Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 22

[p. 27]

‘De zedige viool, die schittert, maar in 't duister.’
Vrouwe Bilderdijk's bundel Poëzy (1820)^*

Voorgeschiedenis

Als de bundel Poëzy van Vrouwe Bilderdijk al op de persen ligt, onthult Bilderdijk op 7 mei 1820 aan uitgever Johannes Immerzeel Jr.^1. dat dit niet de eerste keer was, dat Katharina Wilhelmina Bilderdijk een bundel losse gedichten aan een uitgever aanbood. Begin 1813 was uitgever Honcoop al geïnteresseerd geweest om een bundel gedichten van Vrouwe Bilderdijk uit te geven, aldus Bilderdijk. Men had echter de stommiteit begaan de gehele bundel in origineel voor de censuur naar Parijs te sturen, zonder dat er afschriften bewaard werden.^2. Alles was geheel verloren gegaan en alleen het vignetje was misschien nog te vinden. De uitgave van 1820 is dus een nieuwe poging een bundel losse gedichten van Bilderdijks tweede vrouw uit te geven, na de jammerlijke mislukking van 1813.

Bilderdijk is zelf zeer geporteerd voor een eigen bundel van zijn vrouw, want bij al die gemengde bundels van haar en hemzelf lijkt het wel of ‘men het een door het ander aan den man wilde brengen’; dit deed zijn vrouw onrecht, wier gedichten ‘zoo veel beter worden als de mijne (met mijne ouderdom) afnemen’.

De correspondentie met Immerzeel over deze bundel geeft een beeld van het karakter van de dichteres. Immerzeel wil graag haar portret voor in de bundel plaatsen, maar Bilderdijk moet hem op 19 september 1819 teleurstellen; door haar ‘allernaauwstgezette zedelijkheid en huiselijkheid’ meent zij, dat het een vrouw niet voegt zich zo geportretteerd in de bundel te laten opnemen. Bilderdijk somt al zijn pogingen tot het maken van een portret van zijn vrouw op. Langer dan twintig jaar geleden had hij in Engeland zelf een pastel van haar gemaakt, die helaas op reis naar Duitsland verloren was gegaan. In 1809 was mevrouw Schaeffer^3. begonnen aan een miniatuur, waarin ze helaas was blijven steken, omdat ze ziek werd. Toen Caspari een goed portret^4. van Bilderdijk maakte, wilde Bilderdijk er ook een van Katharina Wilhelmina laten maken, maar helaas was daar geen geld voor. Hij hoopt dat Immerzeel nu misschien zo inventief zal zijn een methode te vinden om haar te portretteren ‘buiten haarzelf om’. De bundel verschijnt echter zonder portret.

De correspondentie met Immerzeel werpt ook licht op Bilderdijks visie op de positie van het werk van zijn vrouw, in vergelijking met zijn eigen werk. Bilderdijk vertelt de uitgever op 13 december 1818, naar aanleiding van Katharina's voor diens Muzenalmanak ingezonden ‘Moedersmart’,^5. dat zij zeer op dreef is, en dat de warme vriendschap met Immerzeel haar daarbij goed doet. Daarop geeft hij de volgende karakterisering van haar:

Zij heeft inderdaad iets voor uit voor mij [op mij voor], in een min imposanten en meer innemenden toon en trant, die veel meer populair is, en 't hart zachtkens bekruipt.

Binnen de literaire situatie van 1818 is het duidelijk waarover Bilderdijk spreekt. In het tweede decennium van de negentiende eeuw is in de literaire kritiek de opkomst te

* Met dank aan Wim van den Berg en Margaretha H. Schenkeveld.

1. Correspondentie Bilderdijk-Immerzeel: KB 133 C 11.

2. Over de censuur van 1811 tot eind 1813: B.P.M. Dongelmans, ‘Mijne Heren, Amice, Mijn Vriend. Over J. Immerzeel, Jr. (uitgever) en W. Bilderdijk (auteur)’, Het Bilderdijk-Museum 6 (1989) 1-11. Over de gang van zaken m.b.t. manuscripten die naar Parijs gestuurd werden: M. van Hattum, Jan Fredrik Helmers (1767-1813). Leven en werk van een Amsterdamse wereldburger (Amsterdam 1996) 119.

3. Vooralsnog onbekend.

4. Ton Geerts, Het Bilderdijk-Museum, Catalogus van kunstvoorwerpen (Leiden 1994). Het gaat waarschijnlijk om de tekening van H.W. Caspari, nr. 11 uit de catalogus. De nu bekende portretten in de catalogus had hij kennelijk niet ter beschikking.

