder Willem i, 1814-1834. Hilversum 2012, 168-173. Proefschrift Universiteit Antwerpen 2012. Tijdens zijn Utrechtse jaren was hij lid van diverse gezelschappen, waaronder het Provinciaalsch Utrechtsch Genootschap (Vreede 1861, 191-197; Zuidema 1914).

[p. 11]

Rijmelarij: opzet en inhoud

Rijmelarij draagt een tweeslachtig karakter. Enerzijds wordt de bundel gepresenteerd als een pretentieloze verzameling versjes, die niet met het oog op publicatie zijn vervaardigd. Van Marle spreekt van ‘onbeduidende gelegenheidsgedichten’, die uitsluitend zijn bedoeld om ‘eenen kleenen kring van vertrouwde vrienden’ op te vrolijken.^20. Ook de titel, Rijmelarij, wijst op bescheiden dichterlijke ambities.

Anderzijds is er een bevlogen dichter met een missie aan het werk, die zich maar al te bewust is van de letterkundige traditie. Dat blijkt uit de vele verwijzingen naar klassieke en comtemporaine dichters, onder wie Horatius, Juvenalis, Vergilius, Tacitus, Bilderdijk en Tollens. Op het titelblad prijkt bijvoorbeeld een motto uit Horatius' Satiren: ‘Liberius si / Dixero quid, si forte jocosius; hoe mihi juris / Cum venia dabis’. Vrij vertaald luidt dit: ‘Als ik te vrij, te grappig was, gun mij genadig/ dit recht’.^21. Elders ontleende hij een motto aan de Satiren van Juvenalis.^22. Op deze manier plaatst Van Marle zijn werk doelbewust in het genre van de satire en in de traditie van de grote klassieke schrijvers. Bovendien was hij ambitieus genoeg om het auteurschap van het beruchte schotschrift ‘Katabasis’ op te eisen: hij, en niemand anders, was verantwoordelijk geweest voor deze tekst.^23. We zouden de bundel dan ook tekort doen, wanneer we alleen het gelegenheidskarakter of het politieke doel ervan zouden benadrukken.

Rijmelarij bevat in totaal twaalf gedichten, die verdeeld zijn over vier afdelingen, respectievelijk: ‘Katabasis’ (7 gedichten), ‘Strafzang’ (1 gedicht), ‘Herman de Cherusker. Ode’ (2 gedichten) en ‘De Napoleonade, heldendicht in vier zangen door Hilarius Batavus. Poeta Caesareus Laureatus’ (2 gedichten). Elk deel wordt voorafgegaan door een motto, respectievelijk uit het werk van Constantijn Huygens, Hendrik Tollens, Tacitus en Vergilius. Aan het einde heeft Van Marle een serie aantekeningen opgenomen, waarin historische toelichtingen bij de gedichten worden gegeven.

Negen van de twaalf gedichten zijn tot stand gekomen in de maanden maart-oktober 1813, van drie gedichten is onduidelijk of de datering klopt. Het gedicht ‘De kozak en zijn meisje’ (18 oktober 1810) lijkt te vroeg gedateerd te zijn, evenals ‘Gesprek tusschen eeenen grooten keizer en een klein koningje’.^24. ‘De Napoleonade’ (14 december 1814) onmogelijk op de genoemde datum kan zijn voltooid, omdat de bundel al begin april 1814 gereed moet zijn geweest.^25. In de aantekeningen bij het laatstgenoemde gedicht wordt de slag bij Leipzig als laatste wapenfeit van Napoleon genoemd; logischer lijkt dus als datering december 1813.^26.

Hoewel de gedichten verschillende onderwerpen behandelen, is er een centraal thema te ontwaren: de mislukte veldtocht van Napoleon naar Rusland. Van Marles spot richt zich vooral op de megalomane expansiedrift van de keizer en de nederlagen die hij daar heeft moeten incasseren. De gedichten bevatten enkele standaardingrediënten. Ten eerste is er sprake van terugkerende metaforiek waarin de laffe haan (Frankrijk) tegenover de dappere leeuw (Holland) wordt geplaatst. De haan klapwiekt hulpeloos, terwijl de moedige leeuw zich intussen brullend van zijn boeien weet te ontdoen. Een voorbeeld is ‘De ontwaakte leeuw’ (4 april 1813), waarin ‘het pluimgedierte’ het moet afleggen tegen de Bataven: ‘Daar ligt het neer: - juicht! volk'ren! juicht! / En huldigt Neêrlands Leeuw. / Geen juk meer, dat de nekken buigt, / Geen schand meer vlekt onze eeuw’.^27. Dit soort contrastwerking is vooral bedoeld om de zwakte van Frankrijk te benadrukken en de eigen bevolking moed in te spreken.

Ten tweede wemelt het van de verkleinwoorden, waarmee de

Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, 's-Gravenhage

nietigheid van Napoleon wordt benadrukt. Hij is een keizertje, een haantje, een vorstje, kortom hij stelt maar weinig voor. Het meest treffend is de parodie op Van Alphens kindergedichten in ‘Gesprek tusschen eenen grooten keizer en een klein koningje’ (1 april 1813), waarin de keizer (‘Paâtje’) over zijn ervaringen in Rusland vertelt aan zijn zoontje. Zoonlief vertelt trots dat hij heeft leren lopen in de tussentijd, waarop Napoleon antwoordt dat ook hij zijn eerste stappen in Rusland heeft gezet.

Koningje. (met een fijn stemmetje.)

Papa! sints uw vertrek heeft Napje leeren loopen.

Keizer. (met een basstem).

Ik ook, mijn kleintje!

Koningje.

En hard!

Keizer.

Ik ook - dat zou ik hopen!

Koningje.

Hoe ging het Paâtje? - aan den band,
Of achter 't rolpaard?

Keizer.

Met de hand.
Maar 'k ben nog blond en blaauw van 't pakken,
De minnemoers zijn daar Kozakken...

(Met een' diepen zucht.)

Ga nooit naar Rusland, kleine man!

Hier werden zij gestoord.

Eene oude kindermeid had alles afgehoord;
En zij, die nooit geheim verzweeg in heel haar leven,
Kwam, kugchend, dadelijk, dit trouw verslag mij geven.^28.

