Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 24

[p. 17]

Een ‘Bilderdijk-voor-beginners’ (met onzin over opium)

Boekbesprekingsartikel van Rick Honings, ‘Ô bloem der steden.’ Bilderdijk en Leiden (Leiden 2006); Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek 73; 170 pp., geïll., € 15.

Aan de basis van Honings' boekje ‘Ô bloem der steden.’ Bilderdijk en Leiden liggen twee, elkaar aanvullende gedachten. Ten eerste wil het Bilderdijks relatie schetsen met de studentenstad. Het is in het kader van deze gedachte begrijpelijk, dat die relatie wat is geïdealiseerd, en er niet tevens breed is uitgemeten dat de vriendschap niet in elk opzicht steeds wederzijds was. Er zijn namelijk over Leiden wel degelijk ook klachten te vernemen. Zo schreef B. aan Da Costa op 19 januari 1824 over het bekladden van zijn deur, over trage boekverkopers en vervuilde grachten, en op I oktober van dat jaar meldde hij: ‘Hier begint men 's avonds als ik [...] uit ben, my wel eens van om een hoek na te roepen.’ Ten tweede beoogt het boekje een overzicht te geven van door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden beheerde Bilderdijkiana, en in dat opzicht fungeerde het als gids bij de op 7 september 2006 in de Leidse Universiteitsbibliotheek geopende tentoonstelling. Ongeveer de helft van het geëxposeerde materiaal betrof unica; de rest komt in de andere grote B.-collecties ook voor. Het boekje is natuurlijk ook gewoon een leuke kennismaking met Bilderdijk.

Deze ‘Bilderdijk-voor-beginners’ - aldus het woord vooraf van Honings' mentor Peter van Zonneveld - is met merkbaar enthousiasme samengesteld, en daarom verdient 't boekje het, serieus te worden genomen. Dat betekent, dat niet alles klakkeloos zal worden toegejuicht. Achtereenvolgens zal ik de indeling bezien, de bronnen waarnaar wordt verwezen, misvattingen van onderscheiden aard, enige transcriptiefouten, en ik zal afsluiten met een kritische noot over de ook hier weer opduikende misvatting dat B'.s opiumgebruik tot het schrijven van geëxalteerde teksten zou hebben geleid.

In hfdst. I ‘Het leven van Willem Bilderdijk’ (9-55) worden alle bekende elementen opgedist: het rumoer tijdens de geboorte, het voetje, het konijn van Holland, het schoteltje, de opium, het onweer bij het sterfbed. Daar is in een inleiding tot de B.-kennis niets tegen. Stilistisch is dit hoofdstuk anders niet sterk; hele delen van de tekst hangen van associaties aaneen. Op p. 43 bij voorbeeld wordt eerst gemeld dat in 1813 zoon Elius was overleden, hetgeen wordt gepresenteerd als de oorzaak (‘dan ook’) van B'.s doodsverlangen. Volgt een citaat uit 1810 over dat verlangen, waarna: ‘Gelukkig had hij zijn Lodewijk nog, die een jaar eerder was geboren [...]’ Zou een lezer nu niet denken dat zoon Lodewijk in 1809 in plaats van 1812 was geboren? Hoe dan ook, de relatie tussen 1813 en het doodsverlangen in 1810 blijft merkwaardig. Een ander voorbeeld van associatief schrijven zien we op p. 44-45: ‘In Leiden zag Bilderdijk oude vrienden weer, waaronder [sic] zijn Amsterdamse leerling Isaäc da Costa [...]’ Er nu maar aan voorbijgaande dat je deze negentienjarige en nog lang niet bekeerde leerling toch geen oude vriend kunt noemen, lezen we in diezelfde zin verder dat Da Costa op de Breestraat woonde, en meteen daarna, zonder enige overgang: ‘Het huis aan de Hooigracht [...] beviel Bilderdijk al spoedig niet meer.’

Ofschoon dit biografisch hoofdstuk eigenlijk reeds te lang is, had de tekst van p. 60 over het sterfbed hierin gehoord en niet in hfdst. II ‘Activiteiten rond Bilderdijk’ (57-73). Dit tweede, aardige, deel noemt vier hoogtepunten, waaronder de Leidse herdenking van 1981 en de gedenksteenplaatsing aan het Rapenburg in 1983. Gelukkig worden ook de tentoonstellingen te Amsterdam (1996) en Enschede (1998) genoemd, alsmede het symposium te Hilversum (2006). Er hadden nog bijgekund de Amsterdamse symposia rond B'.s veilingcatalogi (1988) en zijn dichterschap (1999), wel genoemd in hfdst. IV.

