Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 29

[p. 2]

Dagboeken van Nederlandse militairen over de Russische veldtocht in 1812

In 1824 verscheen bij de bekende Haags-Amsterdamse militaire uitgeverij-boekhandel De Gebroeders van Cleef een uitgave getiteld Herinneringen uit den Veldtogt van Rusland, in de jare 1812; door W.P. d'Auzon de Boisminart, Gepensioneerd Majoor der Koninklijke Nederlandsche Armée.^1. Van dit boek verscheen in 1840 bij dezelfde uitgeverij een tweede druk, maar toen in een ‘eenvoudigen verhaaltrant’, aldus de auteur, gevolgd door een tweedelige aanvulling met zijn militaire herinneringen van voor en na 1812. In 1863 bracht de Amsterdamse uitgever Van der Made tot slot een beknopte editie ervan uit. We kunnen uit deze verschillende uitgaven opmaken dat er een zekere belangstelling moet zijn geweest voor de memoires van Willem Pieter d'Auzon de Boisminart (1776-1870) of voor dit soort memoires in het algemeen, want we mogen aannemen dat de firma's Van Cleef en Van der Made er anders geen vervolg aan gegeven zouden hebben. Bovendien was de eerste uitgave van d'Auzons memoires volgens zeggen van de auteur binnen de kortste keren uitverkocht. Wat echter opvalt is dat het boek van d'Auzon de Boisminart niet alleen het enige werk in zijn soort is waarvan meer dan een uitgave of druk is verschenen, maar dat er bij leven van de auteurs verder vrijwel geen dagboeken van Nederlandse Rusland-veteranen zijn uitgegeven.

Toen mij werd gevraagd of ik bereid was een lezing te houden over dagboeken van Nederlandse Rusland-veteranen, schoten mij onmiddellijk enkele namen te binnen van auteurs van dergelijke dagboeken, maar wat me opviel is dat het merendeels onuitgegeven of postuum uitgegeven werken betreft. Het leek me daarom interessant om in te gaan op de vraag waarom Nederlandse Rusland-veteranen zelf nauwelijks hun vastgelegde lotgevallen hebben gepubliceerd.

1. Zie over de memoires van d'Auzon de Boisminart: P. Spigt, Het ontstaan van de autobiografie in Nederland (Amsterdam 1985) 169-172.

De Russische veldtocht

Het is alom bekend dat de Russische veldtocht van Napoleon veel slachtoffers heeft gemaakt. Dit roept de vraag op, of daardoor misschien zo weinig memoires van Nederlandse Rusland-veteranen zijn uitgegeven. Jhr. Jan Willem van Sypesteijn (1816-1866) schreef in 1849 in zijn boek Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren,... (Den Haag, Amsterdam 1849):

Het zakboekje, waarin de ritmeester Geisweit van der Netten van dag tot dag alles had opgeteekend, wat in den veldtogt van 1812 met het regiment, waarbij hij diende, was voorgevallen, werd gered.^2.

In een noot vulde hij aan:

Dat zakboekje, hetwelk de onmiskenbare teekenen draagt van de ontberingen, die de schrijver, gedurende den veldtogt, heeft ondervonden..., is misschien het eenigste, dat thans nog van dien aard, in Nederland bestaat.^3.

Maar niet alleen het zakboekje van deze Cornelis Anthonie Geisweit van der Netten (1771-1847) keerde terug, ook hijzelf

W.P. d'Auzon de Boisminart, Herinneringen uit den veldtogt van Rusland, in den jare 1812;... (Amsterdam, Den Haag 1824), titelpagina.

kwam heelhuids aan in Nederland. Hij heeft zijn memoires echter nooit uitgegeven. Dat uitgerekend hij dit nooit heeft gedaan, is mijns inziens opvallend. Geisweit van der Netten, lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, was namelijk een veelschrijver, met tientallen krijgskundige werken op zijn naam. Bovendien behoorde hij tot de weinige Nederlandse militaire auteurs uit het eerste kwart van de negentiende eeuw.^4. Wel gebruikte Geisweit van der Netten zijn memoires voor het in 1827 door hem gepubliceerde boek Karel XII en Napoleon,

2. Cit. in: J.W. van Sypesteijn, Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren, vroeger Regiment Hussaren van Van Heeckeren, vervolgens Regiment Bataafsche Hussaren en daarna 2^de en 11^de Regiment Hussaren. Eene bijdrage voor de Nederlandsche krijgsgeschiedenis van het tijdvak van 1784-1814 (Den Haag, Amsterdam 1849) 183.

