Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 22

(2005)– [tijdschrift] Bilderdijk-Museum, Het– rechtenstatus



[pagina 21]
‘Beiond all exspectation beautifull.’ Wilhelmina Schweickhardt's poëzie 1798-1801 Toen Bilderdijks net eenentwintig jaar geworden vriendin op 20 juli 1797 te Brunswijk arriveerde, had zij reeds een bescheiden oeuvre aan Engelstalig dichtwerk opgebouwd. Behalve het drama Fatal love, hebben we nog circa dertig, nooit gepubliceerde, gedichten. Van enkele kennen we slechts de titel, alleen omdat Bilderdijk die in antwoordgedichten heeft verwerkt. Bij voorbeeld ‘Too dear, but cruel friend’, ‘Say have we human language heard’ of ‘Our wish to please is surely great’. Over Wilhelmina's leven in Brunswijk van juli 1797 tot zomer 1798 weten we niets, want er hoefden geen brieven te worden gewisseld. Toen vertrok ze naar Berlijn, vanwaar ze drie maanden later met een kind terugkeerde. Uit de brieven die vervolgens gewisseld werden, blijkt dat ze haar zoontje van Bilderdijk aanvankelijk niet bij zich had mogen houden,Ga naar eind1. dat ze voortdurend bang was voor eventuele maatregelen van moeders kantGa naar eind2. en dat ze zich najaar 1798 te Hildesheim vestigde, waar ze zich geheel op de verzorging van Julius, en een jaar later ook op die van haar tweede kind Alfred, richtte. De tijd tot zomer 1800 vormde, denk ik, de gelukkigste periode van haar leven. Ook deed ze weer aan, nu Nederlandse, poëzie, en Bilderdijk bewonderde die zeer. Na de lectuur van haar ‘Leonore’Ga naar eind3. schreef hij Your dear, beautiful, and lovely verses, I readed with the most uncommon ravishing pleasure, [...] the soft tenderness they breath dove into my heart, and I can n't help to account them the best I ever saw from your dear hand, for the facility and purety of versification. I can n't resolve to send them back, but I will send you a copy, with my corrections [...].Ga naar eind4. Ook haar rouwzang op prins Frederik (overleden 1799 in Italië)Ga naar eind5. riep Bilderdijks heftige bewondering op. Hij noemde de verzen beiond all exspectation beautifull [...] a thousand times better than mines, and it wanted only a few corrections, which I made in it [...] only [...] because you are not quite so acquainted with the Dutch language and prosodia, as to avoid every mistake, the most of our Dutch Poëts are guilty of, as well as you. Really, my beloved, if an other were the author of this tender, soft, and very sublime piece of Poëtry I would envy him such a superior genius.Ga naar eind6. Hij adviseerde haar in dezelfde brief het verbeterde en gedrukte gedicht aan de Erfhertogin, prinses Louise, te zenden,Ga naar eind7. en wel met een brief, ‘wherein perhaps it would do well, to give yourself out for Mr. B-s scholar in poëtry’.Ga naar eind8. Volgt een uiterst boeiende reden waarom hij de laatste tien regels van het gedicht heeft doorgehaald. I hope, my beloved, some reflection on my corrections, compared with what I blot out, will make you easily perceive the reason of my doing so: otherwise I would have given a particular account of every mistake or imperfection with some elucidations. And if you wish it yet, my dearest, I am ready to satisfy this and every wishes you may impart me with. Never the less I think proper to fix your attention on my having cut of the ten
[pagina 22]
lest lines. not because I did disapprove them, but because the whole leaves more impression when ended with the word: voldaan.Ga naar eind9. It is a great arcanum of Poëtry and Oratory, my dearest, when a verse or speach is to be concluded, and in what terms. Often the effect of the best discourse is weaked by an additional periode, which in it-self is exceedingly good: only, because that disposition of the reader or hearer was reached, which was intended, and whereof the least change is an aberration of the mark. Here the but [doel] is not, to make the reader fully comforted and pleased with the Prince's decease, but to fix the grief by imposing silence on it. - Perhaps I am in the wrong, but so it appears to me. Bilderdijk had zelf ook een ‘Lijkgedachtenis op Prins Frederik’ vervaardigd.Ga naar eind10. Na lezing daarvan moest Wilhelmina het volgende van het hart. You ask'd my opinion my hearts beloved! - But fortunate it is for my verse that I have not seen this before now, I should have destroyd mine, and it should never have seen the light! - Yet think not, that convinc'd as I am, never poetry equalld yours, I was presumptive enough to suppose mine could come in competition with it. oh far from it, my beloved! and if I could have thought so, a view of your unequalld ode would have at once punishd, and corrected such an error. I had thought you might have imagind that