Volgt hfdst. III ‘Bilderdijk en de Romantiek’ (75-88), dat beter direct na hfdst. I was geplaatst. Maar erger is: de auteur beseft totaal niet welk gevaarlijk terrein hij hier heeft betreden, waar men zich tegenwoordig wel heel snel kan blameren. Beter dan zo losjes het R-woord te gebruiken, had hij kunnen bestuderen welke controverses er inzake dit thema zijn ontstaan, waarna hij stelling had moeten nemen. Twee extra opmerkingen. Op p. 75 staat: ‘Het is waarschijnlijk dat Bilderdijk gedurende zijn ballingschap in Duitsland in aanraking kwam met de ideeën van de Romantiek.’ Wat Honings ook met die ‘ideeën van de Romantiek’ bedoeld mag hebben, van Hölderlin of Novalis had B. in elk geval nooit gehoord. Dit had hij kunnen lezen in het opstel van De Deugd, opgenomen in de nergens genoemde bundel Bilderdijks Boekenwijsheid (volledige gegevens in de lijst aan het slot van deze bespreking). Verder lijkt de auteur op p. 76 te zeggen dat B'.s afkeer van de ‘Verlichting’ vanzelf leidde tot het ‘Romanticus’-zijn (wat dit dan ook moge hebben betekend). Dit wordt gezegd in het kader van B'.s confrontatie met Van der Palm, maar die confrontatie betrof niet alleen het aldaar genoemde Costerfeest van 1823, maar ook de uitgave van de zogenaamde Van der Palmbijbel, die B. (èn Da Costa) een gruwel was, blijkens de fulminaties in de correspondentie van dat jaar.

‘Hoogtepunten uit het Bilderdijk-onderzoek’ (91-93), hfdst. IV, had beter direct na hfdst. II kunnen komen. Wat mij betreft had hier nog Geyls zo'n tachtig pagina's omspannende artikelenreeks in De gids van 1956 vermeld kunnen worden: ‘Een eeuw strijd om Bilderdijk’ (zie de lijst hierna). Niet alle in het hoofdstuk genoemde hoogtepunten zijn trouwens in de bibliografie (167-170) opgenomen. Wat mij echter meer verbaast, meer nog zelfs dan het opnemen van elf items-Van Zonneveld, zijn de nul items-Jan Bosch. Voeg dus nog bij: Bosch' Ondergang-editie (1959), zijn artikel ‘Nieuwe aspecten’ (1965), zijn stuk over ‘De taal’ (1983) en zijn bijdragen over een ‘enigmatisch gedicht’ (1986) en de ‘emblematic engravings’ (1989). Bosch' brievenedities (1955 en 1988) zijn in dit hoofdstuk wel genoemd.

Ten slotte, na het informatieve hfdst. V ‘Bilderdijk-collecties’ (95-97), volgt VI ‘Catalogus’ (99-164).

Naar aanleiding van hfdst. IV suggereerde ik al dat Honings'

[p. 18]

Gedicht ‘Niet den Koning’. UBL, hs. Ltk 1619.

Bilderdijk-bagage wel wat zwaarder mag worden. Dat blijkt trouwens ook uit de bronnen waarop hij zich baseert. Naar Kollewijn wordt veel verwezen. Natuurlijk! Maar dat is niet altijd nodig. Zo ligt op p. 28 onderaan een verwijzing naar de honderd jaar jongere Briefwisseling 1795-1797 meer voor hand. Gezien de inleiding is het voorts begrijpelijk - en het is zeker een sympathiek gebaar naar de begeleider - om de artikelen van Van Zonneveld als bron van veel uitspraken te nemen. Maar daar begaat schrijver soms een inconsistentie met zijn eigen boekje: p. 53 n. 4 verwijst m.b.t. een stukje handschrift naar Van Zonneveld, terwijl hij het zelf op p. 153-154 afbeeldt met een transcriptie erbij. Maar de meest geraadpleegde tekst - en dat blijft mij totaal onbegrijpelijk - vormt de inleiding tot de bloemlezing-De Jong/Zaal (1960). Dit is in werkelijk alle gevallen volstrekt onnodig en dus misplaatst. Ik geef één voorbeeld. Op p. 10 lezen we de mening: ‘Vele medische behandelingen volgden, waarbij hij “verkwijnde en uitteerde”.’ Als ‘bron’ voor die drie woordjes heb je toch geen inleiding uit een bloemlezing nodig!

