Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 20

[p. 23]

Latijnse achtergronden bij Bilderdijks Ode op Napoleon

In het negende boek van Homerus' Ilias worden Odysseus en Aias naar Achilles gezonden om een verzoeningspoging te ondernemen. Zij treffen de held aan voor zijn tent, spelend op zijn lier - hij heeft immers wrokkig besloten zich afzijdig te houden van de oorlog. En hij zingt daarbij over ‘de roemrijke daden van mensen’.^1. Het lofdicht hoort dus tot de oudste genres van de West-Europese literatuur. In het volgende doe ik niet meer dan de traditie van het Latijnse lofdicht schetsen,^2. een traditie die Bilderdijk uitstekend kende en waarin hij, net als veel van zijn tijdgenoten, moeiteloos kon dichten. Dit geeft wél reliëf aan de Ode op Napoleon, maar de conclusie zal vooral zijn dat Bilderdijk zich hier niet voegt naar de regels van die Latijnse traditie, ook niet in de vorm die zijn tijdgenoten zoals Jeronymo de Bosch daaraan gaven. Toch zijn er wel elementen uit het Latijnse lofdicht aan te wijzen in de Ode.

Literaire lof schept een kans om vereeuwigd te worden in een medium dat duurzamer is dan brons. In veel antieke poëzie is het prijzen van een persoon opgenomen, zonder dat die lof op zich het belangrijkste, laat staan het enige onderwerp is. Dat geldt vooral voor epiek, waar in een proemium vaak een maecenas of de keizer zelf geprezen wordt, zoals dat gebeurt in de eerste-eeuwse heldendichten van Valerius Flaccus, Statius en Silius Italicus. Of het epos als geheel moet eigenlijk als verhulde lofprijzing worden opgevat, zoals Vergilius' Aeneis. Maar het gaat mij om lof als exclusief en expliciet object van poëzie - deels ook proza. Pindarus, een aristocraat uit de vijfde eeuw voor Christus, maakte op bestelling lofzangen op zegevierende sporters in associatiefhoogdravende stijl en in een ingewikkeld metrisch format, dat al vrij snel niet meer begrepen werd. In elk geval niet door Horatius en na hem pas weer in de Pindarus-editie van Boeckh in 1811/21, met één uitzondering, Hugo de Groot, die elf jaar oud een Pindarische ode in het Grieks dichtte op zijn medestudent Frederik Hendrik van Nassau.^3. Pindarus staat op zichzelf. Sinds Alexander de Grote epische, allang verloren en vergeten, dichters meenam op zijn veroveringstocht om hem te vereeuwigen neemt het lofdicht een grotere vlucht in een wereld met monarchen in plaats van stadsstaten. Vooral aan het Griekse hof van de Ptolemaeën in Alexandrië verheerlijkten, ook door Bilderdijk vertaalde, dichters als Theocritus en Callimachus hun vorst op subtiele wijze.^4. In de klassieke Latijnse literatuur staat de eerste-eeuwse dichter Statius in dit opzicht op eenzame hoogte; zijn wat langere gelegenheidsgedichten Silvae, meestal in hexameters geschreven, prijzen hooggeplaatste patroons bij geboorte, verjaardag en dood, inclusief de keizer bij de aanvaarding van zijn zoveelste consulaat of bij de oprichting van een nieuw standbeeld.

Omstreeks 300 na Christus komen veel draden uit alle vorige eeuwen bij elkaar in twee Griekse handboeken over de lofrede, geschreven door ‘Menander’ retor - niet te verwarren dus met de Griekse komedieschrijver van 700 jaar eerder. In feite gaat het om twee verschillende personen, van wie er één, of wellicht geen, Menander heet, maar dat interesseert ons nu niet. Menander geeft in het ene werkje met name algemene retorische theorie

1. Ilias 9.189: klea androon.

2. Het Griekse lofdicht stip ik zelfs alleen maar aan.

3. C.M.J. Sicking in ed. Collegium classicum c.n.M.F. Bataafs Athene (Leiden 1993), xiv-xiv. Grotius' Ode met Nederlandse vertaling is daar afgedrukt op pp. 72-85, ook in Ed. B.L. Meulenbroek, De dichtwerken van Hugo Grotius I 2A 1 (Assen 1972), 30-47 met Meulenbroeks vertaling.