presumption in me, and for that reason had denied me the sight of your verse that I might not be deterred from attempting to compose something to the purpose likewise.Ga naar eind11. Al werpen de brieven uit deze tijd soms licht op de wisselwerking tussen de twee dichters,Ga naar eind12. vooral is duidelijk dat Bilderdijk een geweldige invloed op háár verzen had. Een voorbeeld: in juni 1799 moest Wilhelmina, overweldigd door sensaties bij het lezen in Bilderdijks Mengelpoëzij, de lectuur ervan onderbreken. Ze lichtte dat als volgt toe. You will find by my writing the above, that I receivd your letter already last night, before I sat down to answer it, I began reading your sublime works, but overwhelmd by I don't know what indefinable sensations, I left it, and sat down to write to you, my heart was more easy afterwards, and I resumed my darling lecture, to which I was chaind till I had read the whole book thro', of course it could not be but a few hours ago that I retir'd to rest, that was at broad daijlight, and rose more cheerful more happy, and in better spirits than I have felt myself since long. There has been very probably some little mystic power, conceald in the leaves which has flown slily into mij brain, and will not let me rest without I begin to scribble verses again, tho' a few hours ago I felt not the least inclination nor ability to bring two lines together, this is always the effect of your poëtry to me my dearest, no other wakes such sensations in my heart. - But is not this very natural?Ga naar eind13. Het mooiste voorbeeld van Bilderdijks invloed op haar poëzie lees ik in een brief van januari 1800. Het gaat om de eind 1796 begonnen romance ‘Zaïde en Almanzor’,Ga naar eind14. een verhaal met een perspectief vanuit de vrouw. De hoofdpersonen dragen wel dezelfde namen als in Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Potlood door Willem Bilderdijk, ca. 1800. BM, Geerts nr. 142. ‘Almanzor en Zaïde’ van Bilderdijk, maar daar ligt het verhaalperspectief bij de man en de inhoud is ook totaal anders. Zien we nu eerst wat Bilderdijk schreef. Your beautifull Romance of Almansor and Zaïde I readed several times with a very extatic pleasure, but I could not help supplying a few Couplets in your description of their fighting, in which you felt much more then you expressed. viz. After the Couplet beginning ‘Geen slag wordt door haar afgeweerd[’] &c. I would insert the following verses:Ga naar eind15. Almansor, door zyn bloedverlies Van de aan hem eigen kracht verstoken, Brengt flaauwer slagen toe dan ooit, Door 't Moorsche wapen licht gebroken. - De krijgsmoed echter die hem blaakt, Met de inspraak die zijn' boezem roerde; De zucht om 't wapen eer te doen, Het geen hy voor Alonzo voerde; - De haat voor Osmans schuwbren naam, Door zijn' bestrijder aangenomen: Dit al verdubbelde zijn' gloed; En beider dolheid is volkomen. - Men slaat, en knarsetandt van spijt Op 't missen der gegeven slagen; Biedt wederzijds de borst aan 't staal, Om 't in elkanders borst te jagen. Here your Couplet follows: Wat wreede, toomelooze drift! Wat woede en haat beheerscht hun zinnen! Beî drukken zy 't verdelgend staal Op 't hart dat zy zoo vurig minnen. (NB op niet in) Op: the manner of fighting of that time, was giving heavy blows with the broadsword, not, piercing with
[pagina 23]
Katharina Wilhelmina Schweickhardt. Pastel door onbekend, ca. 1800. BM, Geerts nr. 143. the stick. even the broadswords were without point. and when an ennemy was beaten down, then the dagger was used to pierce his heart, when it was a combat à outrance. - But such a manner of fighting ought to be too difficult and too long for Zaïde: therefore, profiting of the hint you give in a following strophe, I would continue thus: Zaïde werpt den sabel weg, Te zwaar voor vrouwelijke handen, En rukt den ponjaart uit de scheê, Om hem gewisser aan te randen. - Nu valt zy hem verwoed in d'arm, Het gruwbre moordtuig opgeheven; En zoekt de voegsels van 't kuras, Die 't staal een' open' doorgang geven. Then your verses: Wat blindheid, ô ontmenschte twee Gy vliegt, gy hangt elkaâr in de armen, &c. &c. With the only mutation in this last verse, you will surely agree by comparating your manuscript with this Note, and changing in the fourth stance after this, the last verse in Om u elkaâr aan 't hart te sluiten. The changement you made in Almanzor's dying speach is devine and above all what could be said. With this addition the 3 songs will be almost equal in extend.Ga naar eind16. Dat de zes aangehaalde strofen van Bilderdijks hand zijn, was niet bekend toen Zijderveld in zijn dissertatie over de romancepoëzie juist Bilderdijks strofen als een zwakke plek afkeurde. De derde zang is veel belangrijker