De ‘grote keizer’ blijkt een laffe angsthaas, die zich laat meenemen aan het handje van de kozakken.

20. Van Marle, ‘Voorberigt’, iii-vi.

21. Satiren 1, 4, 103-105. De vertaling is afkomstig uit: Horatius, Verzamelde gedichten. Uitgegeven, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Schrijvers. Groningen 2003, 51.

22. Van Marle 1814, 35. Het gaat om een motto uit Juvenalis Satiren, 1, 79: ‘Si natura negat, facit indignatio versum, / Qualemcunque potest’. (Bij gebrek aan talent zal de verontwaardiging mijn poëzie zo goed zij kan inspireren.)

23. Van Marle 1814, ‘Voorberigt’. iv.

24. ‘Het gesprek tusschen eenen grooten keizer en een klein koningje’ is in de tweede druk herzien (zie hierna in noot 28) en gedateerd op 1 april 1813. Dat doet vermoeden dat de datering van 1 april 1812 in de eerste druk onjuist is en dat die 1 april 1813 had moeten luiden. Daarop wijst ook de referentie aan de kozakken en de correctie van de datum van de twee direct daaraan voorafgaande gedichten, die beide ten onrechte 1812 in plaats van 1813 zijn gedateerd. Zie de errata in de eerste druk op pagina 96.

25. Een exemplaar uit de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam bevat een handgeschreven opdracht van de auteur aan C.F. van Maanen, gedateerd 7 april 1814 (uba 293 C21). Aangezien de bundel pas in de lijst van mei door Saakes wordt vermeld is het aannemelijk dat de bundel kort voor 7 april van de pers was gekomen. Zie Saakes' Naamlijst van uitgekomen boeken, kaarten, prentwerken, enz. 1814-1818. 's-Gravenhage, 38 en vgl. Knoop 1993, 24. In Saakes heb ik geen vermelding van de tweede druk van Rijmelarij kunnen vinden. Een vermelding daarvan is wel te vinden in J. de Jong, Alphabetische Naamlijst van boeken [...], 's-Gravenhage /Amsterdam 1832, 383. Daar staat echter dat deze bij L. Herdingh en Zoon te Leiden zou zijn verschenen. Beide drukken werden echter door J. van Thoir te Leiden gepubliceerd.

26. Van Marle 1814, 92. Van Marle maakt nog meer vergissingen in de datering. In de eerste druk zijn ‘De ontwaakte leeuw’ en ‘De geopereerde haan’ per abuis gedateerd op respectievelijk 4 en 10 april 1812 in plaats van 4 en 10 april 1813 (zie de drukfeilen achterin de eerste druk op p. 96).

27. Van Marle 1814, 19.

28. Van Marle 1814, 23. In de eerste druk is de tekst gedateerd op 1 april 1812 en luidt de tekst wezenlijk anders:

Koningje. (met een fijn stemmetje.)
Papa! sints uw vertrek heeft Napje leeren loopen.
Keizer. (met een basstem).
Ik ook, mijn kleintje!
Koningje.
En hard!
Keizer.
Ik ook - dat zou ik hopen!

(Met een' zucht.)

Maar leer het, kindje! 't ga hoe 't ga,
Van geen' Kozak...
Koningje.
Neen! nooit, Papa!

Hier werden zij gestoord.

Eene oude kindermeid had alles afgehoord;
En zij, die nooit geheim verzweeg in heel haar leven,
Kwam, kugchend, dadelijk, dit trouw verslag mij geven.
(Van Marle, Rijmelarij, eerste druk, 23.)

[p. 12]

Ten derde worden er veel seksueel getinte grapjes gemaakt. In ‘De geopereerde haan’ (10 april 1813) wordt Napoleon bijvoorbeeld opgevoerd als een kregelig haantje, dat zijn hok en gebied verlaat. Na het bezwangeren van een hennetje in moffenland (een verwijzing naar een mogelijk buitenechtelijk kind van de keizer) komt hij aan in het koude Rusland. Daar valt hij op zijn rug en verliest zijn ‘haandom’. Als gecastreerde haan keert hij terug, verzuchtend: ‘Wat had ik in Rusland te doen? / Ik ben als een haantje daar henen gegaan, / En kom nu terug als - kapoen’.^29. Al even suggestief is het olijke liedje ‘Malbroekius Redivivus’ (1 mei 1813), waarin Napoleon bij zijn thuiskomst een boze echtgenote aantreft, die niet aan haar gerief komt. Hij is een ‘halfbevroren held’ die door zijn vrouw in het zadel geholpen moet worden. Hij spoedt zich weer terug naar het slagveld, maar zijn echtgenote hoeft niet te vrezen dat de vijand zijn geweer afneemt, want ‘zijn degen / Doet toch geen mensch meer zeer’.^30.

Ten vierde en laatste wordt er steeds opnieuw gerefereerd aan de ijzige kou in Rusland. De ‘heldhaftige’ keizer blijkt niet bestand tegen de lage temperaturen en verlangt voortdurend naar een warmer onderkomen. De dichter spot aanhoudend met het zwakke gestel van de keizer en zijn soldaten. In de Napoleonade klinkt het zo: ‘Hij toog, door sneeuw en ijs, / Regt toe regt aan op 't Noorden, / Naar 's aardrijks verste boorden. / Mij dunkt, dat was niet wijs, / 'k Zou liever, in het vriezen, / Een warmer hoekje kiezen’.^31. In de ‘Katabasis’ neemt de bibberende keizer zelfs zijn toevlucht tot de gebreide wintersokken van zijn echtgenote. De ironie bereikt een hoogtepunt, wanneer Napoleon zijn intrek neemt in het Kremlin. Dan wordt Moskou in brand gestoken, naar verluidt op bevel van graaf Fjodor Rostoptsjin, goeverneur-generaal van Moskou:

Hij [Rostopchin] gunde ons zelfs, tot ons verdriet,
Die huizen niet, die reeds bestonden,
Maar stookte, tot dat alles lag -
Dit was de laatste warme dag.^32.

