Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 28

[p. 32]

Bilderdijks Echtgeluk of ‘Echt’geluk?
Naar een ontdoezeling

‘[H]et huwelijk van Willem en Wilhelmina [staat] te boek als gelukkig.’ Zo luidt Willem van den Berg's slotzin van een beschouwing over het geluk bij Bilderdijk. Deze zin vertolkt een onbetwijfelbare waarheid.^1.

De keuze van het woord huwelijk schijnt tegenwoordig anders niet zonder risico te zijn, want de auteur kan verweten worden dat hij ermee ‘kans ziet de werkelijke aard van hun relatie te willen verdoezelen’. Immers, tot 15 februari 1802 was Bilderdijk met Catharina Rebecca Woesthoven getrouwd, en ook van na die datum is nooit een huwelijksakte met Katharina Wilhelmina Schweickhardt gevonden. Een dergelijk ‘uitdrukkelijk verhullend’ taalgebruik, zo kan worden geoordeeld, ‘kunnen we nu toch wel achter ons laten!’ Maar neen, sommige Bilderdijk-bewonderaars zijn verstokte verhullers en verdoezelaars, want deze materie is voor hen ‘nog altijd onverteerbaar’.

Dit zijn citaten uit twee onlangs verschenen stukjes door Anna de Haas en Dini Helmers^2. over dichtwerk van de zich nota bene zelf ‘Vrouwe Bilderdijk’ noemende dichteres Schweickhardt. Zij vinden het van een ouderwets, vrouwonvriendelijk en chauvinistisch Bilderdijkianisme getuigen, als een auteur zijn lezers niet duidelijk, en misschien wel telkens in elk volgend artikeltje of boekje opnieuw, waarschuwt: Bilderdijk pleegde wel overspel, hoor! en weet goed dat ze waarschijnlijk nooit voor een huwelijksambtenaar zijn verschenen!

Het zou dus het voorzichtigste zijn, woorden als echt, huwelijk, ega, gemaal, man of vrouw, alsmede samenstellingen ermee en afleidingen ervan, geheel te vermijden.

Wat is dit voor bekrompen onzin? Blijkt uit dat woordje huwelijk inderdaad zo veel chauvinisme? Ook als de levensgezellen (nooit partners zeggen) zelf hun relatie als een huwelijk zagen? Bilderdijks standpunt in dezen is duidelijk uit tal van gedichttitels niet alleen, maar ook uit briefpassages. Zo schrijft hij op 12 oktober 1798 ter begeleiding van een ring:

You will wear it on the thumb of your right hand in the Dutch manner, to prove your-self my lawfull wife, like you are for God and my conscience.’^3.

En Wilhelmina hééft die gedragen. Drie weken voor die brief, op 21 september, had zij - de jonge moeder - Bilderdijk ‘my husband’ genoemd.^4. Wist ze dan niet dat ‘haar man’ - in Brunswijk stond hij bekend als ‘der holländische Bigamist’^5. - getrouwd was? Natuurlijk wel! Juist omdat ze niet voor zijn maîtresse wenste door te gaan - wat ze in feite was -, koos zij ervoor elders te wonen. Maar ze wist toch ook wel dat zijzelf niet met hem getrouwd was? Uiteraard! Maar het was nu eenmaal háár keuze om een gedicht voor Bilderdijks verjaardag op 7 september 1801 te betitelen: ‘Aan mijn gemaal’.^6. Het wordt hoog tijd ook haar kant eens in de discussie te betrekken.

Direct na de echtscheiding trok ze bij hem in en meteen in datzelfde jaar schreef ze maar liefst vijf gedichten voor haar ‘gemaal’ of ‘ega’, te beginnen met ‘Aan mijnen gemaal, by onze hereeniging in Brunswijk na eene lange afzondering’.^7. Misschien zijn ze in dat jaar inderdaad getrouwd. Nogmaals: we weten 't niet. In de gehavende archieven van Peine en Brunswijk is er in elk geval genoeg, maar tevergeefs naar gezocht.