5. Nederlandsche Muzen-almanak 1819, 35; Vrouwe K.W. Bilderdijk, Nieuwe gedichten (Brussel 1829) 131; DWVB (I. da Costa (ed.), De dichtwerken van Vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk 3 delen (Haarlem 1859)) III 601.

[p. 28]

zien van wat men bij voorkeur ‘de poëzie in de zachte toon’ noemt, waaronder men verstaat gevoelige poëzie, misschien van een bescheiden niveau en mogelijk ‘van den tweeden rang’, zegt men erbij, maar die toch de lezer weet mee te slepen. Het gehele decennium staat de waarde van deze poëzie ter discussie,^6.

Aan het eind van dat decennium, rond 1819, stelt een aantal tijdschriften, zoals Vaderlandsche letteroefeningen, Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, Boekzaal der geleerde wereld en De recensent, ook der recensenten, vast dat deze poëzie in elk geval het pleit bij het merendeel van het lezende publiek gewonnen heeft. Men moet zich, volgens het Letterkundig magazijn, niet op deze vorm van dichtkunst verkijken, omdat de ware eenvoud mogelijk het toppunt van kunst is.^7.

Het is naar de opkomst van deze poëzie, dat Bilderdijk verwijst. En met zijn aanduiding van de ‘min imposanten en meer innemenden toon’ dan die van hemzelf, verwijst hij naar de oppositie van ‘de zachte versus de stoute toon’, die in het begin van de negentiende eeuw door de recenserende pers gebruikt wordt in de discussie over dit type dichtkunst. De in die tijd gebruikelijke tonenretoriek^8. bestaat in de onderscheiding van een heel tonenscala, zoals de fantasierijke toon, de roerende toon, de volkstoon etcetera. Zeer populair wordt de bovengenoemde zachte, gevoelige toon, die tegenover de stoute toon geplaatst wordt. Deze toon ziet men als een passende expressie van een stilistisch register, of zoals men ook wel zegt: de toon bootst de gewaarwordingen der ziel na.

Bilderdijk onderkent dat zijn vrouw in staat is te dichten in de minder imposante, maar innemende en zachte toon die een bepaald soort vervoerende werking heeft. Zijn vrouw heeft dus iets op hem voor bij het publiek, omdat zij die gevoelige toon, die zo populair is, weet te treffen. Inderdaad blijkt uit de kritiek dat dichters ‘van de zachte toon’, als Spandaw, Rietberg, Westerman en Barend Klijn (Tollens werd pas met terugwerkende kracht boven aan die groep geplaatst), een groot publiek veroverd hebben. In de voorrede van de bundel Poëzy raadt Bilderdijk haar aan, boven alle eerbetoon uit te stijgen en naar het hoogste te streven. Zelf hecht hij niet meer aan lof van het publiek. Bekend is dat Bilderdijk zich ergerde toen hij bij zijn voorlezingen uit De Ondergang der Eerste Wareld (1820) minder enthousiasme ontmoette dan bij de voorlezing van ‘nietigheden’ die ‘den heerschenden smaak streelden, of die zachte aandoeningen verwekten waar men zich thands meê te vreden houdt’.^9. Wat Bilderdijk met name stoorde zijn de onevenredig luide toejuichingen die deze gevoelige poëzie ten deel viel.

6. Ellen J. Krol, De smaak der natie. Opvattingen over huiselijkheid in de Noord-Nederlandse poëzie van 1800 tot 1840 (Hilversum 1997) 141-190.

7. Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1819 I 320; De smaak der natie (noot 6) 174.

8. Dit verschijnsel is te beschouwen als een verfijning van de drie genera dicendi: een hoge, middel en lagere stijl: Ellen Krol, ‘“Dat de dichter den toon van alle hartstochten uitvinde”. Een verkenning van tonenretoriek’, De achttiende eeuw 25-1 (1993) 25-38.

9. W. Bilderdijk, De Ondergang der Eerste Wareld (Amsterdam 1820) 111: ‘by de meêdeeling van nietigheden, die of den heerschenden smaak streelden, of die zachte aandoeningen verwekten waar men zich thands meê te vreden houdt en toegeeflijk genoeg is, om, zoo de verzen en wendingen slechts niet gants en in alles even zeer ondichterlijk zijn, poëzy in te stellen’.

Gezamenlijke bundels 1814-1819

Als we de kritiek op de gezamenlijke bundels van het echtpaar Bilderdijk 1814-1819 lezen, blijkt dat in het tweede decennium van de negentiende eeuw vaker een verband tussen het werk van Vrouwe Bilderdijk en poëzie in de zachte toon is gelegd.

Aanvankelijk spreekt men in de bevrijdingstijd bij haar van ‘eenzelfde rijke volle dichtader’ als die van haar man, maar al bij de bevrijdingsverzen in Hollands Verlossing van Bilderdijk en zijn vrouw (1813-1814) waardeert men in haar werk toch vooral ‘het aandoenlijke’ en het zachte (godsdienstige) gevoel.^10.