29. Van Marle 1814, 21-22.

30. Van Marle 1814, 30.

31. Van Marle 1814, 56.

32. Van Marle 1814, 13.

Katabasis

Het is de moeite waard wat langer stil te staan bij het meest beruchte gedicht van Van Marle, ‘Katabasis of rapport van van Xerxes deuteros in de raad zijner ministers’.^33. In het gedicht, dat is gedagtekend op 8 maart 1813, wordt gezinspeeld op een ‘contra-maal’ dat Napoleon in het voorjaar heeft gepland. Misschien vormde de ‘conscriptie’ van februari 1813 de directe aanleiding voor het gedicht, toen Napoleon nieuwe Hollandse troepen ronselde voor zijn leger, maar helemaal zeker is dat niet.^34.

Van Marle presenteert het gedicht als een rapport van Napoleon voor de raad van zijn ministers ofwel als een zakelijk verslag van een ooggetuige. ‘Katabasis’ betekent letterlijk ‘afdaling’, maar kan ook de figuurlijke betekenis hebben van af- of ondergang. De titel verwijst naar de destijds bekende tekst Anabasis (‘opgang’) van de Griekse geschiedschrijver Xenophon (430 v. Chr.-355 v. Chr.). Daarin wordt de succesvolle expeditie van prins Cyrus iii in 401 v. Chr. tegen zijn broer Artaxerxes, die koning was van het Perzische rijk, beschreven. Van Marle keert de zaken echter om en maakt er een afdaling en een militaire nederlaag van. De Katabasis is op melodie gezet, namelijk ‘Wat de arme man niet lijden moet’. Of het om een bestaand wijsje gaat is niet bekend.^35.

Het gedicht telt 23 strofen van 6 regels elk. De opbouw is evenwichtig: in strofe 1 t/m 3 legt Napoleon uit hoe hij tot zijn besluit is gekomen met zijn leger naar Rusland te trekken, strofe 3 t/m 12 beschrijven de tocht naar Moskou, strofe 13 t/m 14 het verblijf aldaar, 15 t/m 22 de terugreis en strofe 23 is een afsluitende strofe. De inhoud kan als volgt worden samengevat.^36. De ik-verteller (Napoleon) beschrijft eerst zijn triomfantelijke opmars in Rusland. De keizer waant zich heer en meester, omdat de Russen zich steeds terugtrekken: ‘Ook ging het bijster naar mijn' wensch, / Mijn Heeren! - want ik zag geen mensch’. Dan begint zijn volk echter te klagen over wintervoeten. Napoleon pept zijn soldaten op door te wijzen op ‘het stadje’ (Moskou) in de verte. Daar zullen ze zich kunnen warmen aan ‘vuur, koek, en warme beddenjakken’. Maar dan stuiten ze op de rivier de Moskva, waar ze eerst nog strijd moeten leveren. Hier wordt gedoeld op de slag bij Borodino op 7 september 1812. Napoleon prijst de heldendaden bij die slag van zijn maarschalk Michel Ney, die daarbij de eretitel de ‘Prins van Moskowa’ krijgt toebedeeld. De Russische veldmaarschalk Koetozov maakt zich daarentegen uit de voeten en vlucht voor de kou.

Eindelijk komt Napoleon aan in Moskou, maar het Kremlin blijkt een teleurstelling: ‘toen ik het Kremlin had, / Wat vond ik? - een paar oude stevels’. Napoleon treft slechts een paar oude laarzen aan, namelijk die van Peter de Grote. Hij stuurt ze naar Parijs om ze daar in het museum te laten plaatsen. Moskou zelf blijkt ook tegen te vallen, want de huizen zijn al in brand

33. Er bestaan verschillende varianten van het gedicht. Behalve de door de dichter goedgekeurde tekst, zoals die te vinden is in Rijmelarij (9-20), is er ook een pamfletuitgave: Comiek verhaal van keizer Napoléon, bij zijn terugkomst van Moscau, nopens zijnen ongelukkigen krijgstogt (Knuttel 23514). Ook is de tekst opgenomen in het Nieuw liederenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekking van vaderlandsche moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen. Amsterdam 1813, 20-25, waarvan datzelfde jaar nog een tweede druk verscheen. Er is ook een afschrift bekend, getiteld: ‘Napoleons Aanspraak aan den Senaat by deszelfs terugkomst uit Moskow’. Dit anonieme handschrift is te vinden in een exemplaar van de eerste druk van Rijmelarij (uba 252 D 14). Verder bevat de Nederlandse Liederenbank (Meertens Instituut, www.liederenbank.nl) een scan van een afschrift, getiteld: ‘Toonkunstige Berijming des omstandigen Verslags van Napoleon den Grooten, nopens zijnen ongelukkigen krijgstugt tegen de Sarmaten, Schyten Tartaren, en wat dies meer zij, gedaan bij zijne aankomst van Moskow’ (Lbl kb Wouters 04003), raadpleegbaar via: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/ items/kbmi 01:42341

34. Vgl. Knoop 1993, 11.

35. Vgl. Knoop 1993, 3.

36. Van Marles beschrijving is heel globaal. Voor een recente beschrijving van de gebeurtenissen uit 1812, zie Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou. Amsterdam 2010 (2^e druk).

[p. 13]

gestoken, voordat ze er hun intrek in kunnen nemen. Grappend meldt Van Marle dat Napoleon zijn laatste warme nacht in het brandende Moskou heeft doorgebracht.

Napoleon zit intussen met de handen in het haar, want hij heeft ‘niets te vreten, noch te stoken’ meer. Hij besluit dan maar ‘een ommetje’ richting Polen te maken en een andere keer terug te keren naar Moskou. In één galop rijdt hij vervolgens door tot Warschau. Hij draagt het opperbevel over aan zijn zwager Joachim Murat, die niet veel later wordt opgevolgd door Napoleons stiefzoon Eugène Beauharnais. Napoleon verwacht zijn stiefzoon echter spoedig thuis, want het is in Rusland ‘nog gansch niet pluis’. En met deze constatering eindigt het ‘rapport’ van Napoleons mislukte veldtocht:

Mijn Heeren! zoo is 't land gesteld. -
Ik kruip nu zoetjes in de veren.
'k Heb alles op een hair verteld;
Zie jijlui nu den Rus te keeren.
Maar, wat er verder moog geschien,
Een kerel die er mij zal zien!

Napoleon wordt als een ultieme lafaard neergezet, die het gevecht tegen de Russen liever aan anderen overlaat: hij zal zich daar niet meer vertonen!