3. Cit. in: Van Sypesteijn, Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren, 183, noot 1.

4. Louis Ph. Sloos, Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur in Nederland (Nijmegen 2012) 395.

[p. 3]

Jhr. J.W. Sypensteijn, Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren,... (Den Haag, Amsterdam 1849), titelpagina.

of tafereelen, schetsen en vergelijking uit hunne krijgstogten in het Noord-Oostelijk Europa uit 1827, een typisch krijgsgeschiedkundig handboek^5. of zogeheten war study zoals die in de achttiende op grote schaal begonnen te verschijnen. Aan de hand van het voorwoord in dit boek komen we meer te weten over het uitblijven van een publicatie van zijn Rusland-memoires. Hij schrijft in de eerste plaats dat

het treurige lot der vroegere Zweedsche krijgsgevangenen, dat hem gedurende zijn krijgsgevangenschap steeds voor oogen zwevende, meermalen aan het weder betreden van den vaderlandschen grond had doen wanhopen.^6.

Wij zouden zeggen dat hij een oorlogstrauma had. Deze ervaring, vervolgt hij,

deed hem in zijne geschiedkundige aanteekeningen, veel persoonlijks invlechten, om zijne aanhoorigen met zijne bijzondere lotgevallen bekend te maken, indien hem het lot beschoren mogt zijn, zijnen levensloop, gelijk velen van Karels [de Zweedse koning] togtgenooten, in baillingschap [sic] op verren afstand te eindigen.^7.

Cornelis Anthonie Geisweit van der Netten (1771-1847). Litho Hilmar Johannes Backer (1804-1845), naar H. Lapis.

Zijn memoires, hoe ‘wonderdadig en aan het romaneske grenzende’^8. ook, aldus de schrijver, waren door alle ellende die hij had opgeschreven in het geval hij zou komen te overlijden, te persoonlijk geworden om uit te geven. Deze waren bedoeld voor zijn familie. Zo beschrijft Geisweit van der Netten hoe als gevolg van een ‘vreesselijk moorddadig schrootvuur’ van het Russische leger één kogel van twee van zijn collega's elk één been, en van één collega beide benen verbrijzelde.^9.

Het is begrijpelijk dat sommige militairen terughoudend waren in het publiceren van dit soort afschuwelijk ervaringen, en misschien was dit usance. De vraag is nu: waren er meer Nederlandse Rusland-veteranen die net zo terughoudend waren in het publiceren van hun memoires als Geisweit van der Netten? Want in tegenstelling tot wat jhr. Van Sypesteijn in 1849 schreef, zijn er niet alleen meer ‘zakboekjes’ van Nederlandse Rusland-veteranen overgeleverd, maar keerden ondanks de enorme verliezen ook meer militairen met hun zakboekjes terug.

We weten zelfs dat de legerleiding in 1813 haar voordeel wilde doen met de ervaring van Nederlandse veteranen die hadden gediend onder Napoleon. Commissaris-generaal van Oorlog, A.C.J.G. graaf d'Aubremé (1773-1885), schreef dat de officieren van de ‘oude garde’ en de jongere officieren van elkaar konden leren, omdat er op dat moment bij de armee een groot aantal officieren diende dat had deelgenomen aan de - in de woorden van d'Aubremé - ‘merkwaardigste militaire

5. De auteur typeert zijn boek zelf ook zo, zie: C.A. Geisweit van der Netten, Karel XII en Napoleon, of tafereelen, schetsen en vergelijking uit hunne krijgstogten in het Noord-Oostelijk Europa (Den Haag, Amsterdam 1817) [xii]. Zie over war studies: Sloos, Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur in Nederland, 181.

6. Cit. in: Geisweit van der Netten, Karel XII en Napoleon, [in: Ibidem., xi].

7. Cit.

8. Cit. in: Idem, [xii].

9. Cit. in: Van Sypesteijn, Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren, 162.

[p. 4]

gebeurtenissen, welke in de laatste jaren hebben plaats gehad’. De praktijkervaring van deze Napoleontische veteranen kwam volgens hem goed van pas.^10.

Alvorens nader in te gaan op de memoires van de Nederlandse Rusland-veteranen, eerst aandacht voor het Nederlandse aandeel in Napoleons leger in Rusland. De naam Grande Armée, zoals het leger van Napoleon vaak wordt genoemd, heeft oorspronkelijk betrekking op het leger dat hij had samengesteld om Rusland mee binnen te vallen De schattingen lopen uiteen, maar waarschijnlijk bestond dit leger uit circa 700.000 militairen, waaronder behalve Fransen, geallieerde troepen van Napoleon uit heel West-Europa, inclusief uit het inmiddels bij het Franse Keizerrijk ingelijfde Koninkrijk Holland van Lodewijk Napoleon. Het aandeel Nederlanders bedroeg circa 15.000 man.^11. Naast dienstplichtigen betrof het complete regimenten van het Koninklijke Hollandse Leger die waren ingelijfd in het Franse leger.

De bekendste Nederlandse eenheid die in Rusland onder Napoleon diende is waarschijnlijk de Compagnie Pontonniers, vermaard vanwege haar rol bij de bouw van twee bruggen over de Berezina, waaraan relatief veel militairen die de Russische veldtocht overleefden, hun leven te danken hadden. De bruggen werden gebouwd door circa vierhonderd Nederlandse pontonniers onder bevel van George Diederich Benthien (1767-1836). De omstandigheden waaronder de bruggen moesten worden gebouwd waren erbarmelijk, de temperatuur was circa 37,5 onder nul en de rivier lag vol met ijsschotsen. Van de circa vierhonderd pontonniers overleefden slechts zes mannen en hun commandant het drama. Daarnaast gingen de regimenten die de brug beveiligden, Hollandse regimenten infanterie en cavalerie, vrijwel volledig ten onder door de kou en de Russische aanvallen.