Het is trouwens ook best denkbaar dat een officiële huwelijksvoltrekking voor haar dan allang niet meer hoefde. Er waren al kinderen, en dan waren juist slapende honden wakker gemaakt. Bovendien: een boterbriefje kon ‘Vrouwe Bilderdijk’ niet schenken wat ze al had: zijn liefde.

Dat is weliswaar niet de redenering van een vrouw aan het begin van de negentiende eeuw, maar toch: wie thans deze vereniging niet als een huwelijk ziet, geeft blijk van de benepen en kleinburgerlijke opvatting van wie vinden dat je als vrouw pas meetelt, als je getrouwd bent. De tijd voor zo'n sufgedraaid wijsje is nu toch wel voorbij!

In de bekende opera zegt Porgy na een liefdesnacht tegen zijn Bess: ‘You are my woman now’. Ga je dan ‘foei!’ roepen? ‘Wer hat euch denn getraut?’ vraagt een filister in de operette Der Zigeunerbaron argwanend. Het antwoord luidt: de goudvink en de nachtegaal! O ja? ‘Und wer war der Zeuge dabei?’ Dat blijken ‘zwei Störche, die klapperten laut, als sagten sie so liebevoll: ihr seid ja Weib und Mann’. Dan zijn wij met ons moralistische vingertje toch uitgezwaaid?

Dan nog iets over dat gedicht ‘Het echtgeluk’ (1799), dat in 330 versregels het algemene thema geluk nader invult. Van den Berg spreekt van een ‘onthullend licht’ op de maker en citeert wat ‘verbijsterende’ passages betreffende de plichten der echtgenote, bij voorbeeld: ‘Toont zijn inborst somtijds vlekken,/ Zwijg, en heb er eerbied voor.’ of ‘Leer uw' eigen wil vernederen/ Voor uws Egaas grilligheên.’ of ‘Hou uw meening nimmer staande/ Tegen dien van uw' Gemaal.’^8.

Boven aan de bewaard gebleven autograaf^9. tekende Bilderdijk wat bijbelplaatsen aan.^10. Die zullen hier en daar misschien nog steeds wel instemmend geknik genereren, maar voor ons zijn die teksten, net als Bilderdijks versregels, statements waarmee we niet meer moeten en ook niet meer willen aankomen. Bilderdijk had nu eenmaal in de woorden van Joris van Eijnatten ‘te veel smoezelige feitjes te bedekken’^11. dan dat we de naieve, wereldvreemde hypocriet nog veel credit zouden geven.

Toch moeten we niet te veel vanuit hedendaagse ‘correcte’ optiek redeneren. Kan het gedicht ten eerste geen codificatie van toen gangbare opvattingen geven? Is het verder niet mogelijk dat Bilderdijk hier niet zozeer een programma van eisen inzake een nieuwe relatie heeft opgesteld, als wel al zijn frustraties heeft verwerkt met betrekking tot zijn eerste huwelijk, pardon: met betrekking tot zijn huwelijk? En laten we tenslotte ook een vleugje spottend zelfinzicht veronderstellen: weet met wat voor moeilijk mens je begint! We lachen al jaren om Bilderdijk; doen we het ook eens met hem. Letten we er ook op dat de reeks imperatieven wel in het kader staat van ‘wij samen, als eenheid’.

Kijken we, nogmaals, ook eens naar de andere partij. De beginwoorden van het gedicht, ‘Vraagt gy’, lijken in eerste instantie te betekenen: stel, dat je me zou vragen... Maar op grond van een nog te citeren briefpassage mogen we veronderstellen dat Wilhelmina die plichten echt wilde weten. Hoe

1. Willem van den Berg, ‘Het geluk van Bilderdijk’, Lotte Jensen & Lisa Kuiten (red.), Geluk in de negentiende eeuw. Eenentwintig auteurs op zoek naar geluk voor Marita Mathijsen, ter gelegenheid van haar afscheid als hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde van de Universiteit van Amsterdam (Amsterdam 2009) 37-50.

2. Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 33-1 (2010) 87-88, resp. Het Bilderdijk-Museum 27 (2010) 35-36.