De ironie is het sterkste wapen van Van Marle en heeft tot doel om Napoleon te kleineren. Het gaat in dit gedicht niet zozeer om het oppeppen van de eigen burgers, maar om het ridiculiseren van Napoleons poging Rusland te veroveren: wie niet bestand is tegen een beetje kou en het vechten liever aan anderen overlaat, kan het daar wel vergeten. De grootspraak van Napoleon staat in schril contrast met zijn zwakke optreden.

De verspreiding van de ‘Katabasis’ kende nog een opmerkelijk staartje, waarbij de naam van Bilderdijk komt bovendrijven. Van Marle klaagde er in de inleiding van zijn Rijmelarij over dat er verschillende illegale uitgaven van de ‘Katabasis’ waren verschenen buiten zijn weten om. Hij maakte zich vooral boos om de storende fouten daarin. Een van die roofdrukken betrof het Nieuw Liederenboekje dat eind november of begin december 1813 uitkwam, dus direct nadat de Fransen vertrokken waren. Van Marles Katabasis was daarin anoniem opgenomen, zonder dat hij het wist.^37. Kort daarna verscheen een tweede druk, met op de titelpagina de namen van Willem Bilderdijk, zijn echtgenote Katharina Schweickhardt en Samuel Iperuszoon Wiselius.^38. Van Marles naam ontbrak echter. Via een advertentie in de Haarlemsche Courant van 1 januari 1814 trok Van Marle fel van leer tegen deze uitgaven en hij beschuldigde de heer Bilderdijk ervan letterdieverij te hebben gepleegd door dit gedicht te ‘adopteren’ zonder toestemming.^39.

Wiselius reageerde een paar dagen later met een contra-advertentie, waarin hij er op wees dat deze uitgave alleen tot doel had gehad om in ‘de aller eerste oogenblikken der jongste Omwenteling ten goede te werken op den algemeenen Volksgeest’.^40. Hij was bovendien zelf geschrokken van de vermelding van de namen op het titelblad, en meldde dit terstond aan Bilderdijk. Had hij dit geweten, dan had Wiselius Bilderdijk van tevoren ingelicht en het gedicht van Van Marle achterwege gelaten. Bilderdijk moest, hoe dan ook, onschuldig worden geacht, want die was door hem aangezocht en had geloofd dat alles wat niet uit zijn pen of uit die van zijn echtgenote was gevloeid, door Wiselius zelf was geschreven. Uit de correspondentie van Bilderdijk en Wiselius blijkt dat Bilderdijk inderdaad onschuldig was, maar in hoeverre Wiselius en de uitgever, Hendrik Gartman, ook vrij uitgaan, blijft de vraag.^41. Met de uitgave van Rijmelarij enkele maanden later maakte Van Marle zonneklaar dat de ‘Katabasis’ zijn geesteskind was. In 1829, aan de vooravond van de Belgische Opstand, verscheen nog een derde druk van het Nieuw liedenboekje bij Gartman. Daarin was een herziene versie van de ‘Katabasis’ opgenomen, ondertekend door Van Marle.^42.

37. ‘Toonkunstige berijming des omstandigen verslags van Napoleon den Grooten [...]’. In: Nieuw liederenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekking van vaderlandsche moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen. Amsterdam 1813, 20-25 (Knuttel 23544). De exemplaren van deze eerste druk vertonen enkele opmerkelijke onderlinge verschillen, waarover meer bij Knoop 1993, 36-37.

38. Nieuw liedenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekking van vaderlandschen moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen. Door Mr. W. Bilderdijk, vrouwe K.W. Bilderdijk en Mr. S.I.Z. Wiselius. Tweede druk (Knuttel 23545).

39. Haarlemsche Courant (1 januari 1814). Het bericht dateert van 29 dec. 1813, overgenomen in Knoop 1993, 30.

40. Haarlemsche Courant (4 jan. 1814). Geciteerd in Knoop 1993, 31.

41. Knoop 1993, 18-19.

42. C. van Marle, ‘Katabasis. Of rapport van Xerxes deuteros In den raad zijner ministers [...]. In: Nieuw liedenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekkking van vaderlandschen moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen; (November 1813). Door Mr. W. Bilderdijk, vrouwe K.W. Bilderdijk en Mr. S.I.Z. Wiselius, Amsterdam 1829, 20-25. Opmerkelijk genoeg ontbreekt de naam van Van Marle nog altijd op het titelblad. Er bestaan enkele kleine verschillen met de tekst zoals die in Rijmelarij is afgedrukt.

Besluit

Na het verschijnen van Rijmelarij verscheen een zuinige recensie in Vaderlandsche letteroefeningen. De ‘Katabasis’ en ‘Napoleonade’ konden er nog wel mee door, maar voor het overige was het gebodene ‘tamelijk zwak’. Het kwam er op neer, aldus de recensent, dat het publiek alweer de aandacht op andere zaken had gericht en dat Van Marle zich beter op iets nieuws had kunnen richten.^43.

Het tijdgebonden karakter maakte dat Van Marles poëtische protest tegen Napoleon al snel in de vergetelheid raakte. Zijn moed tijdens de Napoleontische overheersing werd in de negentiende eeuw weliswaar geprezen - onder meer door A.J. van der Aa, Cd. Busken Huet en Th. Jorissen - maar de aandacht voor zijn literaire nalatenschap was minimaal.^44. In 1913, honderd jaar na het vertrek van de Fransen, was er sprake van een kleine opleving, toen J. Koopmans een bloemlezing uitgaf met ‘vrijheidsliteratuur’. Daarin nam hij ook twee gedichten van Van Marle op, namelijk ‘Katabasis’ en ‘Malbroekius Redivivus’.^45. Ook de literatuurhistoricus Jan te Winkel besteedde enige aandacht aan Van Marle in zijn monumentale De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde (tweede druk, 1922-1927).^46. Daarna werd het echter stil rondom Van Marle.^47. Des te gepaster is het om anno 2012, tweehonderd jaar na de beruchte veldtocht van Napoleon naar Rusland, nog eens stil te staan bij het werk van deze bevlogen dichter, die zijn lier ten dienste stelde van ‘de redding van zijn Vaderland’.^48.