Naar aanleiding van Wit en Rood (1818) stellen de



recensenten zich ten doel het werk van de beide echtelieden onderling te vergelijken en in hun eigenheid te karakteriseren. De titel van deze bundel nodigt daartoe ook uit. Immers bij Wit en Rood gaat het om het samengaan van zíjn witte leliën en háár blozende rozen, zoals de voorrede onthult.^11. In het Letterkundig magazijn van 1820 zou men Wit en Rood liefst de status toekennen van ‘het Huisboek voor alle gehuwden’. Steeds gaat het om de oppositie van een ‘stille, zachte, teedere toon of trant’ bij haar met bij hem de stoute toon of hoge stemming, die men ‘helaas’ ook duister en gekunsteld acht, eigenschappen, waarvan men haar ‘gelukkig’ vrij acht.^12.

Naast beschouwingen over het karakter van beider werk, die in vele recensies verschijnen, ziet speciaal De recensent van 1819 in de verschijning van deze bundel aanleiding om de status te beschrijven die het werk van Vrouwe Bilderdijk op dat moment in Nederland heeft: haar dichtroem mag als gevestigd beschouwd worden. Het respect voor haar is des te groter omdat haar gedichten altijd de vergelijking met die van Bilderdijk moeten doorstaan, wat het nog moeilijker maakt om te slagen. Ook wordt gemeld dat zij een gretig lezerspubliek heeft.^13.

Deze vaststelling in het jaar 1819 is niet zonder belang. De avonden van literaire genootschappen worden dan gedomineerd door de aandacht voor huiselijkheid, critici spelen graag de rol van tolken van het volksgevoel, en men propageert in verhandelingen dat de kunsten niet langer voorbehouden mogen zijn aan een kleine bevoorrechte elite.^14. Twee jaar later wordt Tollens de schrijver van de eerste bestseller: 10.000 exemplaren van de volkseditie van zijn gedichten.

10. Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1814 I 118 n.a.v.W. en Vrouwe K.W. Bilderdijk, Hollands Verlossing 2 delen (Haarlem 1813-1814). In W. en Vrouwe K.W. Bilderdijk, Vaderlandsche Uitboezemingen (Leiden 1815) waardeert het Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1816 I 311 de moederlijke tederheid en warme vaderlandsliefde waarmee ‘de dichteres’ (het lyrisch subject, zouden wij zeggen) tot haar zoon spreekt.

11. W. Bilderdijk en Vrouwe K.W. Bilderdijk, Wit en Rood 2 delen (Rotterdam 1818).

12. Het Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1819 I 123 stelt vast, dat Bilderdijk stout en verheven dicht, en geeft hem bovendien de lof eigenlijk boven alle indelingen te staan: ‘Wie heeft ook minder trant dan hij en blijft zichzelf altijd meer gelijk in schoonheid?’ Bij Vrouwe Bilderdijk ziet men de zachte toon weerspiegeld in de zachtheid, dat roerende en vertederende, het ongekunstelde en meeslepende voor gevoelige harten: ‘Bilderdijk verbaast en verrukt, zijn gade treft en betovert, onwillig welt ons een traan in het oog, als de diepbedroefde moeder’ etc. Zie verder Vaderlandsche letteroefeningen 1819 I 169 en Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1820 I 356 n.a.v. Wit en Rood.

13. De Recensent, ook der recensenten 1819 I 88 n.a.v. Wit en Rood.

14. De smaak der natie (noot 6) 86.

[p. 29]

Het zou dus wel eens waar kunnen zijn dat Bilderdijk letterlijk gelijk had toen hij tegen de ook commercieel geïnteresseerde Immerzeel stelde, dat zijn vrouw bij het publiek wel wat op hem voor had. Hoe groot het respect voor Bilderdijk ook is, Katharina Wilhelmina kon zich meten met de gevoelige dichters (die iets later de huiselijke dichters genoemd worden) en zij had met hen gemeen dat zij aan het eind van het tweede decennium van de eeuw goed in de markt lag.

De gezamenlijke bundel Nieuwe Dichtschakeering (1819) komt vlak voor haar bundel Poëzy van 1820 uit. De recensenten geven alle aandacht aan het feit dat op de valreep voor het uitkomen van deze gemeenschappelijke bundel het dichtersechtpaar met de dood van hun zoon geconfronteerd werd. Januari 1819 ontvingen de ouders het bericht dat Julius Willem op 26 augustus 1818 op zee gestorven was.^15. De voorbereidingen voor haar eigen bundel moeten hieronder geleden hebben, en bovendien maakt men een aparte bundel over het overlijden van de zoon: Ter nagedachtenis van Julius Willem Bilderdijk, op zijnen zeetocht overleden den XXVIⁿ van Oogstmaand mdcccxiix (1819).