10. Sloos, Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur in Nederland, 336.

11. N.J.A.P.H. van Es, De Rijdende Artillerie bij den Veldtocht in Rusland 1812 (Arnhem [1898]) 9.

De memoires van d'Auzon de Boisminart

Terug naar de memoires van Nederlandse Rusland-veteranen. Van de circa vijfhonderd Nederlanders die terugkeerden, zijn van enkele tientallen militairen memoires bekend,^12. waarvan er slechts twee door de auteur zelf zijn gepubliceerd, een deel door familie of derden is gepubliceerd en een deel nooit is uitgegeven. Sommige memoires waarvan het bestaan bekend is, zijn onvindbaar.

De vraag waarom zo weinig Nederlandse Rusland-veteranen hun memoires hebben gepubliceerd kan beter worden beantwoord aan de hand van de bij leven door de auteur of postuum door of via familie uitgegeven memoires, dan aan de hand van onuitgegeven handschriften. Hierover kan in veel gevallen informatie worden gevonden in de voorwoorden of toelichtingen in de uitgaven. Wat kunnen we, om te beginnen, opmaken uit de voorwoorden in de verschillende uitgaven van de memoires van d'Auzon de Boisminart, die in Rusland diende als officier bij het (Hollandse) 124^e Regiment Infanterie, dat onder meer betrokken was bij het dekken van de aftocht over de Berezina. De unieke plaats die de memoires van d'Auzon met drie uitgaven innemen, vragen immers om een verklaring.

Nadere bestudering van de verschillende uitgaven ervan levert heel wat informatie op. Wat in de eerste plaats opvalt, is dat er helemaal geen sprake is van zucht naar sensatie. Integendeel, d'Auzon begint in de eerste druk van zijn boek met de veronderstelling dat zijn boek wellicht te laat verschijnt en inmiddels overbodig is. Wel had d'Auzon al in 1813 de behoefte gehad om de spreekwoordelijke waarheid over de Russische veldtocht te vertellen omdat toen behalve ‘de logenachtige Fransche

C.A. Geisweit van der Netten, Karel XII en Napoleon, of tafereelen, schetsen en vergelijking uit hunne krijgstogten in het Noord-Oostelijk Europa (Den Haag, Amsterdam 1827), titelpagina.

bulletins in de nieuwspapieren’ nog niets was verschenen.^13. D'Auzon werkte zijn in Rusland bijgehouden dagboekje uit tot een verhaal van 200 pagina's in kwartoformaat. Hij deelde deze eerste opzet van zijn memoires met zijn vrienden, die hem aanmoedigden om deze zo snel mogelijk uit te geven. D'Auzon was echter nog altijd in Franse dienst en stond op het punt om weer te vertrekken. Hij wilde zijn memoires niet achterlaten en vreesde bovendien voor represailles die tegen hem genomen konden worden als Frans officier.^14. Uiteindelijk zou het elf jaar duren totdat zijn boek uitkwam. Pas toen d'Auzon met pensioen ging had hij tijd om weer aan zijn boek te werken, hetgeen hij beschouwde als een toevlucht omdat de leegte hem niet beviel. Hij heeft toen een boek willen schrijven voor zijn ‘brave Krijgsmakkers’, waarin hij vooral de gebeurtenissen en bijzonderheden schetste met betrekking tot de Franse legerkorpsen waarbij het merendeel van de Noord-Nederlanders dienden.^15. D'Auzon verzocht de ‘Heeren Boekbeoordeelaars’ dan ook niet te hard te oordelen over zijn schrijfstijl, hij richtte zich tot hen met de woorden:

12. Joost Welten, ‘Hollandse krijgsgevangenen in Rusland, 1812-1814’, in: 2 (2009) Leidschrift. Historisch Tijdschrift 51.

13. Cit. in: D'Auzon de Boisminart, Herinneringen uit den veldtogt van Rusland, in den jare 1812, 421.

14. Cit. in: Idem, 421-422.

15. Cit. in: Idem, vi.

[p. 5]

C.J. Wagevier, Aantekeningen gehouden gedurende mijnen marsch naar, gevangenschap in, en terugreize uit Rusland in de jaren 1812, 1813 en 1814 (Amsterdam 1820), titelpagina.

Als veteranen in het veld der letteren, verwacht ik van uwe billijkheid, dat gij met den ongeletterden soldaat niet te streng zult omgaan, maar hem met die toegevendheid wilt behandelen, welke ieder braaf veteraan gaarne den minkundigen rekruut bewijst.^16.