Lotte Jensen

43. Vaderlandsche letteroefeningen 1814, 450-451.

44. Zie A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden, dl. 12, Haarlem 1869, 252-257; Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken. Dertiende deel, Haarlem z.j., 29: Jorissen 1893.

45. Bloemlezing uit de ‘Vrijheids’-litteratuur van ± (1810-1813). Uitgegeven en van toelichtingen en verklarende aantekeningen voorzien door J. Koopmans. Groningen 1913, 71-83.

46. Zie: J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde VI. Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de eerste eeuw der Europeesche staatsomwentelingen (1). Haarlem 1925, tweede druk, 366-367.

47. In 2001 verscheen nog een informatief artikel in de Amersfoortse Courant / Utrechts Nieuwsblad (11-12-2001) van de hand van Hans Heesen en Harry Jansen over Van Marle, inclusief een pentekening uit 1841 van het silhouet van Van Marle. Dit is het enige tot nu toe bekende portret van de dichter Met dank aan Roy de Beunje.

48. Van Marle 1814, ‘Voorberigt’, iii.

[p. 15]

Bijlage Cornelius van Marle, ‘Katabasis’.
Toegelicht door Lotte Jensen^1.

ΚΑΤΑΒΣΙΣ:,^2. of rapport^3. van xerxes δεύτερος^4. in den raad zijner ministers,

nopens zijnen ongelukkigen Krijgstogt tegen de Sarmaten, Tartaren, Scijthen,^5. en wat dies meer is.

Mijn Heeren! 't is niet als voorheen,
Dat ik mij koom aan U vertoonen.
Een kous^6. moet thans de plaats bekleên
Van mijn verwelkte lauwerkroonen;^7.
Maar dat vermaledeid saizoen......
Het was waarachtig niet te doen!

Je weet, ik ben bedaard en stil,
En zou me, uit goedheid, laten villen;
Maar 't hindert me, als een ander wil,
Hetgeen ik goedvind niet te willen.
'k Werd boos, omdat dat Russisch vee
Wou zuiker drinken bij zijn thee.^8.

Vergeefs beproefde mijn gezant,^9.
De zaak te stellen op haar pooten,^10.
En sprak: ‘kom, Sander,^11. toon verstand,
En houd je bij de beetekrooten.’ -^12.
Blaas weg!^13. - Het was, ronduit gezeid,
Zoo veel als op mijn handen leit.^14.

Ik bragt mijn leger dus te veld,
En sloeg^15. den Rus reeds in gedachten.
Je weet, ik ben een heele held,
Als ik de baas maar ben in krachten.
Ook ging het bijster naar mijn' wensch,
Mijn Heeren! - want ik zag geen mensch.^16.

Ik trok dan al zoo zoetjes voort;
En snoeven,^17. lieve Heeren! snoeven!...;
Nooit in je leven zoo gehoord!
Je kondt er mij geheel uit proeven,^18. -
Ook zag ik torens in 't verschiet,
Hoewel van Petersburg nog niet.^19.

1. De volgende uitgave is gebruikt: Cornelius van Marle, Rijmelarij, Leiden 1814 (tweede druk), 9-17, 79-81. Voor de annotaties is veelvuldig gebruik gemaakt van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (wnt.inl.nl), F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden. W.J. Thieme & Cie, Zutphen 1923-1925 (vierde druk) en Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou. Amsterdam 2010 (2^e druk). Voorts hebben de eerdere geannoteerde uitgaven van Koopmans en Knoop als vergelijkingsmateriaal gediend: Bloemlezing uit de ‘Vrijheids’-litteratuur van ± (1810-1813). Uitgegeven en van toelichtingen en verklarende aantekeningen voorzien door J. Koopmans. Groningen 1913, 71-83 en Lotje Knoop, Weldaad en wandaad rond het pamflet ‘Katabasis’ van Cornelius van Marle. Miniscriptie Hist. Letterk. Inst. UvA 1993. Deze twee uitgaven bevatten echter niet de aantekeningen die Van Marle bij het gedicht voegde.

2. ΚΑΤΑΒΣΙΣ: een afdaling of militaire nederlaag. De titel vormt een allusie op de Anabasis (398 v. Chr.) van Xenophon, waarin deze de expeditie van de Perzische prins Cyrus iii beschrijft tegen zijn broer Artaxerxes. ‘Anabasis’ betekent letterlijk ‘tocht omhoog’ - het ging hier om een expeditie van de kust naar het hoger gelegen binnenland. Deze werd ook wel de ‘tocht van tienduizend’ genoemd, omdat Cyrus met een leger van tienduizend Griekse huursoldaten trok. Van Marle draait de zaken om en legt zo de nadruk op de aftocht van Napoleon.

3. rapport: verslag.

4. xerxes δεύτερος: Mogelijk wordt hier met ironie naar Xerxes ii verwezen, die slechts 45 dagen het Perzische Rijk regeerde (424-423 v. Chr.,). Waarschijnlijker is echter dat hier wordt bedoeld: ‘als een tweede Xerxes i’. De regering van Xerxes i (519 v. Chr.-465 v. Chr.) wordt namelijk beschouwd als een bloeiperiode van het Perzische Rijk. Rond 480 v. Chr. leed hij echter enkele gevoelige nederlagen tegen de Grieken en uiteindelijk werd hij vermoord.

5. Sarmaten, Tartaren, Scythen: Enkele nomadische volkeren die op Russisch grondgebied hadden geleefd. De associatie is dat het hier om barbaarse, plunderende volkeren gaat. De Sarmaten woonden ten oosten van de Zwarte Zee, de Tartaren veroverden in de dertiende eeuw delen van Rusland en de Scythen leefden ten noord-westen en zuiden van de Zwarte Zee. Napoleon schijnt de Russen te hebben vergeleken met Scythen toen hij uit het raam van het Kremlin neerkeek op het brandende Moskou: ‘Zij steken zelf de stad in brand! Wat een mensen! Zo zijn die Scythen!’ Zie: Eugene Tarle, Napoleon in Rusland. Vertaald uit het Russisch door Rebecca van Delft. Den Haag 1947, 212. Vgl. Knoop 1993, 4.