Het echtpaar Bilderdijk zoekt in deze tijd steun bij een andere zwaargekwelde dichter, die ook publiekelijk zijn laatste deel Gedichten (1819) is voor een groot deel gewijd aan de dood van zijn enige dochter Nenny, die in het kraambed overleed.^16. Bilderdijk schrijft 22 augustus 1819 aan Klijn:

Uwe klachten, uwe tranen, uwe jammeren zijn sedert geheel de onze geworden. We hebben ze gelezen, herlezen,



verzwolgen, en met stroomen van nieuwe tranen begeleid.^17.

De literaire kritiek besteedt veel aandacht aan Klijns lotgevallen, maar de herdenkingsbundel voor Julius krijgt weinig respons in de kritiek. Wel veel respons krijgen de aan Julius gewijde rouwdichten in Nieuwe Dichtschakeering. De doorgaans meer kunstige dichter Bilderdijk schrijft nu ook verzen die rechtstreeks uit het hart gevloeid zijn, aldus De recensent. Dat feit verleent deze gedichten ‘hooge waarde’, zo luidt het oordeel.^18. Over Vrouwe Bilderdijk stelt men vast, dat men zelf een rechtschapen moeder moet zijn om zo te kunnen dichten.

Dit is de stand van zaken als haar eerste eigen bundel afzonderlijke gedichten uitkomt. Poëzy (1820) draagt nog duidelijk de sporen van de dood van haar zoon. Na de twee leerdichten waarmee de bundel begint, volgen er bij de losse gedichten vier verzen op elkaar waarin de smartelijke slag nog naklinkt. De kritiek ziet graag de mens achter de dichter en geeft deze verzen veel aandacht,^19. waarbij weer de meetlat van de twee tonen nodig is om haar bij de zachte toon in te delen.^20.

15. Peter van Zonneveld, ‘Julius Willem Bilderdijk (1798-1818)’, Het Bilderdijk-Museum 2 (1985) 9-15.

16. H.H. Klijn, Gedichten 2 delen (Haarlem 1815-1819) II 135-278.

17. W. Messchert (ed.), Brieven van Mr. Willem Bilderdijk 5 delen (Amsterdam 1836-1837) III 317.

18. De recensent, ook der recensenten 1820 I 305 n.a.v. Nieuwe Dichtschakeering 2 delen (Rotterdam 1819).

19. Het Algemeen letterlievend maandschrift 1822 is verder getroffen door het vers ‘Nieuwjaarsnacht’, en wel ‘door het diep gevoel en de [...] roerende weemoedigheid’ die erin doorklinkt. De Boekzaal 1821 herkent de moeder in de meeste losse gedichten en neemt met tranen in de ogen van deze bundel afscheid. Men is ook geraakt door het feit, dat in de grote leerdichten ‘Het huwlijk’ en ‘Vrouwenbestemming’ een vrouw tot medevrouwen spreekt. In de Vaderlandsche letteroefeningen is men getroffen door de moederlijke smart, door de liefde voor de gade, die eruit spreekt, en door de weemoedige berusting in het onherstelbare leed.

20. ‘Zoo stout en verheven dikwijls onze Bilderdijk zingt, zoo zacht, teeder en roerend zingt meestal zijne gade; hij is aan den geweldigen bergstroom gelijk, die telkens schuimend over rotsblokken heenstort [...] zij daarentegen aan de kabbelende beek, die slechts nu en dan met versnelde vaart voortruischt, maar meestal kalm en helder langs hare bloemrijke oevers heenkronkelt.’: Algemeen letterlievend maandschrift 1822, 296.

Dichteres in de zachte, gevoelige toon?

In hoeverre komt het werk van Katharina Wilhelmina Bilderdijk overeen met dat van de dichters van de zachte, gevoelige toon? Omdat Bilderdijks bijdrage aan de versificatie van haar werk ter discussie staat, richt ik mij het liefst op de stofvinding, die naar mijn idee een duidelijker beeld van de dichteres geeft.