Over de tweede druk van zijn memoires schreef d'Auzon:

Nadat ik in den jare 1824 mijne Herinneringen uit den Russischen Veldtogt had in het licht gegeven, en dit werk al spoedig in den handel niet meer verkrijgbaar was, heeft het mij dikwijls mogen gebeuren, te worden aangezocht om daarvan eene tweede uitgave te bezorgen, te meer, daar ik zelf niet in staat was te voldoen aan den wensch van velen, die het boek van mij slechts ter lezing verlangden.^17.

Omdat d'Auzon van mening was dat er na zijn boek inmiddels nog meer andere goede werken over de Rusissche veldtocht

Frederic Carel List (1784-1868). Litho door Christian Heinrich Gottlieb Steuerwald (1802-1874), uitgegeven door Jan Dam Steuerwald (1805-1869), 1839.

verschenen waren, waardoor hij bovendien was gaan inzien dat zijn eigen boek gebreken vertoonde, zag hij het echter niet zitten om een tweede uitgave te verzorgen van zijn eigen memoires. Maar nadat hij was aangesteld als commandant-directeur van het Invalidenhuis in Leiden, veranderde hij van gedachte. Daar werd hij namelijk door de bewoners aangespoord tot het schrijven van zijn volledige memoires, en naar aanleiding van de gesprekken die daar werden gevoerd over krijgsgeschiedenis, was hij het belang gaan inzien van zijn boek, voor jongeren om ervan te leren en voor ouderen ter herinnering.^18. Toen hij het boek eenmaal af had en hem ter ore kwam dat net een Nederlandse vertaling verschenen was van de beschrijving van de Russische veldtocht door de befaamde militaire denker Carl von Clausewitz (1780-1831), schreef hij echter over de tweede druk van zijn memoires: ‘Ik ontveins niet, dat indien ik zulks vroeger had kunnen voorzien, ik welligt mijn geschrift zou hebben terug gehouden’.^19.

De derde beknopte uitgave van d'Auzons volledige memoires verscheen in 1863 ter gelegenheid van vijftig jaar Nederlandse onafhankelijkheid. Dit was een initiatief van een van zijn oudste en beste vrienden en tevens voormalig wapenbroeder, de kolonel Van Opstall. D'Auzon deelde het idee van Van Opstall dat het nuttig was om in het kader van de viering van vijftig jaar Nederlandse onafhankelijkheid aandacht te besteden aan de gebeurtenissen van voor 1813. Tevens wilde hij graag gehoor geven aan het verzoek van zijn vriend.^20.

Deze achtergrondinformatie met betrekking tot de drie uitgaven van de memoires van d'Auzon de Boisminart plaatst dit werk in een ander daglicht; het boek kan op basis hiervan niet ondubbelzinnig als een groot succes worden beschouwd. Bovendien ontstaat de indruk dat de uitgave er waarschijnlijk niet was gekomen als de auteur na zijn pensionering iets anders te doen had gehad.

16. Cit. in: Idem, viii.

17. Cit. in: W.P. d'Auzon de Boisminart, Gedenkschriften van den majoor W.P. d'Auzon de Boisminart. Tijdvak 1812. De Veldtogt in Rusland. Tweede uitgave (Den Haag, Amsterdam 1840) 1.

18. D'Auzon de Boisminart, Gedenkschriften van den majoor W.P. d'Auzon de Boisminart. Tijdvak 1812, i-ii.

19. Cit. in: Idem, 250.

20. W.P. d'Auzon de Boisminart, Herinneringen van een oud-officier, uit het tijdvak van 1793 tot en met 1817. In verband met de viering van het halve eeuwgetijde der herstelling van Neêrland's onafhankelijkheid (Amsterdam 1863) iii-iv.

[p. 6]

De memoires van C.J. Wagevier

In 1820, vier jaar voor de memoires van d'Auzon de Boisminart, verscheen bij de Amsterdamse uitgever Johannes van der Hey de uitgave Aantekeningen gehouden gedurende mijnen marsch naar, gevangenschap in, en terugreize uit Rusland in de jaren 1812, 1813 en 1814. Door C.J. Wagevier, Kapitein der Infanterie, in dienst van Z.M. den Koning der Nederlanden. etc. Dit is het eerste voorbeeld van eigenhandig uitgegeven memoires van een Nederlandse Rusland-veteraan. Ook deze Wagevier begint zijn boek met een antwoord op de door hemzelf opgeworpen vraag waarom hij pas zes jaar na de Russische veldtocht zijn memoires publiceerde, en ook hij had eerder geen tijd.^21. In 1816 pakte Wagevier de draad weer op en nadat hij zijn werk had voltooid liet hij het lezen door enkele vrienden, die zo enthousiast waren over het geschrift dat zij anderen er op attent maakten, met als gevolg dat zij de memoires ook ter lezing vroegen. Uiteindelijk ontstond zodoende de wens om de memoires te laten drukken. Maar Wagevier had net als d'Auzon de Boisminart weinig vertrouwen in zijn eigen schrijfkunst. Hij zegt hierover:

daar ik, een officiers zoon zijnde, van der jeugd af aan tot de krijgsdienst was opgevoed, en bijna mijnen ganschen leeftijd onder den wapenhandel heb gesleten, had ik weinig gelegenheid, om mij met de letterkunde bezig te houden, althans in zoo verre, om als schrijver op te treden. Doch toen een man, in de vaderlandsche letterkunde bedreven, mijn werkje gelezen hebbende, hetzelve belangrijk genoeg vond voor het lezend publiek, en mij dus tot de uitgave aanmoedigde, ja zich tevens vriendelijk aanbood, om taal en spelling na te zien en in behoorlijke orde te brengen, zoo besloot ik eindelijk tot de uitgave.^22.