6. kous: de kous als hoofddeksel verwijst naar een komische voorstelling en kan in verband gebracht worden met de vergissing om een kous als slaapmuts om het hoofd te trekken. Er klinken ook enkele uitdrukkingen in door, namelijk ‘met de kous op het hoofd thuiskomen’ (zonder buit terugkeren) en ‘de kous op de kop krijgen’ (een blauwtje lopen). Het is tevens een vooruitwijzing naar de gebreide winterkousen die de keizer verderop in de tekst draagt.

7. lauwerkroonen: keizerlijke tooi die eeuwige roem uitdrukt, teken van triomf.

8. omdat... thee: verwijzing naar de weigering van Tsaar Alexander i om het Continentaal Stelsel te erkennen - een van de redenen waarom Napoleon tegen hem ten strijde trok. Dit was een maatregel van Napoleon die alle handel tussen Engeland en het Europese Continent verbood. Onder andere de import van Engelse suiker werd daardoor getroffen.

9. gezant: graaf Louis de Narbonne (1755-1813) werd door Napoleon als speciale gezant naar Tsaar Alexander I gestuurd om een oorlog tussen beide partijen te voorkomen.

10. de zaak... pooten: de zaak weer recht te zetten.

11. Sander: tsaar Alexander i.

12. houd... beetekrooten: als gevolg van de invoering van het Continentaal Stelsel ging men op het vasteland, met name in Rusland, suiker winnen uit beetwortels, opdat men minder afhankelijk zou zijn van de Engelse rietsuiker.

13. Blaas weg: vergeet het maar.

14. Het... leit: het haalde... niets uit.

15. sloeg: versloeg.

16. want ik zag geen mensch: de Russen trokken zich voortdurend terug.

17. snoeven: opscheppen.

18. Je kondt... proeven: je kon me er helemaal aan herkennen.

19. Ook... niet: St. Petersburg was de bestuurlijke hoofdstad van het land: alle staatsinstellingen waren hier gehuisvest. De torens kunnen die van Smolensk of Vitebsk zijn, westelijker gelegen steden (vgl. Knoop 1993, 7).

[p. 16]

 

Doch eenmaal voelde ik, in den nacht,

 

Mijne eksteroogen^20. deerlijk steken;

 

En toen ik 's morgens, kwart voor acht,

 

Het hoofd stak uit mijn wollen deken,

35

Toen zag ik, 't had zoo wat gerijpt.

 

Ik weet niet of je mij begrijpt.

 

 

 

Mijn volk begon, uit éénen mond,

 

Te klagen over wintervoeten.^21.

 

Ik zei: ‘zoo'n koudjen is gezond,

40

Dat hoedt jelui voor zomersproeten:’ -

 

Maar 't scheen, dat ieder, aan dat oor,

 

Een zinking^22. had op het gehoor.

 

 

 

'k Riep: ‘jongens! ginder ligt een stad;^23.

 

Dat is een stadje om naar te snakken.

45

Daar vindt je vast van alles wat,

 

Vuur, koek, en warme beddenjakken;

 

En 't volk, (gelooft het al of niet),

 

Zal hart'lijk blij zijn als 't je ziet.

 

 

 

Eerst kwamen we aan een vloed^24. - verdoemd!^A

50

Wat wierden we daar heusch ontvangen!^25.

 

('k Heb Ney ook naar dien dag genoemd;)^26.

 

De tranen loopen langs mijn wangen,

 

Bedenk ik hoe ons Kutusow^27.

 

Daar vriend'lijk smeerde voor de kou.

 

 

55

't Is waar - te groot een traktement^28.

 

Maakt somtijds wel eens kwade magen.^29.

 

Wij waren 't ook niet meer gewend; -

 

Monbrun althans kon 't niet verdragen;

 

En Coulaincourt stak, met een zucht,

60

Zijn mag're benen in de lucht.^30.B

 

 

 

Ik dankte dus voor 't gul onthaal,

 

Bad, om 't dessert^31. mij kwijt te schelden:

 

Verzocht hem op een contra-maal,^32.

 

Hetgeen wij tegen 't voorjaar stelden:

65

En, (dat ik, in 't voorbijgaan, 't zeg)

 

Ik g'loof de vent is al op weg.^33.

 

 

 

Ten laatste zagen wij de stad,

 

En likten vrolijk onze knevels;

 

Maar ja! toen ik het Kremlin had,

70

Wat vond ik? - een paar oude stevels.^34.C

 

Intusschen 'k dacht, daar is misschien

 

't Museum nog niet van voorzien.^35.

 

 

 

Rastopchin^36. was de vriend ook niet,^D

 

Op wien wij huizen bouwen konden,

75

Hij gunde ons zelfs, tot ons verdriet,

 

Die huizen niet, die reeds bestonden,

 

Maar stookte, tot dat alles lag -

 

Dit was de laatste warme dag.

 

 

 

Nu zat ik met de hand in 't haar,

80

Daar alles om mij lag te rooken.

 

Ik had comedie^37. - dat is waar -

 

Maar niets te vreeten, noch te stoken;

 

En jouwende riep Kutusow:

 

‘Och, bloed!^38. wat doe jij in de kou?’ -

 

 

85

‘'k Ga even’, zeide ik, ‘naar den Bug,^39.

 

En zal zoo dad'lijk wederkomen;’ -

 

Maar ziet, daar stond mij in den rug

 

Een admiraal^40. - wie kon dat droomen?

 

Wie zag zich ooit, op 't vaste land,

90

Door admiralen aangerand?^E

 

 

 

Dat schroom'lijk land- en waterdier^41.

 

Heeft heel wat onheils mij gebrouwen.

 

De Beresina, (een rivier,

 

Die 'k al mijn leven zal onthouên),

95

Zag haast mij in zijn' beerenklaauw.^42.

 

Mijn Heeren! 'k zat zoo in het naauw!

 

 

 

Ik kwam toch over 't ijs nog vrij,^43.

 

Maar om mijn plunje^44. kon ik fluiten.

 

Die koussen, die mijn wijfje mij

100

Gebreid heeft, met gevulde kuiten,

 

Die heeft een Rus nu aan zijn pens;^45.

 

't Is wat te zeggen voor een mensch!

 

 

 

Tot Warschouw ging 't in één galop;

 

Mijn Heeren! 't was om van te schromen.