[p. 30]

‘De weduw’ geeft een aardige indruk van de verwantschap. Het lyrisch subject van dit gedicht, de moeder, bekijkt haar zuigeling en laat het kleintje nog een uurtje slapen, in zalige onwetendheid van het lot dat de oudere kinderen wel kennen, namelijk dat hun vader en beschermer en weldoener gestorven is. De overeenkomst van dit vers met bepaalde gedichten van Tollens is evident. In zijn ‘Tehuiskomst’^21. verkwikt de vader zich juist aan het eind van de lange werkdag door één voor één de bedjes langs te gaan. De gedachten van de moeder in de vroege ochtend krijgen in Katharina's vers een tragischer ondertoon door de dreigende armoede, die de moeder de kinderen probeert te besparen. In de slotbede ‘Gy zijt Vader van mijn Weezen’ klinkt weer de slotaanspraak van een andere klassieker van Tollens door: ‘Aan een gevallen meisje’,^22. waarin de ongehuwde moeder wordt geadviseerd haar kind te troosten met de woorden: ‘Kind! Hier boven hebt ge een vader.’Ook de positie van deze consolatio aan het eind van het vers komt met Tollens overeen. Van een imitatie zou ik niet willen spreken, door de geheel eigen stofvinding van de weduwe uit de arme klasse als lyrisch subject.

‘De weduw by het overwinningsfeest’ is ook een voorbeeld van dit type hartroerende poëzie; het heeft een happy ending als, dankzij de terugkeer van de vader uit de oorlog, de moeder uiteindelijk geen weduwe blijkt.

Minder kenmerkend voor de gevoelige poëzie is dat een aantal verzen uit de bundel Poëzy getuigenis aflegt van een persoonlijke geloofsstrijd om de aanvaarding van de dood van de zoon, een getuigenis van als beschamend ervaren verdriet, dat een conflict oplevert met haar godsvertrouwen.



Hiervan getuigt ‘Nieuwjaarsnacht 1820’, waarin een moeder vol beschaming herdenkt hoe zij het leed over haar verloren kind niet als een voorbeeldig vertrouwend christen weet te dragen. Zo ook ‘Moederlijke droefenis’ en ‘Berusting in smart’. Op de geloofsbeleving in deze verzen kom ik terug.

Nu is het wonderlijke, dat in 99% van de gevoelige, ook wel ‘huiselijke’ poëzie uitsluitend een man aan het woord is. Behalve Katharina Bilderdijk-Schweickhardt komt er in de periode 1800-1840 geen belangrijke vrouwelijke auteur voor die de huiselijkheid bezingt. Als dit type poëzie gecanoniseerd wordt in Van Kampens oratie over de geest der Nederlandse letterkunde (1829), luidt de omschrijving: poëzie van ‘den liefderijken Echtgenoot, Vader of Broeder’.^23. Opmerkelijk is ten eerste dat men de bijdrage van Katharina Bilderdijk toch niet belangrijk genoeg acht om bij definiëring ook ‘moeder’ toe te voegen, en ten tweede dat de toenmalige literaire kritiek er niet veel werk van maakt te benadrukken, dat zij als enige vrouw zich op dit gebied bewoog.

21. H. Tollens Cz., Gedichten III (Rotterdam 1815) 119-128.

22. H. Tollens Cz., Gedichten I (Den Haag 1808) 177-183.

23. N.G. van Kampen, Redevoering, over den Geest der Nederlandsche Letterkunde, vergeleken met die van andere Volken. Ter aanvaarding van het Hoogleraarsambt in de Nederlandsche Taal- en Letterkunde en Vaderlandsche Geschiedenis aan de Doorluchtige Schole der Stad Amsterdam, op den 30sten Nov. 1829 (Amsterdam 1830) 13. Onder huiselijke poëzie verstaat men dus gedichten waarin de man op emotievolle wijze over zijn ‘teedere betrekkingen’ spreekt.

De andere kant van Vrouwe Bilderdijk

Waarom is er zo weinig nadruk gelegd op Vrouwe Bilderdijks bijdrage aan wat later de huiselijke poëzie gaat heten? Misschien speelt het volgende mee.

Men plaatst haar graag binnen het perspectief van de dichters van de gevoelige toon, zolang zij zogenaamde ‘losse stukjes’ schrijft; dan is de kritiek unaniem lovend. Maar Vrouwe Bilderdijk heeft ook een kant waarop men

[p. 31]

Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Silhouet in o.i. inkt door onbekend, ca. 1820. KA 494-23a/KW.

minder, en waagt zich aan genres waarop men niet gesteld is.

In 1814 wijdt zij een gedicht aan ‘De moord op Woerden’.^24. Het kan de Vaderlandsche letteroefeningen van 1814 niet behagen.^25. ‘Wat een akelig onderwerp, inzonderheid voor eene gevoelige vrouw’, is de reactie. Er ligt wel een mooie gloed over het verhaal, dat anders afzichtelijk zou zijn, maar van de onderwerpskeuze is men niet gecharmeerd.

De Boekzaal van 1815 vraagt zich naar aanleiding van Hollands Verlossing af waarom een vrouw nu juist die akelige ‘Veldtocht naar Moskau’ heeft willen verbeelden, die toch veel geschikter voor de ‘stoute lier’ van haar man dan voor haar ‘zachte toonen’ geschikt was, hoe uitmuntend zij zich ook van haar taak gekweten heeft.^26.