Overigens blijkt uit de naamlijst van intekenaren in het boek van Wagevier, dat van de 270 intekenaren er maar liefst 138 militair of oud-militair waren. Dit is op zich niet verwonderlijk, maar het sluit wel aan bij het feit dat d'Auzon de Boisminart zijn boek volgens eigen zeggen schreef voor zijn krijgsmakkers. De vrienden van Wagevier die zijn onuitgegeven memoires lazen en hem aanmoedigden deze uit te geven, waren waarschijnlijk ook militairen.

21. Cit. in: C.J. Wagevier, Aantekeningen gehouden gedurende mijnen marsch naar, gevangenschap in, en terugreize uit Rusland in de jaren 1812, 1813 en 1814 (Amsterdam 1820) iii-iv.

22. Cit. in: Wagevier, Aantekeningen gehouden gedurende mijnen marsch naar, gevangenschap in, en terugreize uit Rusland, v-vi.

Door familie van Nederlandse Rusland-veteranen en derden postuum uitgegeven memoires

Naast de bij leven uitgegeven memoires van d'Auzon de Boisminart en Wagevier en het krijgskundig handboek van Geisweit van der Netten waarin hij zijn herinneringen aan de veldtocht heeft verwerkt, zijn er enkele postuum, door familie en derden gepubliceerde memoires, aan de hand waarvan we meer te weten komen over het beperkte aantal bij leven gepubliceerde memoires van Nederlandse Rusland-veteranen.

In 1861 verscheen in de Vaderlandsche Letteroefeningen het stuk ‘De Russische generaal Hermann en de krijgsgevangene Hollanders in 1812 te Perm’, dat is gebaseerd op de memoires van de Nederlandse Rusland-veteraan J.C.Chr. Momberg, 2^e luitenant bij de compagnie grenadiers van het 124^e Regiment Infanterie. De onbekende auteur van dit stuk schreef:

Wie in het werk van kapitein Wagevier, een deel der lotgevallen van de Fransche krijgsgevangenen in Rusland, of in de gedenkschriften van een anderen geachten landgenoot, de majoor d'Auzon de Boisminart, het lijden der vlugtelingen na den terugtogt der Franschen uit Moskou, gelezen heeft, zal mij ongetwijfeld toestemmen, dat elke nieuwe bijdrage tot die geschiedverhalen, waar deze uit zoo geloofwaardige hand tot ons komt, niet anders dan belangwekkend kan zijn.^23.

Enz. enz. En hij vervolgt:

Zij kwam mij daarom te meer voor, wel waardig te zijn, door opteekening voor vergetelheid bewaard te blijven, gelijk ik er mij dan ook een genoegen van maak, door vriendelijke vergunning van mijnen referent daartoe in staat gesteld, haar in dit verhaal thans door den druk te kunnen mededeelen.^24.

Waarom Momberg zijn memoires niet zelf heeft gepubliceerd, is onbekend.

In 1889 verschenen de memoires van de latere luitenantgeneraal Frederic Carel List (1784-1868). Over het hoe en waarom van het uitblijven van een publicatie door List zelf is meer bekend. De uitgave van de herinneringen aan de Russiche veldtocht van List was het werk van zijn zoon C.L. Scheidler List, die een kloek boek samenstelde aan de hand van de aantekeningen die zijn vader had nagelaten, met als opschrift ‘Aan mijn kinderen’.^25. De aantekeningen bevatten ‘tal van bijzonderheden van zeer vertrouwelijken aard; zij zijn dus niet voor het groote publiek geschreven’, aldus de samensteller.^26. Hij heeft daarom gemeend ‘vele dier bijzonderheden niet te mogen opnemen’.^27. Wat betreft dit laatste zien we dezelfde gedachtegang als bij Geisweit van der Netten. Ondanks de selectie die is toegepast op de memoires van List, krijgt de lezer nog wel een goed beeld van de ontberingen die de schrijver onderging en het menselijk leed in het algemeen dat zich heeft voorgedaan tijdens de Russische veldtocht. Zo schrijft List:

De gevechten van de drie laatste dagen, waren het leger duur te staan gekomen. Menig carré [dat is een vierkante opstelling ter verdediging tegen bijvoorbeeld een cavalerieaanval] werd er in de pan gehakt, het Hollandsche regiment grenadiers van de garde werd geheel opgelost, tal van mijn vrienden verloren het leven en den 18 verloor ik de helft mijner batterij.^28.