door de lyrische bespiegeling der schrijfster dan door de beschrijving van het tweegevecht. Bilderdijk zou een net, geregeld gevecht hebben beschreven en gezorgd hebben voor een behoorlijken climax. Maar in de wapens was Mevrouw Bilderdijk zeker niet zeer bedreven, want dat gevecht is al even weinig belangwekkend als dat in den tweeden zang. Ze zegt wel, dat beider woede volkomen is, dat ze knarsetanden van spijt bij 't missen van den slag, maar van den strijd hooren we weinig. Ja, zelfs laat de dichteres Zaïde eindelijk de sabel wegwerpen, omdat die te zwaar is voor vrouwelijke handen, en haar tegenstander nu met den ponjaard aanvallen en de voegsels in 't kuras zoeken. Almanzor schijnt dat alles goed te vinden, want van tegenstand vernemen we niet.Ga naar eind17. Wilhelmina's reactie op Bilderdijks voorstel volgde onmiddellijk: een ‘beautiful addition’! But now I run the risq, when any body of knowledge and taste reads this romance, that they discern easily yours from my couplets, for they are quite another thing; and I cannot enough say what pleasure it gave me, to see you had been so kind as to take that trouble with it, I will transcribe it as soon as possible, my beloved, with the changement you so beautifully made in it, and send it you as soon as done.Ga naar eind18. Bilderdijk antwoordde I am extremely glad, my beloved that you are so well pleased with my additions to your beautifull Romance of Almansor. But do n't fear, my dearest, that any body will perceive that these Couplets are additional: for in deed, I found them comprehended in your description, tho' not expressed; and all I did, was to give some more discerning strokes in the outlines you drawed with the utmost exactness and elegance.Ga naar eind19. Inmiddels had Wilhelmina hem weer een nieuwe romance gestuurd, ‘Elvire’ (1799).Ga naar eind20. Alles ‘divine’ en ‘excellent,’ schreef Bilderdijk in dezelfde brief. Yet I am obliged to observe the same, what I observed in the Almanzor: viz. that sometimes a real beauty is lost, or wants its effect, being not timely preparated. [Volgt voorstel.] As for the 3 last rules, I am not content with my correction, and I suppose you will find some thing better. - But, my dearest, I expect this Romance again, with the first opportunity! NB. Als laatste voorbeeld van Bilderdijks (gewenste!) inmenging in Wilhelmina's gedichten noem ik ‘Alonzo en Klara’.Ga naar eind21. Ik citeer Wilhelmina's vraag en Bilderdijks antwoord achterelkaar. I enclose, my hearts beloved, the letters of Alonzo and Clara, I had intended they should die very tragically thro' each others hand, but as you observed ‘you found this not clear enough exprest, but you supposed they were to pierce themselves thro'.’ - I have thought you deemed my manner of making them die improper, and now I have alterd it, and believe exprest it clearer. I had made them die as I thought in the easiest manner; (at least, Clara.) for it must be a happy death for her to fall by her Lovers hand; and even a very desirable death: but it requires a fortitude and courage in my opinion (above the nature of a woman,[)] to die by her own hand: for Alonzo this was no such effort of courage: but my beloved since both act in a fit of despair, actually too transported by passion in order to know what they do, is it not as probable they should resolve on one manner of dying as well as on another? - What is your opinion hereabout, my only beloved?Ga naar eind22. As for your question about Clara's Letter to Alonzo. No, my dearest, the letter would conclude in a very
[pagina 24]
improper manner, when you left out the 4 last lines: Helaas, zoo my de moed &c. But if you have some observation about them, perhaps a light changementGa naar eind23. may remove it away. For instance, what when you wrote: ‘Helaas! ontviel my 't hart (ô adem van mijn leven), In 't doodlyk oogenblik, wat wierd er dan van my! Maar, 'k heb geen nood daarvan, ik heb geleerd te sneven, En 't sterven is me een lust aan mijn Alonzoos zij'.’ Surely, the letter can n't finish with property, but in your last line. - Nevertheless, I should prefer een lust to zaligheid, en het sterven to de dood, because it does not admitt of any equivocal acception. In the Copy you sent me, there is written only verplettrend oog, without gevaarlyk.Ga naar eind24. But I should not approve of gevaarlyk, because the idea fluctuates to much, as there may be various dangers: and generally (and principally in an interesting moment) the beauty of the expressions consists not so much in its self as in the adequateness of the idea, as the Logicians call it.Ga naar eind25. Ik liet de door mij veronderstelde gelukkigste tijd eindigen in de zomer van 1800, namelijk bij de dood