4. J.H. Pan, Dichtwerken XV, 358-359, 378, cf. 329, 344, 346.

[p. 24]

over het epideictische genre, ofwel de lofrede, die door eerdere theoretici zoals Aristoteles, Cicero en Quintilianus altijd nogal karig bedeeld was in vergelijking met de juridische en de raadgevende redevoering. Het tweede traktaat geeft praktische geschematiseerde voorschriften voor een groot aantal redevoeringen bij verschillende gelegenheden, zowel in het privé- als in het publieke domein: hoe moet je je rede opbouwen als een hooggeplaatste ambtenaar arriveert? En als hij vertrekt? Of bij een verjaardag in meer huiselijke kring, een openbare lijkrede of een persoonlijke condoléance? Uitvoerig spreekt Menander ook over de redevoering die een lofprijzing van de vorst is. We zijn hier in de mengcultuur van de latere Grieks-Romeinse Oudheid: Menander schrijft wel in het Grieks voor Grieken, maar zijn hoge ambtenaren die toegesproken moeten worden, zijn Romeinse gouverneurs van de provincie, de keizer is de keizer van Rome en Menanders voorschriften komen in de Latijnse traditie terecht.^5.

Menander put voor zijn regels onbekommerd uit alle soorten literatuur en literatuurtheorie van vorige eeuwen, maar vooral uit de poëzie. Voor een rede aan het graf baseer je je uiteindelijk op Andromache's klacht om Hector bij Homerus. Voor een redevoering aan het déjeuner dinatoire ga je naar Sappho's bruiloftsliederen. Dat alles geldt zowel voor de algehele opbouw als voor metaforen, voorbeelden en topoi. Voor die nadruk op poëzie zijn verschillende redenen, met name de allesoverheersende positie van de poëzie in het onderwijs, en daarnaast het gegeven dat allerlei belangrijke gelegenheden in het mensenleven (geboorte, huwelijk, dood) oorspronkelijk door de dichters bezongen waren, voordat er proza voorgeschreven was. Daarnaast baseert Menander zich ook op encomiastische redevoeringen en andere prijzende literatuur in proza. Het onversneden encomium op de vorst is pas in de vierde eeuw voor Christus ontstaan, om precies te zijn kort na 374 v. Chr. toen de Griekse redenaar Isocrates een lofrede componeerde op Evagoras, de net overleden heerser van Samos. En de lofprijzing niet op de vorst maar op iets of iemand anders is wel wat ouder maar niet zoveel; die ontstaat bij de vijfde-eeuwse sofisten. Ten derde heeft Menander zich, zoals elke verstandige auteur van een handboek doet, gebaseerd op oudere theoretische verhandelingen.

Wat Menander brouwt, is een schema voor de lofprijzing dat je in vrijwel alle soorten redevoeringen kunt gebruiken - want of je nu spreekt op een verjaarsfeest, een receptie voor de nieuwe commissaris van de koningin of aan het graf, de kern is het prijzen. In alle gevallen moet de spreker, na een inleiding, beginnen bij iemands afkomst, zijn voorouders en familie, om daarna chronologisch door te gaan met geboorte en opvoeding. Dan komen zijn positieve punten aan de orde en tenslotte zijn daden, geordend volgens de vier kardinale deugden, moed, rechtvaardigheid, verstand en gematigdheid. Voor de redevoering op de keizer, de basilikos logos, moet de spreker er ook aan denken in de inleiding te zeggen dat het hem haast niet mogelijk is de verhevenheid van zijn onderwerp recht te doen, eventueel mede door zijn eigen geringe capaciteiten. Verder mag die inleiding wel flink hoogdravend zijn. Moed is de deugd bij uitstek van de keizer, en het is haast uitgesloten dat hij geen oorlog gevoerd heeft: daarop zal dus de nadruk liggen als het gaat om de daden. In de epiloog moet de spreker de algehele voorspoed van stad en land onder deze keizer bejubelen, om dan te eindigen met de wens dat de keizer nog lang en gelukkig moge regeren.^6.