3. Marinus van Hattum (ed.), Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1798-1806 ('t Goy-Houten 2007) 198.

4. Briefwisseling 1798-1806, 188.

5. Briefwisseling 1798-1806, 15.

6. Dichtwerken Vrouwe Bilderdijk iii (Haarlem 1859) 210-215.

7. Dichtwerken Vrouwe Bilderdijk iii, 216-218.

8. Van den Berg 2009, 49.

9. Hs. UB Leiden, Ltk 1821, afgebeeld in Rick Honings, ‘Ô bloem der steden.’ Bilderdijk en Leiden (Leiden 2006) 110.

10. ‘tot uwen man zal uwe begeerte zijn, en hij zal over u heerschappij hebben’ (Genesis 3:16), ‘Want ook is de man niet geschapen om de vrouw, maar de vrouw om den man’ (1 Korinthe 11:9), ‘Dat uwe vrouwen in de Gemeente zwijgen, want het is haar niet toegelaten te spreken, maar bevolen onderworpen te zijn, gelijk de wet zegt’ (1 Korinthe 14:34), ‘Gij vrouwen! weest aan uwe eigene mannen onderdanig, gelijk aan den Heere’ (Éfeze 5:22 e.v. en min of meer Kolossensen 3:18), ‘Opdat zij de jonge vrouwen leeren voorzichtig te zijn, hare mannen lief te hebben [...], matig te zijn, kuisch te zijn, het huis te bewaren, goed te zijn, haren eigenen mannen onderdanig te zijn’ (Titus 2:4-5) en ‘Desgelijks gij vrouwen! zijt uwen eigenen mannen onderdanig; opdat ook, zoo eenigen den Woorde ongehoorzaam zijn, zij door den wandel der vrouwen zonder Woord mogen gewonnen worden’ (1 Petrus 3:1).

11. Joris van Eijnatten, Hogere sferen. De ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831) (Hilversum 1998) 203, uit de paragraaf ‘De huwelijksplicht’: 199-207.

[p. 33]

reageerde ze dan op dit eisenpakket? Dat is bekend: het was een ‘admirable verse’, schreef ze 17 maart 1799,^12. en ze zette zich meteen aan 96 regels ‘Beandwoording’, waaruit ik een paar stukjes citeer:

Hoe waarachtig, ô mijn Waarde,
Schetstet gy de zaligheid,
Die de God die harten paarde,
Echtgenooten toebereidt!

[...]

Kunt ge, ô Vrouw, genoeg hem eeren
Wien uw hart betytelt mijn!
Kunt gy hem te hoog waardeeren?
Hy te veel uw Afgod zijn?

[...]

En zoo 't oog, dat steeds vol liefde,
Vol genoegen op u zag,
Met een donkren wenk u griefde,
Wekt die wenk geen diepst ontzag?
Kunt gy dan een traan weêrhouwen,
Niet van onwil, maar - van smart?
Kunt gy dan zijn hart mistrouwen -
Of beschuldigen dat hart?

Peinst gy dan of zijn misnoegen
Uit gerechten oorsprong vliet? -
Neen: uw hart mag angstig zwoegen,
Maar het hoont zijn kommer niet. -
Needrig, onbewimpeld, teder,
Klaagt gy 't leed hem dat u prangt,
En gy vindt hem d'Ega weder
Aan wiens lach uw leven hangt.

[...]

Ja, de kroes van tegenheden
Weert gy steeds zijn lippen af,
En gy drinkt ze, wel te vreden,
Zoo ze hem geen alsem gaf.

Steeds voor zijnen wellust levend,
Is zijn minste wensch uw lust!
Nimmer is het hart weêrstrevend,
Dat in 's Egaas wil berust.
't Minste zuchtjen voor te komen,
't Minste wenschjen te voldoen,
Daar moet al uw heil uit stroomen,
Dat moet al uw heil behoên.

Bilderdijks eisen vielen kennelijk in goede aarde. Zijn reactie op dit antwoord van haar is dan ook voorspelbaar: prachtig! Op 10 juni noemde hij die tegenzang ‘free from all adulation, and the most sincere one, ever was made’.^13. Hij zag haar tekst dus niet als vleierij.