van het tweede zoontje, Alfred: een zware klap, vooral ook omdat dit haar eerste verlies was. Op de zevende dag van zijn ziekte leek er nog weinig aan de hand. last night he got somewhat fever the effect of which was that the small pox are going over to swearing, and are already very round and full; I do not perceive he gets any more since yesterday, but his face is exceedingly swelled, yet his eyes shall not close.Ga naar eind26. Twee dagen later schreef ze the small pocks (which were till now very flat) stand like large pearls mounted with an edge of coral, I am told when the small pocks have such a red border around, they are of the best kind. But, oh my bestbeloved who would recognize in this child, the lovely features of our little Alfred! - His face is so full as possible, and the left eye is close, the right only peeps thro' a small opening, just wide enough to let perceive something of the eye ball, which stands as clear, as bright as if he were in good health.Ga naar eind27. Het kind overleed drie dagen later. Bilderdijk kwam uit Brunswijk over, maar niet voor lang; er moesten lessen worden gegeven. Weer terug in Brunswijk, meldde hij, als altijd, zijn goede aankomst, nu met de woorden Oh, my soul's beloved, I can n't describe the pangs of my heart in this moment, the first wherein I am left to my-self, after that fatal loss, we deplore. But I will subdue my grief, for your sake, do you the same for mine, [...]Ga naar eind28. Op dezelfde 15de juli waarop Bilderdijk dit schreef, dateerde hij zijn gedicht ‘Bij 't verlies eens kinds’,Ga naar eind29. beginnend als volgt. Verr' van u, mijn Teêrgeliefde, hier in de aakligste eenzaamheid, Daar de Nacht heur valen sluier om mijn rustloos rustbed spreidt; Waar, in diepen rouw gedompeld, mijn in 't wee verstikkend hart, Niets gevoelend, niets beseffend, enkel ademt voor zijn smart; Waar het, in de doodsche stilte, door geen andre stem gestoord, Met een soort van wreed genoegen naar des Nachtuils krassen hoort; Waar het, met zich-zelf te onvreden, aard, en licht, en leven haat, En den God zich naauw herinnert dien het in de troost versmaadt! In dien toestand, zoo wanhopig, van het innigst wee versteend, Zucht het t'uwaart, ô mijn Dierbre, waar uw boezem met my weent, Waar uw heete tranen vlieten, en uw oog ten Hemel staart, Om het pandtjen weêr te vragen, beider hart zoo eindloos waard! Ach! hoe zie ik u den boezem van het zilte vocht bedaauwd! Hoe het leven in uw oogen, tot verdoving toe, verflaauwd! Ai my! welk een kreet van weedom! Hoorde ik dien? Verbeeldde ik 't my? Borst hy uit uw borst ten Hemel? Was het loutre mijmery? ô Mijn Lieve, wees geduldig! wees het om ons beider min! Hou dat zieldoorvlijmend gillen, hou dien fellen noodkreet in! Ach! ontzie mijn krimpend harte; 't kan uw droefheid niet weêrstaan: U te zien, te hooren lijden, is in Helsche pijn vergaan. Pas twee maanden later was Wilhelmina zelf in staat dat ‘zieldoorvlijmend gillen’ in een gedicht te kanaliseren. Opvallend is de andere titel. Het gedicht van Bilderdijk, van wie reeds meer kinderen waren overleden, heet ‘By 't verlies eens kinds’, ondertiteld ‘Aan mijne egade’, en bestond vooral in verzoeken of adviezen. Háár gedicht heet, veel persoonlijker, ‘Bij 't afsterven van mijn zoontjen’, met als smartelijke ondertitel ‘nog geen tien maanden oud’.Ga naar eind30. Een ander verschil met Bilderdijks gedicht is de naar willekeur neigende, onrustige vorm, met ongelijke regel- en strofenlengten en onregelmatig rijmschema. Dit alles correspondeert met de onbeheerste uitbarstingen van smart, waarmee het gedicht opent. Laat af, ô laat my luidkeels weenen! Laat af, opdat ik lucht voor 't stikkend harte vind'! Wat schoolt ge, ô wreedaarts, om my henen! Zaagt ge ooit een Moeder kalm, by 't lijkjen van haar kind? Wat schoolt ge, ô wreedaarts, om my henen? ô Laat dit hart een rouw dien 't nimmermeer verwint! Vervolgens worden in een vergelijking enkele adunata geschetst, om aan te geven hoe onmogelijk het wel is haar tranen te weerhouden. Gaat, sluit de vloeden op, in de onderaardsche kolken, Als 't woedend Noorden ze op - ten hoogen hemel jaagt! Gaat, houdt de waatren op der regenzwangre wolken! En dan, bevrijdt dit hart van 't jammer dat het knaagt. Van troost wil ze niet horen. ô Menschen, kan hier troost gezellen By 't Wichtjen dat mijn hart zoo eindloos teder mint! Wie zal den tranen perken stellen By 't hartverscheurend lijk van zulk een minlijk kind? De enige die dat kan aanvoelen, is haar man, tot wie ze zich op de helft van het gedicht richt. In het laatste deel lijkt een zekere rust, berusting ook, in de tekst te komen. ô Laat ons niet te veel dit vroeg gemis betreuren. Wie was het die 't ons nam? Wie anders, dan die 't gaf!