List verloor dus in een klap honderden collega's, talloze vrienden en de helft van het personeel van zijn eigen batterij artillerie. List kon het ook heel plastisch weergeven, zo schreef hij over de beruchte barre terugtocht uit Rusland onder meer de volgende emotionele en aangrijpende passage:

De koude stelde zich opnieuw met schrikbarende kracht in. De wegen waren met lijken bezaaid en daar de raderen der voertuigen niet meer wilden draaien, maar over den grond voortschoven, bleven vele lijken met armen of beenen tusschen de speeken hangen en werden op die wijze medegesleept. Op elk bivak lieten wij lijken achter; vele manschappen ontwaakten niet meer, maar gingen gedurende den slaap de eeuwigheid in en niet zelden gebeurde het, dat ik tusschen twee lijken den nacht had doorgebracht. De paarden waren als het ware aan de stukken [geschut] vastgeklonken, de strengen onbeweeglijk aan de trekhouten vastgevroren. Vele manschappen werden half bevroren op de stukken medegevoerd; maar daar de paarden dagelijks in krachten afnamen, moest men daarvan afzien en zieke manschappen achterlaten. Roerend en treffend was het afscheid dat wij van elkander namen. De kolonel Henrion, anders een vrij hardvochtig man, had zich achter een boom geplaatst, toen

23. Anoniem, ‘De Russische generaal Hermann en de krijgsgevangene Hollanders in 1812 te Perm’, in: Vaderlandsche Letteroefeningen viii (1861) 118-119.

24. Anoniem, ‘De Russische generaal Hermann en de krijgsgevangene Hollanders in 1812 te Perm’, 119.

25. Cit. in: C.L. Scheidler List, Herinneringen van den Luitenant-Generaal Frederic Carel List, uit zijn nagelaten papieren samengesteld (niet in de handel; (gedrukt in) Den Haag [1889]) 2.

26. Cit. in: Scheidler List, Herinneringen van den Luitenant-Generaal Frederic Carel List, 2.

27. Cit. in: Ibidem.

28. Cit. in: Idem, 110.

[p. 7]

F.C. List, C.L. Scheidler List, Herinneringen van den luitenant-generaal Frederic Carel List, uit zijn nagelaten papieren samengesteld (Den Haag 1889), titelpagina.

ik mijn manschappen dit besluit mededeelde; hij barstte in tranen en luid snikken uit.^29.

Los van het feit dat de memoires van List niet bestemd waren voor publicatie, hetgeen gezien zijn ervaringen niet onbegrijpelijk is, had hij net als d'Auzon de Boisminart en Wagevier wel iets anders aan zijn hoofd toen hij eindelijk terugkeerde in Nederland. Op 25 juni 1814 vernam hij in Den Haag op het Ministerie van Oorlog namelijk dat hij was gedegradeerd tot kapitein, terwijl hij het in het Franse leger had gebracht tot luitenant-kolonel.^30.

In 1912 verscheen bij van Nijgh & van Ditmar in Rotterdam het boekje De Russische veldtocht van 1812 verhaald door een ooggetuige, wijlen den kolonel der Genie A. Kool, verzorgd door zijn kleinzoon. De tekst was eerder gepubliceerd in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. De memoires van deze genieofficier zijn dan ook zeer lezenswaardig. Zo beschrijft hij twee ontmoetingen en gesprekken met Napoleon, met de afsluitende zin: ‘Ik moet opmerken dat hij [Napoleon] tusschen de vragen dikwerf fluitend 50 passen voortwandelde zonder een woord te spreken’.^31. Hoe interessant de memoires ook zijn, in de inleiding op de uitgave uit 1912 schrijft de kleinzoon van de auteur dat het oorspronkelijke verhaal was gericht tot zijn enige zoon.^32. Diens zoon heeft de memoires in 1912 vervolgens uitgegeven met het oog op de honderdjarige herdenking van de Russische veldtocht.

A. Kool, P.C. Kool, De Russische veldtocht van 1812 verhaald door een ooggetuige, wijlen den kolonel der Genie A. Kool (Rotterdam 1912), titelpagina.

29. Cit. in: Ibidem.

30. Idem, 234-235.

31. A. Kool, [uitgegeven door P.C. Kool], De Russische veldtocht van 1812 verhaald door een ooggetuige, wijlen den kolonel der Genie A. Kool (Rotterdam 1911) 3.

32. Kool, De Russische veldtocht van 1812, 3.

Onvindbare memoires

Behalve de bij leven van de auteur en door familie postuum gepubliceerde memoires, is er ook nog een categorie onvindbare memoires. Dat we weten dat deze hebben bestaan en misschien nog wel ergens op zolder liggen, is te danken aan het feit dat er in het verleden, na het overlijden van de auteurs door tussenkomst van nazaten, gebruik van is gemaakt door militairen, die de memoires gebruikten voor krijgskundige en krijgshistorische publicaties en korpsgeschiedenissen.