In het verwijzen zit bovendien geen enkel systeem. Op p. 53 bij voorbeeld wordt eerst een brief aan Da Costa geciteerd naar Büch en daarna een andere brief naar Kollewijn, terwijl in feite àlle citaten uit deze brieven teruggaan op de incomplete en defecte uitgave in het vierde deel van Messchert, waarbij het steeds geboden blijft de handschriften zelf te raadplegen. Maar altijd nog liever rare en inconsequente verwijzingen naar niet voor de hand liggende literatuur dan zomaar iets van een ander overnemen, zoals op p. 104 een hele zin van Geerts (p. 65), zonder aanhalingstekens.

Er is de laatste 25 jaar zo geweldig veel goeds over B. gepubliceerd, dat het doodzonde is dat er niets mee is gedaan, dat zelfs van het wetenschappelijke tijdschrift Het Bilderdijk-Museum (thans 23 nummers) alleen de num-

[p. 19]

mers 1 en 2 zijn bekeken, uitsluitend voor de artikelen van Van Zonneveld. Waarnaar wèl verwezen had moeten worden (zie de lijst hierna):

-	p. 14 De Lannoy: dissertatie Van Oostrum (1799);
-	p. 14 Feith: briefwisseling Streng;
-	p. 26 eerste vrouw: artikel Helmers;
-	p. 29 ‘Gebed’: artikel Kusters;
-	p. 32 ‘Aan den Hollandschen wal’: artikel Van Hattum (2000);
-	p. 35 taallessen Lodewijk Napoleon: artikel Van Hattum (1993);
-	p. 41 Valckenaer: artikel Bultink;
-	p. 48 Siegenbeek: artikel Mathijsen (zinniger in elk geval dan te verwijzen naar Liefde en ballingschap, de brievenselectie, die in de bibliografie - neem ik aan - per ongeluk de plaats heeft ingenomen van de Briefwisseling 1795-1797);
-	p. 62 noot 1 i.p.v. de ellenlange veilingcatalogustitel had beter verwezen kunnen worden naar p. [v] van Bilderdijks boekenwijsheid of naar het register op de catalogi door Van Eijnatten;
-	p. 67 gedenksteenplaatsing-1867: artikel Van Hattum (1997);
-	p. 96 over de ‘tamelijk onbekende boerenbedrieger’ thans het artikel Geerts (2006), dat ten tijde van Honings' boekje nog niet was verschenen; wel is deze bedrieger, met andere stukken, in Geerts' hier ongenoemde signalement (2000) beschreven;
-	p. 113 De Lannoy's katje: artikel Van Oostrum (1996).

Dan heb ik nog wat algemene opmerkingen:

-	p. 16 (en 113) Lees i.p.v. ‘brief’ aan De Lannoy: concept.
-	p. 24 (en 120) Lees i.p.v. ‘aan Bilderdijk toegeschreven hekeldicht’: parodie, zogenaamd door ene ‘N. Bilderdyck’.
-	p. 29 Hoezo ‘de grauwe stad Brunswijk’? In het pre-industriële tijdperk circa 1800 toch alleen bij bewolking?
-	p. 32 (en 124): B. is in 1806 teruggekeerd, niet ‘met de bedoeling een serie lezingen te houden bij de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden’, maar om dat te doen bij de Amsterdamse tak van de Hollandsche Maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen (wel goed op p. 124); pas later in het jaar komt Leiden in beeld, en niet voor lezingen, maar voor een bureaubaantje, en dat viel B. tegen.
-	p. 39 (en 137) Ltk 392 is niet in B'.s, maar in Tollens' handschrift. Het betreft een blauwe band, gedecoreerd met de stempels die het Bilderdijk-Museum in de vitrine heeft liggen. Eigenlijk zou dit manuscript zich in onze collectie moeten bevinden. Het werd in 1855 (een jaar voor Tollens' dood) voor f 40,25 gekocht (zie bijgevoegde brief van C.W. van der Hoek aan L.C. Luzac; het verzegeld pakket is in mei 1941 geopend).
-	p. 46 Dat B. ‘de herdenking van Leidens ontzet organiseerde’ is volstrekt ondenkbaar.
-	p. 48 De formulering B. ‘wist een hele school van aanhangers achter zich te krijgen’ zit er net zoveel naast.
-	p. 99 De opmerking ‘Onderaan deze prent staat met potlood “zeer zeldzaam” geschreven, aangezien [mijn curs.] het om een proefdruk gaat.’ Dit is - zeg ik op gezag van Ton Geerts - flauwekul: er bestaan rond 1800 misschien wel meer proefdrukken dan gewone drukken; het is een gewone verkooptruc.