[pagina 25]
Slot ‘Afscheid aan het graf van mijn kind’. Handschrift van Katharina Wilhelmina Schweickhardt, 16 oktober 1800. BM J 9-1. Uw liefde gaf hem ons, en deed hem ons ontscheuren! Dit zal mijn troostspreuk zijn, Vrijmachtbre! by zijn graf. Deze tekst is zo persoonlijk, dat inmenging van een betweter onverdraaglijk lijkt. Toch onderwierp de dichteres deze aan Bilderdijks oordeel. Let me know, my dearest, your opinion of the verse I enclose, if you deem it worth correction I will entreat you to correct it, that I may transcribe it.Ga naar eind31. De reactie luidde als volgt. I can n't satisfy my-self with reading it twenty times, and could not read it without shedding tears. The emotions I felt I will not and can not depaint, but God saw my heart at that time, and heard me. Oh, my dear all of bliss, how I adore and admire you! [...] As for corrections, my dearest; there is no occasion for. Two or three expressions may be changed perhaps, but they are not worth observing them, and the ancient rule is again proved true, that a verse written with a full enthusiasm never hits against the laws of versification.Ga naar eind32. Wilhelmina stemde geheel met hem in. indeed if the goodness of a piece of poetry depends on the disposition of the authors mind; and if what is written must come from the Soul, to be expressive of what it should be, these lines could not be indifferent, for oh my heart was so full of this dear object, and yet I am in a melancholy mood which will not leave me, till I have written more, much more on the subject, of which my Soul is so full that I am involuntarily thinking verses night and day.Ga naar eind33. Bij deze ‘verses’ denken we in de eerste plaats aan ‘Onheelbre smarte’,Ga naar eind34. waarin geen sprake meer is van steun vinden bij echtgenoot of God. Ze staat er alleen voor. In de vierde en zesde strofe wordt het graf genoemd waar tranen worden geplengd, en waar het gevoel moeder te zijn het hevigst is. Ik wil geen perken aan de tranen, Die 'k op mijns kindjens grafsteen pleng: En, wilde ik ze in hun stroomen stuiten, ô Dan wierd my de boezem te eng! De rouw verscheurt - maar streelt my 't harte: ô 'k Sta dien voor geen wareld af! Mijn Wichtjen, 'k ben, ik voel my Moeder; Maar 'k voel het tienvoud by uw graf! Een heel concreet samenzijn met het kind zien we vooral in het volgende gedicht, ‘Afscheid aan het graf van mijn kind’.Ga naar eind35. Het Sankt Michaels KirchhofGa naar eind36. lag vlakbij, aan het einde van de Lange Hagen, waar ze toen woonde. We lezen hier geen dichterlijke gemeenplaatsen; ze kan het graf dagelijks hebben bezocht. Reeds siert een welig grasjen 't graf Waar in mijn Wichtjen ligt besloten. Wat heeft dit engbeklommen hart Al tranen op dit graf vergoten! Wat bleef ik menig, menig uur (Bedrukte!) by dit graf verwijlen! En waar, ô waar nu moed gegaârd Als ik van 't plekjen weg moet ijlen? My wenkt de plicht, een teedre plicht; Ik moet dit graf niet meer genaken: Maar 't Moederhart, zoo eindloos teêr, Kan, trots den plicht, zich niet verzaken! Waar zal ik weenen, dierbre Spruit? De rouw zal my het hart doen stikken! Ach, 't scheen me of 't tranenwekkend graf My toeriep: Kom by 't wichtjen snikken! ô Voelde ik 't hart te veel verkropt, Hier gaf ik uittocht aan mijn smarte; Hier weende ik luidkeels, ongestoord, En weende my den steen van 't harte. Welaan, nog eens dan uitgeweend! Nog eens den boezem lucht gegeven, En dan my van den plek gescheurd, Waar gantsch mijn hart en ziel aan kleven. De tedere plicht die in de derde strofe wenkt, verwijst naar haar verhuizing naar Peine, op dezelfde 16de oktober 1800 waarop het handschrift van dit gedichtGa naar eind37. is gedateerd. Die dag nam ze dus voorgoed afscheid van het grafje. Ondanks de aansporing ‘Kom, scheuren we ons dan moedig weg’, blijft Wilhelmine nog wat toeven, en tracht ze met haar blik het kind in het graf te bereiken. Daar staar ik nu het heuveltj' aan, Om tranen aan mijn oog te ontwringen: Daar scherp ik 't mat verflaauwend oog, Om met mijn blik door de aard te dringen.