105

'k Weet zelf nog niet, al hong je me op,

 

Hoe ik hun handen ben ontkomen.

 

Dit weet ik, 'k huurde daar een sleê,

 

En nam mijn' neef, den stalknecht,^46. meê.^F

 

 

 

Doch deed ik eerst, door een' Sergeant,

110

Mijn' zwager Jochem^47. bij mij roepen,

 

En sprak, ‘ik ga eens naar mijn land,

 

Hou jij het oog wat op de troepen;

 

Jij kent veel beter tegen kou,

 

Praat jij nu wat met Kutusow’. -

 

 

115

Mijn zwager trok een scheef gezigt;

 

En naauw had ik gekeerd mijn hielen,

 

Of ziet! - Sinjeur had ze ook geligt,

 

En zat al tusschen twee paar wielen;

 

En trok naar Napels, naar zijn vrouw -

120

Ik vraag U - is dat broedertrouw? -

 

 

 

Ook York^48. schoof, kort na mijn vertrek,

 

Met Massenbach^49. naar de Kozakken,

 

En hield Couzijn^50. nog voor den gek,

 

Na hij die kool hem had gebakken.^51.

125

Thans schrijf ik fijntjes, (leer om leer,)^52.

 

Mijn bokken op Zijn rek'ning neer.^53.G

 

 

 

't Is nu mijn stiefzoon,^54. dien je kent,

 

Die met zijn poort^55. zit op de blaren.^H

 

Hij is een flinke, jonge vent,

130

Maar 'k vrees, hij zal het toch niet klaren.

 

Hij schrijft mij, 't is nog gansch niet pluis,

 

Ik wacht hem dus ook spoedig 't huis.

 

 

 

Mijn Heeren! zoo is 't land gesteld. -

 

Ik kruip nu zoetjes in de veren.

135

'k Heb alles op een hair^56. verteld;

 

Zie jijlui nu den Rus te keeren.

 

Maar, wat er verder moog geschien,

 

Een kerel die er mij zal zien!

8 Maart 1813.

20. eksteroogen: likdoorns. Verhoogde pijnlijkheid van likdoorns wordt in verband gebracht met het weer.

21. wintervoeten: pijnlijke, door de kou gezwollen voeten.

22. zinking: aandoening, veroorzaakt door het zinken van bepaalde vochten (verouderde medische verklaring).

23. een stad: nl. Moskou.

24. een vloed: de rivier de Moskva.

A De rivier de Moskowa, op welker boorden de slag van dien naam, op den 7 September 1812, is voorgevallen.

25. Wat... ontvangen: op 7 september 1812 vond de slag bij Borodino plaats, door de Fransen ‘Bataille de la Moskowa’ genoemd. Het was een van de grootste slachtingen in de geschiedenis: de Russen verloren rond de 45.000 man, de Fransen rond de 28.000 (Zamoyski 2010, 261).

26. Ney: maarschalk Michel Ney (1769-1815) onderscheidde zich bij de slag bij Borodino en kreeg hiervoor de eretitel ‘Prins van Moskva’

27. Kutosow: de Russische legerleider Michail Koetozov (1745-1813), die het bevel aan zijn troepen gaf om zich terug te trekken. Zijn passieve houding in de weken erna zou volgens sommige historici hebben bijgedragen aan de uiteindelijke nederlaag van Napoleon: hoe langer hij Napoleon kon verleiden in Moskou te blijven, hoe minder hij op opgewassen zou zijn tegen de gruwelijke Russische winter (Zamoyski 2010, 321).

28. traktement: onthaal.

29. te groot... magen: van een te groots onthaal (inclusief drank en voedsel) kan de maag van streek raken.

30. Monbrun... lucht: de generaals Louis Pierre Montbrun (1770-1812) en Auguste Jean-Gabriel de Caulaincourt (1777-1812) kwamen beiden om in de slag bij Borodino.

B De divisie-generaals Monbrun en Caulaincours zijn beide, onder meerderen, in den slag van de Moskowa gesneuveld.

31. dessert kwijt te schelden: het gevecht eindigde tegen de avond. Van Marle houdt de beeldspraak met voedsel hier vast en wenst het nagerecht over te slaan.

32. contra-maal: revanche, de voedselmetaforiek is volgehouden.

33. de vent is al op weg: Koetoezov trok richting Polen, maar stierf voordat hij opnieuw de strijd kon aangaan met Napoleon, namelijk op 28 april 1813 te Bunzlau in Pruisen (Zamoyski 2010, 473-474).

34. stevels: laarzen, namelijk die van Peter de Grote.

C De laarzen van Czaar Peter den groote, in het Kremlin gevonden, zijn, op order van keizer Napoleon, naar Parijs vervoerd, en, aldaar, in het Museum geplaatst.

35. Museum: Napoleon liet een grote kunstverzameling aanleggen in het Louvre en doopte het museum in 1803 om tot het Musée Napoleon.

36. Rastopchin: Graaf Fjodor Vasilivits Rostopsjin (1763-1826) was gouverneur-generaal van Moskou en gaf opdracht de stad in brand te steken (15-16 september 1812), zodat alles wat de Fransen van nut kon zijn, in vlammen zou opgaan (Zamoyski 2010, 272).

D Graaf Fedor Rastopchin, Gouverneur van Moskouw, was, zoo niet de aanlegger, althans de volvoerer van het ijzingverwekkend, doch diepdoordacht, ontwerp, om deze aloude stad in de assche, te leggen; - een bestaan, 't geen aan Napoleon zijnen krijgsroem en de vrucht van vijftig overwinningen gekost heeft.

37. Ik had comedie: er verbleef een gezelschap van Franse acteurs die komedies opvoerden in een particulier theater, maar Napoleon bezocht deze voorstellingen niet. Hij woonde wel een recital bij van de zanger Signor Tarquino in het Kremlin (Zamoyski 2010, 310).

38. Och, bloed!: Arme kerel!

39. den Bug: de rivier de Bug markeert een groot deel van de Poolse oostgrens. Vanuit Moskou, waar Napoleon op 20 oktober 1812 vertrok, is dat bepaald geen klein ommetje.

40. Een admiraal: admiraal Pavel Vasiljevitsj Tsjitsjagov (1767-1849) leidde een van de Russische regimenten die Napoleons terugtocht moesten beletten.