Menanders praktische handboek met recepten voor degene die, wellicht onverwacht, moet optreden zet de toon voor de grote keizerpanegyrieken en andere encomiastische redevoeringen van de vierde eeuw en later, ook die in het Latijn. Maar het duidelijkst is zijn invloed en die van zijn collega's terug te vinden in een genre waarvoor de voorschriften niet direct bedoeld waren, namelijk het Latijnse lofdicht van de late Oudheid, Middeleeuwen en renaissance. In het algemeen zijn al die lofdichten volgens het schema van Menander opgebouwd, zij het dat dichters natuurlijk altijd iets meer vrijheid hebben dan redenaars. Ook voor redenaars is Menander trouwens niet dogmatisch.^7.

De late oudheid is rijk aan grote Latijnse lofdichten, bijna altijd geschreven in de hexameter, het metrum van het epos, en verheven poëzie in het algemeen - in antieke poëzie is de keuze van het metrum essentieel om genre en register aan te geven. De geniaalste dichter is wel Claudianus, nota bene Griekstalig van huis uit, die rond 400 in hoog tempo een serie panegyrieken produceerde. Ze zijn vaak zo'n 600 regels lang, geschreven in hexameters, en vereren, casu quo maken propaganda voor, de jeugdige keizer Honorius en vooral zijn veldmaarschalk en de ware machthebber Stilicho: het zesde consulaat van Honorius ontlokt de dichter ontboezemingen over de afkomst en geboorte van de keizer, zijn opvoeding, zijn daden volgens de vier deugden en vervolgens wat hem nog door de Fortuin in de schoot geworpen is. Maar er zit ook andere topiek in verweven, met name die van het welkomstgedicht, want ter gelegenheid van zijn zesde consulaat komt de keizer aan in Rome.^8. Dit feit vestigt de aandacht op een paar punten die algemeen van belang zijn voor het lofdicht: gelegenheid, uitvoering, publicatie en propaganda. Een gedicht als dat van Claudianus, en dat geldt a fortiori voor oudere gedichten als die van Statius, is altijd naar aanleiding van een bepaalde gelegenheid geschreven, vaak besteld, het werd vaak ter plekke voorgedragen (inderdaad, ook de gedichten van 600 regels), publicatie bestond voor de uitvinding van de boekdrukkunst, en ook wel in de zestiende en zeventiende eeuw, uit het overhandigen van een of meer luxe uitgevoerde exemplaren aan de betrokkene in de verwachting dat die voor verdere verspreiding zou zorgen, het gedicht was bedoeld als een vorm van propaganda, en de dichter kreeg er een beloning voor.^9.

Hier zijn in elk geval verschillen met de Napoleon-ode: daar ontbreken met name de gelegenheid en wellicht ook de voordracht: Bilderdijk schreef de Ode immers na een algemene aansporing van Dupré, secretaris van Lodewijk Napoleon, in een bedankbriefje.^10. In het ontbreken van een gelegenheid verschilt deze ode niet alleen van eigenlijk alle antieke en Neolatijnse lofdichten, maar ook van nagenoeg alle lofdichten op Napoleon die ik heb gezien, of het nu het anonieme ‘Aan Bonaparte en de Franschen toen de eerste erfelijk keizer wierd’ uit 1804 is, of de Latijnse Ode van De Bosch uit 1797 die (impliciet) bij Napoleons terugkeer is geschreven, of ook de, eveneens Latijnse, ode die De Bosch in 1801 componeerde ‘toen het leven van de eerste consul door een aanslag met het zwaard werd bedreigd’.^11. Van de uitvoe-

5. D.A. Russell & N.G. Wilson, Menander Rhetor, Ed. with translation and commentary (Oxford 1981), xi e.v. Ik wil natuurlijk niet zeggen dat alle latere, ook Latijnstalige, praktijk precies uit Menander is overgenomen (ook na Menander zijn er soortgelijke handboeken met soortgelijke voorschriften), maar hij is een representatief en invloedrijk vertegenwoordiger van de theorie.