[pagina 26]
Hier sluit mijn oog zich dan voor 't licht: Hier blijft mijn ziel aan 't grafjen hangen: Dan doet het lieflijk beeld zich op, En 'k hijg om 't in mijn arm te omvangen. In de volgende strofe lijkt ze tot berusting te komen. Dan voel ik, hoe hy zachtkens rust, Ontrukt aan al de ramp der menschen! Dan voel ik hoe mijn ziel hem mint: En waag niet, hem te rugg' te wenschen! Maar de herinnering aan het levende kind is in de drie strofen erna zo sterk, dat ze het weer in haar armen voelt. Dan heb ik heel den Hemel weêr! Ik heb mijn Wichtjen in mijne armen! Dan komt er een terugslag, want voor de tweede maal beleeft ze nu ook het ziek worden en sterven van het kind. Aan het slot richt ze zich tot God. Weldadige! - ô Vergun my kracht! Laat steeds Uw wil my heilig wezen: En geef Gy me eens mijn lievling weêr Daar waar geen scheiding is te vreezen! De beide vorige gedichten zijn veel regelmatiger van versvorm dan het eerstbehandelde. Hier zien we kwatrijnen, rijmend abcb, met dit verschil, dat in het eerste gedicht de oneven, en in het tweede gedicht de even versregels rijmen. Het vierde en laatste gedicht, ‘Aan mijne zuster bij de dood van haar kind’,Ga naar eind38. sluit naar de vorm bij het eerste aan. De dood van het kind Rietveld Texier, begin 1801 in Amsterdam, lijkt niet meer dan een aanleiding, het eigen verlies nogmaals te verwoorden. Het begint als volgt. Met doodkleur op 't gelaat, en wanhoop in de blikken, Met toegeschroefd, beklommen hart, Dat in zijn zuchten dreigt te stikken, En zielloos schijnt te zijn, vernietigd door de smart: - Zoo zie ik u, bedroefde, in stommen rouw gezeten - Zoo zat ik-zelv verstijfd! - ô God, door welk een slag! - Zoo wierd my 't bloedend hart uit de enge borst gereten, Toen ik mijn Kindtjen sterven zag! Ook in het vervolg heeft de dichteres het vooral over haar eigen verlies, over het onvermogen van troost, zelfs de afkeer ervan, en over de steun die ze van haar man ontving. Maar ja; eens dierbren wenk kon mijne smart bedwingen, Eens enklen, wien ik leef, wien 'k heel mijn daarzijn wij'! Eens eenigen, wiens troost mijn boezem kon doordringen, En die gevoelde en zuchtte, en weende, en leed met my. Volgt het advies aan haar zuster om óók die troost in de armen van haar echtgenoot te zoeken. Wederom richt ze tot slot de blik omhoog, in het inzicht dat Gods wegen ondoordringbaar zijn. En hoe bevoorrecht! Ach, 't is weldaad, weldaad ja, Die 't vroeg verstorven Wicht voor 's warelds ramp bewaarde. Vaak, in het uur van middernacht, Als doodsche stilte heerscht, en onder 't eenzaam treuren Mijn oog vergeefs naar slaap en haar verkwikking smacht, En 't denkbeeld van mijn Kind mijn boezem komt verscheuren; ô Sla ik dan den blik wanhopend naar om hoog, Dan rijst des Wichtjens beeld voor mijn verduisterd oog; Dan zie ik 't juichend voor my zweven! Niet als een Wichtj' op aard zijn moeder tegenlacht, Niet met een stoflijk deel bevracht, Dat eenmaal nog 't vergaan in 't duister graf verwacht; Neen, met een straal omhuld van Godontleende kracht, En met het blinkend kleed der Englenrij omgeven! ô Hoe verheft zich dan mijn afgefooldeGa naar eind39. geest! Wat blijf ik dan verrukt op 't zalig tijdstip denken, Wanneer my, wat me op aard het dierbaarst is geweest Gods Algenoegzaamheid voor eeuwig weêr zal schenken! Met dit vierluik naar aanleiding van haar eerste grote verlies legde Catharina Wilhelmina Schweickhardt de basis voor haar latere bekendheid als dichteres van het Réveil. Marinus van Hattum De auteur publiceerde eerder in Het Bilderdijk-Museum: ‘Vrouwe Bilderdijks Kindergedichtjes’ (1985) [hierover ook Vrouwe Bilderdijk's gedichten voor kinderen. Teksten-Handschriften-Beoordelingen (Amstelveen 1988)], ‘“Geliefde vriendin en zuster in de Heere!” Mevrouw Bilderdijk en mevrouw Da Costa: een correspondentie’ (1998) en ‘“Fatal Love meets Elfrida”. Twee dramaversies van Vrouwe Bilderdijk’ (2002) [hierover ook Vrouwe Bilderdijk's drama's Fatal Love en Elfriede. Een parallel-uitgave (Amstelveen 2002)].	