Opiumrecept. BM, hs. G 47.

-	p. 104 Het portret op de omslag is geen lithografie van Klinkert; het origineel is gelukkig niet ‘thans onvindbaar’, want bevindt zich in de Bibliotheek KNAW (B 494-22/kw).
-	p. 133 Het couvert (ill. 45 op p. 132) vermeldt inderdaad de naam ‘Schweickhardt née van Hulst’, maar was het hier niet aardig geweest erop te wijzen dat B. kennelijk niet wist dat zijn ‘schoonmoeder’ van Olst heette (Van Oostrum 2005), of dat hij slordig was?
-	p. 159 De tekening (ill. 56 op p. 157) van een poort - ter hoogte van ongeveer vijfmaal de lengte van het in de poort staande mannetje - kun je bezwaarlijk het ontwerp van een ‘interieur’ noemen.
-	p. 159 De rebusbrief ‘Heden nacht’ (ill. 57 op p. 158) meldt de geboorte van Aelius op 5 september 1791, staat in de toelichting. Hoe kan die brief dan volgens het opschrift bij dit stukje gedateerd zijn 24 augustus? De brief is dat dan ook niet, want na ontcijfering moet je lezen: ‘12 dagen na 24 augustus’. Dit had bekend kunnen zijn uit Bosch' editie Speels vernuft (1981), die in de bibliografie ontbreekt.

Niet alleen de citaten, stijl en toelichting hadden beter gekund, maar ook de transcriptie der afgebeelde handschriften. Noot 2 van p. 53 maakt wel zo trots melding van een ‘Eigen transcriptie’, maar het betreffende gedicht ‘Haarlem’ was reeds in De navorscher uitgegeven, en dan zònder de fout ‘onzen’ [lees: ‘onze’] Tarwoogst'. Andere voorbeelden:

p. 61 ‘de [lees: “der”] jacht ontkomen’ en p. 155 (eerste regel van toelichting bij nr. 10.3) ‘raas’ [lees: ‘ras’].

[p. 20]

Aantekening ‘Ach! wat is de mensch’. UBL, hs. Ltk 873.

Apart sta ik even stil bij p. 130-131, met het boeiende, onuitgegeven gedicht van 1811 op Lodewijk Napoleon. Drie regels boven het begin van de transcriptie lijkt de titel van het gedicht te luiden: ‘Niet den koning’. Immers, Honings' transcriptie begint met wat in feite de tweede regel van de tekst is: ‘In vertooning’. Andere fouten: r. 7 ‘kweekt'’ [lees: ‘kweekt’] is in handschrift geen conjunctief; r. 12 ‘Valt'’ [lees: ‘Vall'’] zou anders een conjunctief van een niet bestaand werkwoord ‘valten’ zijn; r. 21 ‘Blozen’ lees ‘blozen’; r. 22 ‘Snodaarts’ lees ‘Snoodaarts’ en ‘verried’ lees ‘verriedt’; r. 24 ‘klinke’ lees ‘klinkt’, geen conjunctief immers, want deze werkwoordsvorm slaat op dìt gedicht.