6. De basilikos logos vormt het begin van Menanders Peri epideiktikoon (Het Prijzen), hoofdstukken 368-377.

7. Mocht bijvoorbeeld de vaderstad van de keizer niet erg bijzonder zijn, dan sla je die over, adviseert Menander, en begin je bij de familie. ‘Als die prestige heeft, blaas dat dan op. Als die nederig is of zonder aanzien, laat die ook weg en begin bij de keizer zelf’ (Peri epideiktikoon 370).

8. M. Dewar, Claudianus, Panegyricus de sexto consulatu Honorii Augusti, Ed., Intr., Transl. and Literary Commentary (Oxford 1996), Introduction.

9. Zie bijvoorbeeld het recente boek van R.R. Nauta, Poetry for Patrons. Literary Communication in the Age of Domitian (Leiden 2002), dat ook veel algemene kwesties inzake het lofdicht behandelt.

10. Na zijn dank voor ‘verscheide uwer werken’ vervolgt Dupré direct met zijn verzoek om een ‘een Zang-stuck (eene Ode)’ ter ere van Napoleon in het algemeen, en belooft zijn best te zullen doen zo'n ode in het Frans te vertalen. Bilderdijk kan zich in de begeleidende brief bij zijn Ode van zo'n twee weken later uiteraard niet voorstellen dat Dupré zich zo diep zou willen vernederen om dit in het Frans te vertalen.

11. Deze en andere dichtwerken over Napoleon heb ik gezien in de Leidse Universiteitsbibliotheek in twee portefeuilles: Portef. 13:1 en Portef. 13:2. Het anonieme werk van ‘Phileutherus Batavus’ is 13:2 nr. 2, de grote Ode van Bosch van 12 juni 1797 is daar Portef. 13:1 nr. 5, het gedicht Ad Galliam cum primi consulis vita ferro atque insidiis oppeteretur, 1799 is Portef. 13:1 nr. 11 (ook Portef. 14 nr. 58). Voor andere, alleen Nederlandstalige, poëtische reacties op Napoleon, zie C.G.N. De Vooys in Genootschap voor Napoleontische Studiën 4 (1953), 274-286.

[p. 25]

ring weet ik weinig af, al lijkt me zo dat deze Ode niet gezongen is - niet alleen bij gebrek aan een bepaalde gelegenheid. Propaganda is het gedicht uiteraard wel, en dat dit de inzet is, blijkt eens temeer uit de verwijzing naar vertaling in het Frans; en ook een beloning, al wordt die niet expliciet genoemd (in antieke poëzie ook meestal niet), is er zeker in enige vorm geweest.^12.