Ook over het slotgedicht in Poëzy, ‘Nederlands eer hersteld’, over de zeeslag bij Algiers op 28 augustus 1816, staat de kritiek niet te juichen. Waarom laat ze een dergelijk vers niet aan haar man over?^27. Het betrof overigens niet meer dan een nauwelijks succesvolle Engels-Nederlandse strafexpeditie tegen een zeeroversnest. Maar die was een der eerste gelegenheden tot heldenvertoon in het jonge Koninkrijk, en daarom mobiliseerde het evenement vele dichters.^28.

Voorts worden haar treurspelen niet erg gewaardeerd,^29. de romances in de bundel van 1820 evenmin,^30. en de grote leerdichten hierin heten ook niet haar sterkste punt: zij kan dan prozaïsch worden.^31. In het vers ‘Herinnering’, waarin een vrouw met de schim van de overleden zoon leert samenleven, ervaart de criticus zelfs ‘een waarlijk Ossiaanse geest’. Het steekt in zachtheid en edel christelijk gevoel nogal af bij het overige werk.

De hedendaagse lezer stelt zich geheel andere vragen naar aanleiding van haar werk. De Clercq heeft in zijn verhandeling over de invloed van de vreemde letterkunde op de Nederlandse (1824) vastgesteld, dat in onze literatuur de fatale kant van de liefde ontbreekt.^32. De liefde vertoont zich in de Nederlandse letteren in het eerbaar kleed van de huwelijksliefde, wat in de praktijk neerkomt op gelegenheidsgedichten voor verjaardagen, huwelijksfeesten en dergelijke. Hij voegt daaraan toe: ‘op hoeveel schilderingen van huiselijk geluk wij ook roemen mogen, ons [ontbreken nog] de Phedra's, Zaires, Desdemona's, en Thekla's van den vreemdeling’. Ook bij Vrouwe Bilderdijk vertoont de liefde zich meestal in datzelfde eerbare kleed, maar de hartstochtelijke toon waarin zij haar liefde voor haar man belijdt, wordt in de huiselijke gedichten niet teruggevonden.

In de verzen waarin zij meer fictionaliseert, blijkt dat zij wel degelijk de fatale kant van de liefde beschrijft. In het leerdicht ‘Het huwlijk’, waarmee Poëzy opent, tekent zij een bruid met somber en duister gelaat: slachtoffer van een opgedrongen huwelijk. Een blik op haar andere poëzie leert, dat de rampzalige bruid een onderwerp is dat zij vaker bezingt. In de romance ‘Arnyn en Analiede. Schotsche vertelling’, vermoordt de bruidegom per ongeluk zijn schoonvader. Daarna doorsteekt de bruid zichzelf en valt stervend in de armen van haar bruidegom. In de romance ‘Evander en Eone’ doorsteekt de minnaar zich op het graf van zijn geliefde. Juist deze hartstochtelijke romances in mortuaire of sentimentele sfeer vallen bij de critici niet in de smaak.

24. Onder de moordpartijen van het vertrekkende Franse leger betekent die in Woerden een dieptepunt: Jan Meulman, Woerden in Slagtmaand 1813 ('s-Gravenhage 1814). Nog in 1828 houdt Anna Barbara van Meerten-Schilperoort in haar roman Emilia van Rozenheim (1828) de herinnering aan deze slachtpartij levend.

25. Vaderlandsche letteroefeningen 1814 I 217. De moord van Woerden (Amsterdam 1814); DWVB III 41-48.

26. De Boekzaal 1815 I 173. ‘De veldtocht naar Moskau’: Hollands Verlossing II 47-83; DWVB III 63-82.

27. Vaderlandsche letteroefeningen 1814 I 384-390.

28. Adriaan Loosjes, Pz., Lauwerkroon voor de Nederlandsche zeehelden bij hunne betoonde moed en dapperheid in den zeeslag voor Algiers den 28sten van Oogstmaand 1816 (Haarlem 1817): 163 pagina's! Dirk ten Kate van Loo wijdt er in zijn Gedichten I (Amsterdam 1818) 156-171 drie teksten aan: voor, tijdens en na de zeeslag. R.H. van Someren, ‘De slag van Algiers’, Gedichten (Haarlem 1819) 45-52. Jan Schouten, ‘De overwinning te Algiers. September 1816’, Gedichten en Gezangen (Rotterdam 1819) 65-71. A.C.W. Staring, ‘De tuchtiging der Algerijnen op den 27 van Oogstmaand 1816. In Boeren-Zutphensch’, Gedichten I (Zutphen 1820) 131-140, en ‘Algiers gestraft door de vereenigde Britsche en Nederlandsche vloot, op den 27sten van Oogstmaand 1816’, Gedichten II (Zutphen 1820) 52-54. M. Westerman, ‘Zegezang bij de glansrijke overwinning door de vereenigde Britsche en Nederlandsche Zeemagten op de Algerijnen behaald’, Gedichten IV (Amsterdam 1827) 230-233.