Tot de interessantste in deze categorie behoren ongetwijfeld de memoires van de reeds genoemde G.D. Benthien, de commandant van de pontonniers die de bruggen over de Berezina bouwden. Benthien ging in 1826 met pensioen en overleed in 1836. In de jaren 1840 maakten G.J. Stieltjes, Johannes Bosscha (1831-1911) en Ernst van Löben Sels (1800-1863) voor hun publicaties gebruik van een ‘Relaas der dienstverrichtingen van de compagnie pontonniers’ in 1812 van de hand van Benthien. Bosscha schreef dat het handschrift in bezit was van Benthiens zoon. Van het origineel ontbrak, nadat het door voornoemde auteurs was gebruikt, elk spoor. Wel dook later een afschrift op, aan de hand waarvan J. Eysten, die het met andere bronnen aanvulde, in 1911 een publicatie heeft gemaakt over de gehele militaire loopbaan van Benthien. Deze is opgenomen in de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap.^33.

33. J. Eysten, Doorlopend verhaal van de dienstverrichtingen der Nederlandsche Pontonniers onder den majoor G.D. Benthien 1797-1825 (overgedrukt uit de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel xxxii; z.p. z.j.) 101. In 1908 was het werk van Benthien nog spoorloos, zie: B.R.F. van Vlijmen, Vers la Bérézina (1812. D'après des documents nouveaux (Parijs 1908) vi.

[p. 8]

Een eigenhandige uitgave van de memoires van Benthien was, gezien de historische betekenis van het door zijn eenheid verrichte werk aan de Berezina, historisch gezien sensationeel geweest, maar ze bestaat simpelweg niet.

Ook de onvindbare memoires van de latere luitenant-generaal en minister van Oorlog Abraham Schuurman (1781-1865),^34. die in Rusland diende als luitenant-kolonel in het Franse 33e Regiment Lichte Infanterie, zouden niet bestemd zijn geweest voor publicatie. Hierover is geschreven: ‘De waarde zijner aanteekeningen moet te hooger worden geschat omdat hij bij het schrijven daarvan de gedachte aan het publiceeren van den inhoud niet heeft voorgezeten’.^35. Dit zijn de woorden van luitenant-generaal Frederik Henri Alexander Sabron (1849-1916), afkomstig uit diens boek Geschiedenis van het 33ste Regiment Lichte Infanterie (Het Oud-Hollandsche 3de Regiment Jagers) onder Keizer Napoleon I, verschenen in 1910.^36.

34. Welten, ‘Hollandse krijgsgevangenen in Rusland, 1812-1814’, 51, noot 15.

35. Cit. in: F.H.A. Sabron, Geschiedenis van het 33ste Regiment Lichte Infanterie (Het Oud-Hollandsche 3de Regiment Jagers) onder Keizer Napoleon I (Breda 1910) 3.

36. Sabrons collega de luitenant-generaal C.D.H. Schneider publiceerde in 1898 het boekje Het 126ste Regiment Hollandsche Infanterie in Rusland in 1812.

Dagboeken als brondocument voor korpsgeschiedenissen

Sabron schreef ook een Geschiedenis van het 124ste Regiment Infanterie van Linie onder Keizer Napoleon I.^37. Hiervoor maakte hij uiteraard gebruik van de memoires van d'Auzon de Boisminart, die zoals gezegd diende bij het 124e Regiment. Sabron weet interessant genoeg te melden dat d'Auzon, na de veldtocht naar Rusland van het begin tot het einde te hebben meegemaakt, teruggekeerd in het Franse Abbéville, van de regimentscommandant de opdracht kreeg om de oorsprong en de lotgevallen van het regiment in het Frans op schrift te stellen. Dit leidde tot het manuscript getiteld Précis historique du 124me Régiment d'Infanterie de ligne. Deze opdracht aan d'Auzon tot het samenstellen van een korpsgeschiedenis staat niet op zichzelf, maar past in een traditie. In het Franse reglement op de zogenoemde inwendige dienst, een soort huishoudelijk reglement voor militairen, was namelijk een artikel opgenomen dat bepaalde dat bij elk korps een register bestond waarin de lotgevallen van het korps werden genoteerd.^38. Hiermee werd de basis gelegd voor een belangrijke militaire traditie: de korpsgeschiedenis. Het is opvallend dat de d'Auzon de Boisminart zelf niets schrijft over genoemde opdracht. Volgens Sabron maakte d'Auzon voor het schrijven van de korpsgeschiedenis gebruik van ‘de aanteekeningen, welke hij terstond na zijn terugkeer uit Rusland, meerendeels in den vorm van een dagboek, schreef, zich daarbij grondende op notitiën, tijdens den veldtocht gemaakt.’^39.

Het is niet ondenkbaar dat meer officieren mede of speciaal met het oog op het samenstellen van deze overzichten van de lotgevallen van het regiment of korpsgeschiedenissen, bijhielden wat ze allemaal meemaakten.