eind1. Bilderdijk 25 juni 1798; BM C 9-3; br. 30 in Marinus van Hattum (ed.), Briefwisseling III 1798-1806: ‘Till then you may keep your dear baby, and perhaps we will find means not to separate from it.’ Haar reactie 29-30 juni 1798; BM C 25-3; br. 31 in Briefw. III: ‘You give me [...] the hope that I shall not be separated from my poor little innocent Baby!’ eind2. Bilderdijk 12 juli 1798; BM C 9-4; br. 39 in Briefw. III: ‘I give in consideration, whether it might perhaps be fit, to write a very simple letter to her-self, wherein you expose your invincible aversion from going to that unhappy land [Holland], without any other motives: and to add: NB. “that you are resolved to return to England with the first opportunity, where you are sure that you can easely get your subsistence in a very honorable manner. that therefore you do pray her, to direct henceforth her letters to London, to be left at the posthouse till called for.[”] &c. Then I shall be careful, my dearest, that those letters, she may send there, are sent hither by my Correspondent.’En verder 19 juli 1798; BM C 9-6; br. 42 in Briefw. III: ‘Notwithstanding what you wrote to H-[Holland, nl. moeder], you seem to be disturbed and vexed by the idea, your Mother might come to you. Do n't fear nothing, my dearest. She can do nothing against your will. Accordingly to the Laws of England you are of age, not to be ruled by a mother's or any parent's will, but by your own, and the Laws of Prussia put the same term to the minority.’ eind3. Naar ‘Leonore’ (1774), ballade van Gottfried August Bürger: Poëzij II 15-24; DWVB (I. da Costa (ed.), De dichtwerken van Vrouwe Katharina Wilhelmina Bilderdijk 3 delen (Haarlem 1859)) II 94-98. eind4. 23 oktober 1798; BM C 9-24; br. 78 in Briefw. III. eind5. ‘Op het afsterven van Zijne Doorluchtige Hoogheid Prins Willem George Frederik van Oranje en Nassau’: Vaderlandsche Oranjezucht 171-180; DWVB III 3-7. eind6. 21 februari 1799; Coll.-Hogerzeil; BM 12-13 (kopie); br. 118 in Briefw. III. eind7. Haar reactie 25 februari 1799; BM C 27-3; br. 119 in Briefw. III: ‘As for the letter to the Hered: Princess, you wish it my beloved, but were it not better not to remind her of me? Will it not cause enquiries and reflexions which it were as well to avoid? However you know better what is fit or not, nor have I any objection if you wish it. But M^r Tex^r has frequently reported to me discourses which have been helt about Miss S- at court; and which I dare say you my beloved know of as well as I do, which make me wish rather to be forgotten than recalled to memory, but perhaps even for this very reason, you think proper to write a letter with a printed copy of the Verse.’ eind8. Die ‘leerling’ noemde Bilderdijk ook in een brief aan zijn schoonzuster Elter-Woesthoven: ‘Een ander vers op hetzelfde onderwerp, is my toegezonden door eene Elève van my in de Holl^e Poezy: en dit is zoo schoon, dat ik, met al mijne Eigenliefde, het verre voor 't mijne stel. [...] Maar ik wil hier een afschrift insluiten van een klein stukjen, op 't verzoek van een lieve jonggehuwde vrouw (die my een vers over 't Echtgeluk verzocht) gemaakt. Naaml. na dat ik (gelijk gy licht begrijpen kunt) haar tegemoet voerde dat zy dit niet dan door haar' man behoorde te leeren kennen, verzocht my de man, om het dan in zijn' naam te maken, en dus plaatste ik my in zijn geval, en - schreef. Ik ben zeer begeerig te weten hoe het u ([...] als vrouw) bevallen zal, en tot hoe verr' My dunkt (zoo gy 't wilde paraphraseeren) ware 't goed