Maar ik keer nog even terug naar het laat-antieke lofdicht: daarin ontwikkelen zich twee verschillende typen: het ene, het ‘Romeinse’, ‘heidense’ is opgebouwd volgens het chronologische schema van Menander. De beste voorbeelden daarvan, naast Claudianus, zijn de lofdichten van de vijfde-eeuwse Gallische dichter Sidonius Apollinaris, bijvoorbeeld in zijn gedicht op het nieuwe consulaat van keizer Avitus dat bij die gelegenheid, in 456, werd voorgedragen. Allereerst komt een inleidend gedicht van 36 regels, dan volgt het echte werk. Dit is een praktijk die geïntroduceerd is door Claudianus, en die we later geregeld terugvinden, zo bijvoorbeeld ook in het Dichtstuk ‘De Veldtocht der drie Keizers’ van A.L. Barbaz uit 1806, uit zijn eigen Frans vertaald: een lofdicht van 42 verzen introduceert er 16 bladzijden prijzende alexandrijnen.^13. Sidonius opent met de uitroep: ‘Phoebus, Zon, eindelijk zult u een gelijkwaardige god zien’, namelijk de keizer, en gaat zo'n slordige 600 hexameters door, volgens het schema van Menander; de lof op de keizer is gegoten in de vorm van een toespraak door Jupiter.^14. Het andere type is het ‘ethische’ type: naarmate de Romeinse wereld vervangen wordt door de middeleeuwse christelijke, verliezen concrete gebeurtenissen aan belang (dat ligt voor de hand wanneer het echte leven nog moet aanbreken na de dood) en wordt het hele gedicht min of meer tijdloos, en opgehangen aan de vier deugden, met iustitia als belangrijkste. Voorbeelden van dit type zijn lofdichten van de zesde-eeuwer Venantius Fortunatus en van dichters rond Karel de Grote, zoals Theodulfus.^15. Mét de Middeleeuwen sterven ook deze gedichten min of meer uit: de renaissance keert per definitie terug naar het antieke, chronologische voorbeeld. De Poetica van J.C. Scaliger, de literaire bijbel van de zestiende en zeventiende eeuw, zegt heel weinig over het lofdicht, maar dat weinige is een variatie op Menander: begin met lof voor God, dan lof van de voorvaderen, dan lof voor daden, waartoe je er ook dingen bij mag verzinnen, want alles is goed als het gaat om inspireren tot deugd.

Een geschikt en dankbaar object voor lofdichten en lofredes was de jonge koningin Christina van Zweden, die in 1644 op 18-jarige leeftijd op de troon kwam. In een recente studie zijn 52 panegyrieken in proza en 46 in poëzie onderzocht, waaronder zelfs enkele Nederlandstalige, maar verreweg de meeste in het Latijn.^16. Opnieuw hebben ze allemaal een aanleiding, op zijn minst het portret van de knappe jonge koningin dat zij met gulle hand verspreidde, om zich te laten fêteren. Maar meestal is de aanleiding de kroning, haar verjaardag, haar abdicatie of haar overgang naar het rooms-katholicisme. De gedichten zitten vol mythologische vergelijkingen, en ook wat historische voorbeelden uit de Oudheid: Christina wordt met vele godheden vergeleken, voorop natuurlijk de maagdelijke Diana (Christina hield ook van de jacht) en Pallas, zowel om haar intelligentie en eruditie als om haar succesvolle oorlogen. Maar ook heel vaak met Phoebus, de zon die over het noorden opgaat, en met de feniks, die beide ook bij Bilderdijk figureren; daar kom ik nog kort op terug. Het lofdicht dat Nicolaas Heinsius op haar maakte^17. (ook weer zo'n 600 regels) is typerend voor het lange lofdicht van zijn tijd, zij het dat er weinig zulke goede Latijnse dichters zijn als Nicolaas en zijn vader Daniel Heinsius. Het gedicht is in details sterk geïnspireerd door Statius en Claudianus, wat niet zo verbazend is, omdat Heinsius op beide dichters vele tekstuele verbeteringen voorstelde en een meesterlijke editie van Claudianus uitbracht (die Bilderdijk bij zijn dood bezat^18.). Het frame van het gedicht wordt gevormd door Heinsius' beschrijving van het kroningsgewaad van Christina, waarop door Pallas allerlei personen en gebeurtenissen zijn ingeweven. Deze kunstgreep is afkomstig uit Catullus' gedicht over de bruiloft van Peleus en Thetis, waar de sprei van het bruiloftsbed beschreven wordt.^19. Aldus kan de dichter in volgorde Christina's voorgeslacht en de veroveringen van haar vader prijzen, die ingeweven zijn in haar kleren, dan haar eigen oorlogen (haar vader is expres jong gestorven om genoeg lauweren voor zijn dochter over te laten), vervolgens haar muzische en intellectuele gaven en bezigheden, om te besluiten met wat ook de opening van het gedicht was: Christina als inspiratrix van de dichter,^20. nu gecombineerd met de wens dat zij eeuwig in een onaantastbaar rijk moge heersen.