Natuurlijk, zal men zeggen, ze zat geheel onder zijn plak en moest, gezien haar afhankelijke situatie, al dat vernederends wel over zich heen laten komen. Maar dan wekt het toch bevreemding, dat Bilderdijks gedicht èn haar antwoord erop voorgepubliceerd konden worden in een almanak die werd gevuld door schrijfsters, actief in het verdedigen der rechten van vrouwen. Die publicatie is tot stand gekomen door bemiddeling van Bilderdijks schoonzuster Maria Petronella Woesthoven, een voor die tijd vrij modern denkende vrouw. Bilderdijks gedicht is gedateerd 20 februari,^14. en direct de volgende dag schreef hij aan ‘Zuster Elter’ of het iets was voor die Almanak voor vrouwen door vrouwen, waaraan zij zelf sedert 1792 ook bijdroeg. Zijn kryptische taal had ze inmiddels allang leren ontcijferen:

Maar ik wil hier een afschrift insluiten van een klein stukjen, op 't verzoek van een lieve jonggehuwde vrouw (die my een vers over 't Echtgeluk verzocht) [mijn cursivering. MvH] gemaakt. Naaml[ijk] na dat ik (gelijk gy licht begrijpen kunt) haar tegemoet voerde dat zy dit niet dan door haar' man behoorde te leeren kennen, verzocht my de man, om het dan in zijn' naam te maken, en dus plaatste ik my in zijn geval, en - schreef. Ik ben zeer begeerig te weten hoe het u (niet nu als gemachtigde, maar als vrouw) bevallen zal, en tot hoe verr'? My dunkt (zoo gy 't wilde paraphraseeren) ware 't goed om in den Almanach voor vrouwen geplaatst te worden: maar immers moet daar in ook alles van vrouwen zijn?^15.

Een reactie van de ontvangster is niet bekend, maar kennelijk was het prima en passeerde het moeiteloos de redactie van Weduwe Dóll en dochter. ‘Het echtgeluk’ verscheen meteen in het volgende jaar en Wilhelmina's antwoord kwam er direct achter.^16. Deze almanak lijkt weliswaar niet de meest aangewezen plaats voor ‘vrouwonvriendelijke’ teksten, maar toch, in weerwil van die verdedigsters van vrouwenrechten, weerspiegelen de meeste stukjes in die boekjes een traditionele opvatting over de positie van de vrouw: zij behoort vooral achter (en niet naast) de man te staan.^17. Zelfs in dit feminiene milieu viel Bilderdijks ‘vernederende’ tekst kennelijk helemaal niet op.

Daarna verschenen beide teksten nog in het eerste deel van de bundel Poëzy (1803)^18. en alle vier de recensies van die bundel maken er met geen woord melding van. Misschien was Bilderdijks eisenpakket in die tijd dus wel heel gewoon, stemde men er zonder meer mee in en werd het minder als bot, dan als aangenaam direct ervaren. Mogelijk dacht iedereen er zo over, al kon niemand het zo treffend verwoorden.

Als Bilderdijks tekst ‘onthutsend vrouwvernederende’ regels zou bevatten, begrijp ik als mens van nu wat er wordt bedoeld. Maar het is tegelijk zoiets als Wilhelmina verwijten, dat ze haar busje pepperspray niet heeft gebruikt.

8 maart 2011

Internationale Vrouwendag

Marinus van Hattum

12. Briefwisseling 1798-1806, 293.

13. Briefwisseling 1798-1806, 346.

14. Van den Berg 2009, 48 geeft abusievelijk 2 februari.

15. Briefwisseling 1798-1806, 273.

16. Almanak voor vrouwen door vrouwen 1800, 1-14 en 15-19.

17. Angela Zengers, ‘De Almanak voor vrouwen door vrouwen’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 26-2 (2003) 118-126.

18. Poëzy i (Amsterdam 1803) 125-145 en 146-152; Dichtwerken Bilderdijk xii (Haarlem 1859) 28-37 en Dichtwerken Vrouwe Bilderdijk iii, 193-196.