Bij de inderdaad merkwaardige B.-tekst van p. 154-155 moet ik wat uitgebreider stil staan. De transcriptiefouten zijn wat vervelend: r. 2-3 van het handschrift (afb. op p. 153) spreken van ‘betrekkingen die geen wezen hebben’ en niet, zoals Honings wil, ‘heeft’; in r. 5 lees ik ‘Hy wilde 't anders’ en niet ‘Hy wilde 't niet’; in r. 16 staat ‘door één voorwerp’ en niet ‘door een voorwerp’. Natuurlijk had er bij gemoeten, dat de datering 1829 stoelt op het jaartal van een kladversie van het gedicht ‘Academische graden’ aan de versozijde. Ten derde, en hiermee kom ik op een belangrijk punt: op grond waarvan wordt zo stellig beweerd dat deze aantekening ‘onder invloed van opium’ geschreven is? Hoe kunnen we dat met zekerheid weten? De noodzaak om opium te gebruiken was in B'.s leven stellig frequent aanwezig: vermoeidheid, uitslag, jeuk, agitatie, hoofd- en kiespijn, gewrichtsklachten etc. etc., waaronder zelfs gewone slapeloosheid. Ook mevrouw B. nam daar opium tegen: ‘[...] with the use of ½ grain of opium, I slept last night the first few hours since 10 nights.’ (7.10.1800; Van Hattum 2007, p. 510). Men zie bij voorbeeld ook uit B'.s brief aan Jer. de Vries: ‘nu breng ik wel 7, 8, ja 10 etmalen achter een door, zonder dat er sluimering in mijne oogen koomt, doch eindelijk bezwijke ik, en val in die soort van slaap die my eigen is; en zoo niet, moet ik hem door opium maken.’ (15-

[p. 21]

18.10.1805; Van Hattum 2007, p. 775).

Opiumgebruik was niets bijzonders; het middel was al in kleine kruidenierswinkels vrij simpel verkrijgbaar. Het is dus onnodig hier wat opgewonden over te doen. Het aardige in B'.s geval is niet dàt hij het middel gebruikte, maar dat er zoveel eigenhandige recepten zijn overgeleverd: een in Leiden en honderdenvijf in het Bilderdijk-Museum (waaruit in elk geval blijkt dat, toen hij te Haarlem woonde, hij ze te Leiden liet maken; de recepten van 1827 en later bevatten steeds de tekst ‘De Heer Bilderdijk te Haarlem’).

Volgens Honings (p. 154) worden deze briefjes ‘veelal aangeduid als “opii puri”’. Wat een onzin! Het is geen meervoud, maar een genitivus partitivus. Er staat altijd op: men neme (volgt een hoeveelheid) ‘opii puri’, wat betekent: zo- en zoveel van pure opium.

Maar goed, los hiervan blijft de belangrijke vraag: is het waarschijnlijk dat B.o.i.v. opium in een extatisch delirium kon geraken, waardoor hij, hallucinerend, een dergelijke tekst op papier kon werpen? Ik geloof het niet. Het resultaat van opiumgebruik is steeds de beoogde kalmering. Opiumgebruikers schijnen kalme lieden te zijn geweest, wier droomleven wellicht werd verrijkt, maar wier mogelijkheid ervan gebruik te maken, door indolentie werd verminderd. Men oriëntere zich in dezen aan het artikel van de arts Dunning en aan de studie naar Coleridge, Keats, Baudelaire en Poe door Hayter.

Het lijkt mij dus onjuist om oorzaak en gevolg van opiumgebruik om te draaien, zoals Honings doet. Het zijn de toestanden, die Honings als gevolg van het opiumgebruik wil zien, die B. juist tot het middel dréven. Als B. ‘elk voorwerp dubbeld’ ziet, zou ìk zeggen: hoog tijd voor een opiumpilletje!

Vele brieven aan Da Costa tonen aan dat B'.s opiumgebruik de hersenen juist verdoofde: ‘Zware verkoudheid zoo in 't hoofd als op de borst kwelt en pijnigt my sedert weken lang allergeweldigst en heeft zich vast gezet, waardoor inzonderheid hevige hoofdpijn verwacht wordt, die, hoezeer van denzelfden aart niet als waaraan ik zoo veel plach te lijden, my echter harder valt dan ik uit kan drukken, daar zy my niet toelaat iets te doen, of geregeld te denken, en tot den my zekerlijk nadeeligen opium toevlucht doet nemen, als 't eenig verzachtende middel.’ (6-7.3.1824; BM F 13-1); ‘[...] ik heb na uw vertrek een buitengewoon geweldig toeval van allerhevigste hoofdpijn gehad, waartegen ik myn toevlucht (het geen nu in meer dan 1½ jaar niet geschied was) in den opium zoeken moest, en waarin ik echter weinig baat vond.’ (19.3.1825; BM F 22-4); ‘de hoofdpijn die daarbij wonderlijk opstak heb ik moeten matigen door ½ grein opium, die my meer de zinnen verdoofd heeft, dan voorheen 24 maal zoo veel.’ (8.5.1826; BM F 26-17); ‘Heden wederom ten gevolge van den zwaren aanval van hoofdpijn enz. en de toen gebruikte opium nog zeer aangedaan en verward zijnde, [...]’ (22.12.1826; BM F 30-14); ‘De dofheid waarover ik dezer dage te klagen heb is 't gevolg van den voor eenige dagen gebruikte Opium. Voorheen nam ik van 3 tot 5 grein en somwijlen meer, en in weinige uren (twee of drie) was 't effect bereikt, en het middel had uitgewerkt. maar thands met de verminderde energie des lichaams duurt de werking van 2 grein 4 ja 5 dagen achter één, en hiervan eene accessoire en zieklijke dofheid, die (ja) my belet te denken en iets te doen maar juist niet als een toeneming van verzwakking &c. &c is aan te merken. Dat zy my verhindert in 't schryven en dergelijke, is niet te min waar en verdrietelijk [...]’ (23.12.1826; F 30-15).