om in den Almanach voor vrouwen geplaatst te worden: maar immers moet daar in ook alles van vrouwen zijn?’ 21 februari 1799; Gemeentearchief Leiden, PA 450 nr 810-59; br. 117 in Briefw. III. Bilderdijks ‘Het Echtgeluk’ (gedateerd een dag voor de brief) en Wilhelmina's ‘Het Echtgeluk. (Tegenzang)’ respectievelijk in Almanak voor vrouwen door vrouwen 1800, 1-14 en 15-19; Poëzij I 125-145 en 146-152; DW (I. da Costa (ed.), De dichtwerken van Bilderdijk 15 delen (Haarlem 1856-1859)) XII 28-37 en DWVB III 193-196. eind9. Aldus geschiedde. eind10. Vaderlandsche Oranjezucht 63-87; DW VIII 456-467. eind11. 3 maart 1799: BM C 27-4; br. 123 in Briefw. III. eind12. Zo is uit de gedrukte tekst van Bilderdijks ‘Tranen’ niet op te maken dat het naar het Engels van Wilhelmina was: ‘The inclosed English verses I found one of theese days which I pray you to transcribe for me. They please me uncommonly. I will try to translate/imitate them in Dutch. [Volgt tekst Poëzij II 160; DW XIII 98.] It is not quite the same idea, and surely yours is endless more tender, soft, and pleasing: but perhaps mine may serve as a commentary of yours.’ 3 april 1799; Coll.-Hogerzeil; BM 24-25 (kopie); br. 135 in Briefw. III. C.W.'s voorbeeld niet gevonden. eind13. 27 juni 1799; BM C 28-5; br. 159 in Briefw. III. eind14. Poëzij II 31-55; DWVB II 79-91. eind15. Deze en volgende toevoegingen door Bilderdijk: Poëzij II 50-52; DWVB II 88. eind16. 15 januari 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 111-113 (kopie); br. 229 in Briefw. III. eind17. Arie Zijderveld, De romancepoëzie in Noord-Nederland van 1780 tot 1830 (Amsterdam 1915) 206. eind18. 17 januari 1800; BM C 31-3; br. 230 in Briefw. III. eind19. 22 januari 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 114-117 (kopie); br. 231 in Briefw. III. eind20. Poëzij III 51-60; DWVB II 103-106. eind21. ‘Alonzo aan Klara’: Poëzij II 1-9; DWVB III 438-441; ‘Klara aan Alonzo’: Poëzij II 10-14; DWVB III 441-443. eind22. 9 december 1800; BM C 33-17; br. 352 in Briefw. III. eind23. Zo geschiedde: Poëzij II 14; DWVB III 443. eind24. De versregel direct voorafgaand aan het citaat luidt: ‘Als uw vertedrend oog uw Klaraas oog ontmoet.’ eind25. 20 december 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 192-193 (kopie); br. 357 in Briefw. III. Bilderdijk schermt hier wat met de scholastische term ‘adaequatio’, en zegt hier iets als: een uitdrukking is pas fraai als die overeenstemt met de gedachte die zij moet verwoorden. eind26. 8 juli 1800; BM C 32-14; br. 291 in Briefw. III. eind27. 10 juli 1800; BM C 32-15; br. 293 in Briefw. III. eind28. 15 juli 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 156-157 (kopie); br. 294 in Briefw. III. eind29. BM A 72-5; Poëzij III 19-22; DW X 378-380. Misschien is ook ‘Op eens kindtjens afsterven’ (1800; Poëzij I 157-158; DW XIII 101) t.g.v. Alfreds dood geschreven, maar er komt niets persoonlijks in voor. eind30. Poëzij III 23-28; DWVB III 199-201. eind31. 26 september 1800; BM C 33-7; br. 329 in Briefw. III. eind32. 26 september 1800; Coll.-Hogerzeil; BM 177-178 (kopie); br. 330 in Briefw. III. eind33. 28 september 1800; BM C 33-8; br. 331 in Briefw. III. eind34. Poëzij III 29-31; DWVB III 264-265. eind35. Poëzij III 32-38; DWVB III 202-205. eind36. Bilderdijks aantekening BM A 84-1^r: ‘Hic [Alfred] autem die 13^o Julii anni sequentis (1800) occubuit, variolis extinctus, sepultus que est in coemeterio ejusdem urbis [Hildesheim], Sancto Michaëli dicato.’[Vert. Piet Gerbrandy: Deze stierf echter op 13 juli van het volgende jaar (1800), bezweken aan de pokken, en is begraven op het kerkof van dezelfde stad, dat gewijd is aan de Heilige Michaël.] eind37. BM J 9-1. eind38. Poëzij III 110-115; DWVB III 190-192. eind39. hevig gefolterde.