29. Ramiro is onwaarschijnlijk en de wijze waarop Alvarao sterft, beledigt het gevoel van het publiek: Vaderlandsche letteroefeningen 1819 I 208 n.a.v. Vrouwe K.W. Bilderdijk, Treurspelen (Amsterdam 1818). Overigens schreef zij al op twintigjarige leeftijd onder Bilderdijks leiding het treurspel Fatal Love, in 1808 bij Immerzeel uitgekomen onder de titel Elfriede, in het eerste deel van hun gezamenlijke bundel Treurspelen: M. van Hattum, ‘Fatal Love meets Elfrida. Twee dramaversies van Vrouwe Bilderdijk’, Het Bilderdijk-Museum 19 (2002) 11-23.

30. De Boekzaal 1821 acht de meeste losse gedichten de moeder waardig, maar de criticus houdt niet van de romance ‘Arnyn en Analiede’. Ook het slot van ‘Evander en Eone’ had hij graag anders gezien.

31. Algemeen letterlievend maandschrift 1822 I 296-300 n.a.v. Poëzy.

32. W. de Clercq, Verhandeling ter beandwoording der vraag: welken invloed heeft vreemde letterkunde, inzonderheid de Italiaansche, Spaansche, Fransche en Duitsche, gehad op de Nederlandsche taal- en letterkunde, sints het begin der vijftiende eeuw tot op onze dagen? (Amsterdam 1824) 48-49.

Godsdienstige denkbeelden

Wonderlijk genoeg spreekt de kritiek ook niet over de godsdienstige denkbeelden in de twee programmatische leerdichten ‘Het huwlijk’ en ‘Vrouwenbestemming’. Opmerkelijk in ‘Het huwlijk’ is de nadruk op zelfverloochening van de vrouw en de even grote nadruk op het feit dat de vrouwelijke bestemming ligt in overheerst te worden. Tijdgenoten zullen de vrouw zeker ook een ondergeschikte positie toekennen, maar vergelijkbare uitspraken met die van Vrouwe Bilderdijk zijn minder gemakkelijk te vinden. Uit ‘Vrouwenbestemming’ komt daarbij nog de uitgesproken afkeer van de verlichtingshoogmoed naar voren, die door ‘vreemde stelsels’ en de ‘heidense zedeleer’ ontstaat. De tijdgenoot zal weer gerustgesteld zijn, omdat men in hetzelfde vers de wel bekende nadruk op oud-vaderlandse zeden, de verheerlijking van eenvoud en huiselijk heil tegenkomt.

De wortels van de huiselijkheidsideologie liggen nog in het optimistische en idealistische mensbeeld van de achttiende-eeuwse geluksfilosofie, waarin het rustig rationalisme van de waarlijk gelukkige mens verheerlijkt wordt. Qua mentaliteit is Vrouwe Bilderdijk echter geen lid van deze groep huiselijke dichters, die volgens de heersende moraal juist het goede van de negentiende eeuw tegen Da Costa zullen verdedigen.

In de literaire kritiek van 1814 tot 1820 ligt nog de volle nadruk op haar werk ‘in den zachten toon’, waarin zij het publiek weet mee te slepen. Het ziet er echter naar uit, dat er iets verandert, nadat er in de kritiek vanaf 1822 een algemene ‘kreet van verontwaardiging’ tegen Bilderdijk opgegaan was naar aanleiding van diens Krekelzangen (1822-1823), en onmiddellijk daarop, na Da Costa's Bezwaren.^33. De ‘schitterende’, ‘hemelsche’ poëzie van Bilderdijk zou ‘jammerlijk ontluisterd’ worden door ‘de zwartste nevelen van ontevredenheid, wrevel, haat’, opgestegen uit ‘het ziekelijke gestel des Dichters’. Er is sprake van de ‘geest van Gomarus, twistzieker nagedachtenis’. Deze poëzie zit vol ‘vergiftigend voedsel’ en is die van ‘een jammerlijk verdoold genie’. ‘De hemelsche fakkel der poëzij’ is veranderd ‘in eene vloektoorts’.^34.

33. I. da Costa, Bezwaren tegen den geest der eeuw (Leiden 1823).

34. Algemeen letterlievend maandschrift 1823 I 20 e.v. en 459 e.v. en Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1822 I 619 e.v. en 1824 I 26 e.v.n.a.v. Krekelzangen I en III; Vaderlandsche letteroefeningen 1824 I 166 e.v.n.a.v. Krekelzangen III.