Maar er zijn meer aanwijzingen om de relatie opium - rare teksten los te laten. Uit de genoemde brief van 1805 aan De Vries blijkt B. helemaal geen opium nodig te hebben gehad om in een delirium te raken: ‘Een gesprek met iemand over een kleene quaestie van de Algebra [...] heeft my het hoofd zoodanig geëxalteert, dat ik den gantschen nacht in een buitengewoon accès van delirium heb doorgebracht, en thands volstrekt zinloos ben. Ik heb mijne vrouw met verzen uit myn mond op te schrijven derwijze afgemat, dat zy geen' arm verroeren kan. Zonderling zijn die paroxysmen. [...] Ik word dan weggesleept tot verzenmaken als in een wervelwind, en het is of een dubbeld wezen in my is, waar van 't een in bedwelming rondsnort, duizelig, zich niet kunnende ophouden, alle voorwerpen door een mengende; het ander, dat het, als tranquil in het midden gezeten, met dartele verachting rond doet dansen, hemel en aarde beneden zich ziet en op een afstand van zich houdt.’ (15-18.10.1805; Van Hattum 2007, p. 788-789). Let wel: van opium is geen sprake geweest. En twintig jaar nadien schrijft mevrouw B. over haar man: ‘Il me semble que c'est la seule fatigue d'une lecture qui dure près de trois heures de suite, qui l'accable au point de passer les nuits dans un etat de délire et d'agitation qui suffit pour causer plusieurs jours de maladie.’ (12.4.1826; BM G 4-3). Ook aan deze toestand is geen opium te pas gekomen, voorzover we lezen.

En nog vele brieven meer laten zien dat B. zich vaak, zonder dat er van voorafgaand opiumgebruik sprake is, in een toestand bevond waarin opium juist een tijdelijke verlichting had kunnen betekenen: ‘Mijne groote en aanhoudende kwelling is het onvermogen om mijn aandacht een oogenblik te bepalen. Als de afloop van een wekker is er een eindeloos geruisch in mijn hoofd en voortrenning van voorwerpen der beelding, die zich nooit matigt maar tot volstrekte verwildering nacht en dag, slapende en wakende, doorzet. Dit maakt my tot alles onbekwaam. Gelijk een molen die door den vang breekt, in brand raakt, zo moet dit ook noodwendig eene inflammatie of eene rupture in de hersenen verwekken, en dat dus mijn einde nadert, is tastbaar.’ (2.8.1826; BM F 27-7); ‘wat de voorjaarslucht betreft, die zoo zoet vervrolijkende dronkenschap die zy algemeen in mensch en dieren verwekt, door het zelfde opheffen der vochten dat de planten doet groeien en opluiken, is voor my een geweldige distilleergloed die het hoofd deels bezwaart, deels in een soort van delirium brengt.’ (26.12.1826; geen hs.; Brieven V 160).

Eigenlijk moet het hele Bilderdijk/opium-onderzoek nog op gang komen. Om dit te verrichten en vele andere duisterheden in B'.s leven en werk op te helderen, zijn jonge en op hun beurt weer gedreven B.-vorsers nodig. Het doel van dit stukje is in elk geval hen te motiveren al die prachtige studies te lezen, in hun enthousiasme - dat mogen ze nooit verliezen! - niet zo snel onbewezen zaken op te schrijven en vooral enige nauwkeurigheid na te streven.

Marinus van Hattum

(Zie de bijlage op de volgende pagina.)

[p. 22]

Leeslijst voor aspirant-gevorderden

[BM: Het Bilderdijk-Museum]

Bilderdijks boekenwijsheid. Symposium 28-29 april 1988. Bijdragen over de veilingcatalogi van Bilderdijks bibliotheek (Amsterdam 1989).