E De Admiraal Tschitschakoff was de aanvoerer van het Russisch leger, dat, van de Turksche grenzen, door Lithouwen, de Franschen in den rug viel, en, aldus, den Keizer noodzaakte tot die overhaaste en noodlottige vlugt, van welke de geschiedenis geen voorbeeld oplevert, en die, van zijn talloos leger, meer dan twee derden in het ijsselijkst gebrek deed omkomen.

41. land- en waterdier: Tsjitsjagov vocht ter land en ter zee.

42. beerenklaauw: woordspel met de naam van de rivier Beresina en terugverwijzing naar ‘land- en waterdier’. De beer symboliseert bovendien Rusland.

43. Ik kwam... vrij: Napoleon kon ongestoord de Beresina oversteken, doordat Tsjitsjagov en zijn troepen waren misleid en langs de andere kant van de rivier in tegengestelde, zuidelijke richting trokken.

44. plunje: soldatenkleding.

45. aan zijn pens: om zijn buik.

46. stalknecht: Armand Augustin Louis de Caulaincourt (1773-1827) was buitengewoon ambassadeur en opperstalmeester van Napoleon en vergezelde hem op zijn terugreis.

F De Hertog van Vicenza, Caulaincourt, OpperStalmeester des Keizers, was de eenige, die hem, op zijne incognito-reize naar Parijs, (op welke hij zich tot Warschouw van eene slede bediende), vergezeld heeft.

47. Mijn zwager Jochem: Napoleon droeg op 5 december 1812 het bevel over aan Joachim Murat, koning van Napels.

48. York: de Pruisische generaal Hans David Yorck von Wartenburg, die onder de maarschalk Macdonald diende, tekende het verdrag van Tauroggen van 30 december 1812, waarmee hij beloofde niet langer tegen de Russen te zullen vechten. Hij schond daarmee het vertrouwen van Macdonald, die weigerde te geloven dat Yorck tot iets dergelijks in staat zou zijn (Zamoyski 2010, 464).

49. Massenbach: generaal Eberhard Friedrich Fabian, Freiherr von Massenbach (1753-1819) liep met Yorck over naar de Russen.

50. Couzijn: maarschalk Jacques Etienne Macdonald, graaf van Tarente (1765-1840) leidde het 10^e Korps van de Grande Armée, dat moest voorkomen dat de Russen de Njemen overstaken (Zamoyski 2010, 464).

51. die kool hem had gebakken: een poets had gebakken, in de maling had genomen.

52. leer om leer: met gelijke munt terugbetalend.

53. schrijf ik... neer: geef ik hem.... de schuld van mijn eigen fouten.

G Men leze den brief door den Generaal York, en vooral dien, door den Generaal Massenbach, bij hunnen afval, aan den Maarschalk Hertog van Tarente, geschreven, en, in der tijd, door de Fransche dagbladen medegedeeld. Het is bekend, dat Napoleon dezen afval tot een voorwendsel voor zijne nieuwe gewelddadige ligtingen^57. benuttigd heeft, en bijna alle de toenmalige gedwongen adressen^58. der Steden, waarbij zoogenaamde dons patriotiques,^59. in manschap en paarden bestaande, werden aangeboden, van de infame défection du général York hunnen aanhef ontleenden. De Fransche Maarschalken worden, door de Keizer, bestendig mon cousin getituleerd; en het is dus van den Hertog van Tarente, dat alhier, onder deze benaming wordt gesproken, en geenszins van den Koning van Pruisen, gelijk men in de ongewettigde uitgave van dit gedicht, door den heer Bilderdijk, c.s. vindt aangeteekend.^60.

57. ligtingen: oproepen voor de militaire dienst.

58. adressen: verzoeken.

59. dons patriotiques: nadat Napoleons leger gedecimeerd was teruggekeerd uit Rusland moest elk departement zoveel mogelijk paarden aan de nieuw te vormen cavalerie afstaan, de zogenaamde ‘dons patriotiques’ ofwel vaderlandslievende geschenken.

60. ongewettigde uitgave... aangeteekend: in het Nieuw Liedenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekking van vaderlandschen moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen. Door Mr. W. Bilderdijk, vrouwe K.W. Bilderdijk en Mr. S.I.Z. Wiselius (Amsterdam 1813) zijn twaalf aantekeningen bij de tekst ‘Katabasis’ toegevoegd, die niet overeenkomen met de aantekeningen van Van Marle in zijn eigen uitgave van de tekst in Rijmelarij; de annotatie bij ‘Cousin’ luidt: ‘De Koning van Pruisen’ (p. 24-25) en is foutief, aldus Van Marle.

54. mijn stiefzoon: prins Eugène de Beauharnais (1781-1824), onderkoning van Italië en zoon van Alxandre de Beauharnais en Josephine Tascher de la Pagerie, die in 1796 met Napoleon huwde en in 1810 van hem scheidde.

55. poort: gat.

H Eugène Beauharnais, thans nog Onder-koning van Italie, is een der twee kinderen, uit het eerste huwelijk van de verstootene Keizerin Josephine met den Generaal Beauharnais, gesproten.

56. op een hair: zeer nauwkeurig.

57. ligtingen: oproepen voor de militaire dienst.

58. adressen: verzoeken.

59. dons patriotiques: nadat Napoleons leger gedecimeerd was teruggekeerd uit Rusland moest elk departement zoveel mogelijk paarden aan de nieuw te vormen cavalerie afstaan, de zogenaamde ‘dons patriotiques’ ofwel vaderlandslievende geschenken.

60. ongewettigde uitgave... aangeteekend: in het Nieuw Liedenboekje, op aangename en bekende wijzen, strekkende tot opwekking van vaderlandschen moed en gepaste vreugde in deze belangrijke dagen. Door Mr. W. Bilderdijk, vrouwe K.W. Bilderdijk en Mr. S.I.Z. Wiselius (Amsterdam 1813) zijn twaalf aantekeningen bij de tekst ‘Katabasis’ toegevoegd, die niet overeenkomen met de aantekeningen van Van Marle in zijn eigen uitgave van de tekst in Rijmelarij; de annotatie bij ‘Cousin’ luidt: ‘De Koning van Pruisen’ (p. 24-25) en is foutief, aldus Van Marle.