In Nederland maakte de korpsgeschiedenis school tegen het midden van de negentiende eeuw, toen de eerste voorbeelden daarvan verschenen van de hand van de reeds genoemde jhr. van Sypesteijn. Van Sypesteijn, auteur van vele militair-historische publicaties, was van mening dat de beschrijvingen van de lotgevallen van de verschillende regimenten niet alleen in het belang waren van de krijgsgeschiedenis, maar ook in dat van het leger. Kennis van de korpsgeschiedenissen kon volgens hem ‘krachtig medewerken, om den goeden geest bij de regimenten te bevorderen, den moed en zucht tot verheffing van zijnen stand, bij den krijgsman in elken rang aan te kweeken’, ofwel tot bevordering van het esprit de corps.^40. In 1849 zag bij De Gebroeders van Cleef zijn Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren,... het licht en in 1852 gaf uitgeverij Johan Noman en Zoon te Zaltbommel zijn Geschiedenis van het Regiment Nederlandsche Rijdende Artillerie,... uit. In het voorwoord van eerstgenoemd boek schrijft Sypesteijn:

Wanneer hij geen gebruik had kunnen maken van eenige belangrijke handschriften van wijlen den heer generaal-majoor Geisweit van der Netten, dan zou de geschiedenis van het regiment Hollandsche Hussaren, gedurende den veldtogt van het jaar 1812, weinig meer hebben kunne bevatten, dan hetgeen daaromtrent reeds door den druk is bekend gemaakt, en zij zou dan zeer onvolledig zijn geweest.^41.

Van Sypesteijn kreeg de memoires van de inmiddels overleden Geisweit van der Netten ter inzage via diens zoon.

De Nederlandse korpsgeschiedenis was, in tegenstelling tot de memoires van Nederlandse Rusland-veteranen en Nederlandse veteranen uit de Napoleontische tijd in het algemeen, een bloeiend genre. Er zijn sindsdien honderden korpsgeschiedenissen verschenen. In vele daarvan zijn de lotgevallen van individuele militairen op basis van veelal onuitgegeven memoires verwerkt, maar vanuit krijgsgeschiedkundig en krijgskundig oogpunt. Helaas zijn enkele van de onuitgegeven memoires die voor het schrijven van de korpsgeschiedenissen werden gebruikt, niet meer te traceren. In sommige gevallen is bekend dat deze verloren zijn gegaan, aangezien veel van dit soort materiaal inmiddels ter bewaring door familie was ondergebracht bij het Krijgsgeschiedkundig Archief van den Generalen Staf, dat op 3 maart 1945 geheel in de as werd gelegd tijdens het zogenoemde Britse vergissingsbombardement op het Haagse Bezuidenhout. Het verlies van deze memoires is extra pijnlijk omdat er geen integrale publicaties van bestaan.

37. 1898. Van dit boek verscheen een 2e herziene druk in 1910.

38. Sloos, Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur in Nederland, 367.

39. Cit. in: F.H.A. Sabron, Geschiedenis van het 124ste Regiment Infanterie van Linie onder Keizer Napoleon I (2e herz. dr.; Breda 1910) 4.

40. Cit. in: Van Sypesteijn, Geschiedenis van het Regiment Hollandsche Hussaren, xiv-xv.

41. Cit. in: Idem, v.

Privédomein

Wat kunnen we nu zeggen over de oorzaak van het feit dat Nederlandse Rusland-veteranen hun memoires nauwelijks hebben gepubliceerd. Er zijn weliswaar ook relatief weinig ongepubliceerde memoires, maar dat is er niet de oorzaak van dat er maar twee van zijn gepubliceerd, want er zijn verhoudingsgewijs veel meer overgeleverde dan gepubliceerde memoires. Welnu, we zijn verschillende oorzaken tegengekomen: geen zucht naar sensatie, tijdgebrek of beter gezegd het leven dat gewoon doorging, onzekerheid om te publiceren, en bovenal, de ellende die de militairen hadden meegemaakt en door hen op schrift werd gesteld, was bedoeld voor de huiselijke kring en eventueel voor hun krijgsmakkers, als een vorm van verwerking voor de militair enerzijds en ter herinnering voor de familie en vrienden anderzijds. We moeten niet vergeten dat deze militairen soms jaren weg waren of zelfs nooit meer terugkwamen. Een dagboek met de lotgevallen van vader of zoon was dan een welkome troost. Waarschijnlijk was het bijhouden van een dagboek algemener dan wij denken, maar betrof het een privé-aangelegenheid en was het niet vanzelfsprekend dat een dagboek werd uitgegeven. Dit geldt vermoedelijk niet alleen voor militairen. Het feit dat de veteranen enerzijds terughoudend waren in het aan de grote klok hangen van persoonlijke belevenissen en gevoelens, terwijl hun memoires anderzijds op grote schaal werden verwerkt in krijgskundige en vooral in krijgshistorische studies en korpsgeschiedenissen, en evenmin door andere militairen integraal werden gepubliceerd, onderstreept mijns inziens de persoonlijke functie van de memoires.

Louis Ph. Sloos