Bosch, J. (ed.), W. Bilderdijk, De ondergang der eerste wareld (Zwolle 1959).

Bosch, J., ‘Nieuwe aspecten in de Bilderdijk-studie’, De nieuwe taalgids 58-5 (1965) 289-300.

Bosch, J. (ed.), W. Bilderdijk, Speels vernuft. Rebusbrieven en bedriegers ('s-Gravenhage 1981).

Bosch, J., ‘Bilderdijks kleine leerdicht “De taal” van 1822’, Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 99-4 (1983) 245-264.

Bosch J., ‘Een enigmatisch gedicht van Willem Bilderdijk’, H. Duits e.a. (red.), Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra (Amsterdam 1986) 199-210.

Bosch, J., ‘The artistry of Willem Bilderdijk's emblematic engravings’, J. Lachlan Mackenzie e.a. (red.), In other words. Transcultural studies in philology, translation, and lexicology presented to Hans Heinrich Meier on the occasion of his sixty-fith birthday (Dordrecht-Providence RI 1989) 133-143.

Bultink, Marca, ‘Bilderdijk en zijn weldoener. De relatie tussen Willem Bilderdijk en Johan Valckenaer’, BM 10 (1993) 1-8.

Deugd, C. de, ‘De weg naar het romantisch dichterschap. Bilderdijk en de buitenlandse romantici’, Bilderdijks boekenwijsheid 115-124.

Dunning, A.J., ‘Opium: een oude geschiedenis’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 139 (16.12.1995) 2629-2632; reactie door B.H. Postma: 140 (24.2.1996) 452-453.

Eijnatten, Joris van, Register op de Catalogus Librorum (1797) en de Bibliotheekcatalogus (1832) van Willem Bilderdijk (Amstelveen 1997).

Geerts, Ton, ‘Signalement: Bilderdijkiana in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde’, BM 17 (2000) 14.

Geerts, Ton, ‘“Eene opzettelijke misleiding.” Drie “nieuwe” bedriegers van Willem Bilderdijk’, BM 23 (2006) 1-8.

Geyl, P., ‘Een eeuw strijd om Bilderdijk’, Id., Van Bilderdijk tot Huizinga. Historische toetsingen (Utrecht/Antwerpen [1963]) 7-81.

Hattum, M. van, ‘“Hy verstaat geen Hollandsch”. Bilderdijks lesmateriaal voor Koning Lodewijk’, BM 10 (1993) 8-11.

Hattum, M. van, ‘Waps gedenksteenplaatsing’, BM 14 (1997) 10-15.

Hattum, Marinus van, ‘“U blijven wij verwachten.” Een ballingschapsdrieluik’, Piet Gerbrandy e.a. (red.), Wie leert 't krekeltjen zijn lied? De poëtische oorspronkelijkheid van Willem Bilderdijk (Groningen 2000) 43-55.

Hattum, Marinus van (ed.), Mr. Willem Bilderdijk's briefwisseling 1798-1806 (Houten 2007).

Hayter, Althea, Opium and the romantic imagination (Londen 1968).

Helmers, Dini, ‘Echt of onecht; besluiteloos of spelen op zeker? De echtscheiding van Catharina Rebecca Woesthoven en Willem Bilderdijk’, BM 22 (2005) 1-13.

Kusters, Wiel, ‘“[...] die in mijn boezem leest!” Iets over stem en schrift bij Willem Bilderdijk’, BM 15 (1998) 1-6.

Mathijsen, Marita, ‘Spelling in de negentiende eeuw: Siegenbeek en Bilderdijk’, De negentiende eeuw 12-2 (juli 1988) 129-140.

Oostrum, Wa.R.D. van, ‘Geen Elysium voor Pegaasje, 't schootkatje van De Lannoy?’, BM 13 (1996) 12-16.

Oostrum, W.R.D. van, ‘Juliana Cornelia de Lannoy (1738-1782), ambitieus, vrijmoedig en gevat’ (Hilversum 1999).

Oostrum, W.R.D. van, ‘Biografische notities over Katharina Wilhelmina Schweickhardt (1776-1830) en haar gedichten uit 1796-1798’, BM 22 (2005) 13-21.

Streng, J.C. (ed.), ‘Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is te schrijven.’ De correspondentie van Rijnvis Feith 1753-1824 (Epe 1994).