[p. 32]

Over de volgende afzonderlijke bundel van Vrouwe Bilderdijk, Gedichten (1827), blijkt de stemming minder enthousiast. Haar godsdienstig gevoel acht men nu toch wel wat overdreven, en haar werk vertoont trekken van een liefhebber van het mystieke. Maar de boekbespreker dankt God, dat haar vrouwelijk hart zich zo weinig door de wrevelmoedigheid van haar echtgenoot ontheiligd heeft.^35.

35. Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1827, 444 n.a.v. Vrouwe K.W. Bilderdijk, Gedichten (Rotterdam 1827). Overigens zijn dit enigszins overhaaste waarnemingen, want mijn onderzoek beperkt zich tot reacties op de bundel Poëzy.

Conclusie

Bilderdijk had gelijk: de zachte toon van zijn vrouw sprak in 1819 aan en op dit punt had zij zelfs iets op hem voor. Erkend moet worden, dat zij als enige het vrouwelijk perspectief verwoord heeft in de periode der huiselijkheid, dat zij enige tijd waarschijnlijk populairder is geweest dan tot nu toe wordt aangenomen, en dat zij een niet onbelangrijk lezerspubliek had. Anderzijds is zij door de kritiek een tijdlang in het keurslijf van de huiselijke dichters gedrongen, terwijl men andere kanten van haar werk, namelijk meer hartstochtelijk getoonzette, mortuaire, sentimentele, Ossian-achtige onderwerpen verwierp. Iets later moet men hebben ingezien, dat zij qua mentaliteit geen lid was van deze groep, die kenmerken van een lateverlichtingstijd heeft. Nog later zijn haar godsdienstige opvattingen naar waarde geschat. Zij wil zijn: een ‘zedige viool, die schittert, maar in 't duister’.^36.

Ellen Krol

Ellen J. Krol promoveerde op De smaak der natie. Opvattingen over huiselijkheid in de Noord-Nederlandse poëzie van 1800 tot 1840 (Hilversum 1997). Verder publiceerde zij onder meer over Elisabeth Wolff's en Agatha Deken's roman Sara Burgerhart.

36. Poëzy 15.

[p. 33]

Samenstelling Poëzy (1820)

i-viii	W. Bilderdijk, ‘Aan mijne Egade, by de uitgave van dezen haren afzonderlijken Dichtbondel’ (1820)
1-26	‘Het huwlijk’ [DWVB III 474-485]
26-54	‘Vrouwenbestemming’ (1817) [DWVB III 486-499]
Losse gedichten
57-61	‘Nieuwjaarsnacht. 1820’ [DWVB III 329-331]
62-68	‘De herinnering’ (1820) [DWVB III 331-334]
69-72	‘Moederlijke droefenis’ (1819) [DWVB III 323-324]
73-75	‘Berusting in smart’ [DWVB III 325-326]
76-78	‘Lenteregen’ (1818) [DWVB III 290-291]
79-84	‘Aan mijnen Egade, in andwoord op een verjaarvers’ (1814) [DWVB III 270-273]
85-98	‘Arnyn en Analiede. Schotsche vertelling’ [DWVB II 181-187]
99-105	‘Verjaarfeest’ (Den 12 van Louwmaand 1820) [DWVB III 335-338]
106	‘Melittaas grafschrift’ [DWVB III 581]
107-112	‘Weldadigheid. (Aan een vriend)’ (1814^*) [DWVB III 274-277]
113-117	‘Eens krijgsmans afscheid. (In mdcccxvi)’ [DWVB II 316-318]
118-120	‘Opwekking’ (Uit het Hoogduitsch. 1813) [DWVB III 462-463]
121-124	‘Kristenmoed’ [DWVB II 331-333]
125-128	‘Jezus opstanding’ (1820) [DWVB II 338-339]
129-138	‘Evander en Eone. Romance’ (1809) [DWVB II 127-133]
139-151	‘Aan Minona’ (Het Hoogduitsch van Kozegarten, van verre gevolgd) [DWVB III 566-573]
152-160	‘De verloren zoon’ [DWVB II 333-337]
161-164	‘Aan de dood’ (1808) [DWVB II 314-316]
165-168	‘Onderwerping’ (15.1.1809) [DWVB III 256-258]
169-172	‘De weduw by het overwinningsfeest’ [DWVB III 573-575]
173-177	‘De weduw’ [DWVB III 575-577]
178-186	‘Nederlands eer hersteld’ (Wijnmaand 1816) [DWVB III 153-157]

* 1815: Marca Bultink in B-M 10 (1993) 8.