Christina is maar één voorbeeld: er zijn ontelbare lange Latijnse lofdichten op hooggeplaatsten: monarchen zijn favoriet als object, maar generaals en pensionarissen zijn ook heel geschikt. Ik denk dat het vormvaste schema van het lange hexametrische algemene lofdicht op de vorst dat we tot nu toe gezien hebben ergens in de achttiende eeuw concurrentie krijgt van andere vormen,^21. ten eerste door in hexametrische lofpoëzie een ‘vreemd’ voorbeeld te incorporeren. De Deventer hoogleraar Johannes Ruardi^22. dicht in 1772 een ‘carmen panegyricum’ op de geboorte van het zoontje van Willem V op 5 november, dat voorgedragen wordt in het Athenaeum.^23. Hij gebruikt daarvoor de hexameter, 24 bladzijden lang, en hij bedicht, ook zoals het hoort, chronologisch, de vaderlandse geschiedenis, dus Willems voorgeslacht, vanaf de Bataven met veel nadruk op de Tachtigjarige Oorlog. Maar hij zoekt zijn voorbeeld evident in de Herderszangen van Vergilius: dat blijkt uit de refreinachtige herhaling van bepaalde regels, een imitatie van Vergilius' achtste Bucolicon,^24. en uit het navolgen van talloze verzen uit alle Bucolica. Ruardi heeft zijn uitgangspunt genomen in het beroemde vierde bucolicon, waarin de geboorte van een kind wordt bezongen dat de Gouden Tijd zal doen aanbreken, en dat zou nog niet zo gek blijken voor de latere koning Willem I. De Gouden-Tijdthematiek komt op zich vaker voor in het heroïsche lofdicht, maar deze combinatie van herderszang met historische panegyriek is ongebruikelijk en ook ongemakkelijk. Een half jaar later heet de hoogleraar Schrader prins Willem V zelf welkom in Franeker (zijne hoogheid komt overigens na zeven jaar regeren nu pas voor het eerst in Friesland) met een vrij kort lofdicht in elegische coupletten, waarvoor hij zich, met een andere mengvorm, door Vergilius' hexametrische leerdicht over de landbouw, de Georgica laat inspireren.^25. Een belangrijke boodschap van dit gedicht is overigens iets prozaïscher: een verzoek om belastingverlaging.

De betiteling van deze uitvoerige lofdichten kan wisse-

12. Dit wordt ook sterk gesuggereerd door de herschrijvingen aan het eind en Bilderdijks eigen angst om in ‘tegengestelde aanstootelijkheid te vallen wanneer het op 's Konings wil ter perse gelegd worden moest’.

13. Leiden Universiteitsbibliotheek Portef. 13:2 nr. 13. A.L. Barbaz (1770-1833) is een Amsterdamse veelschrijver en -vertaler uit de kring rond boekhandelaar Uylenbroek, zie NNBW 3.60-64.

14. Sidonius, Panegyrici, carmen 6 en 7. Sidonius is nooit kort van stof: zo gebruikt hij in carmen 9 vanaf regel 16 ongeveer driehonderd verzen om te vertellen waarover hij het niet zal hebben.

15. Zie A. Georgi, Das lateinische und deutsche Preisgedicht des Mittelalters in der Nachfolge des genus demonstrativum (Berlin 1969).

16. I. Kajanto, Christina heroina. Mythological and Historical Exemplification in the Latin Panegyrics on Christina Queen of Sweden (Helsinki 1993). De Nederlandstalige gedichten zijn twee van Vondel (Afbeeldinge van Christina [...] uit 1653 en Blijde inkomste van Koninginne Christina [...] uit 1656) en één van Anslo: Zweetsche Pallas uit 1649, naast Anslo's Latijnse Christina catholica [...] uit 1656. Voor iets latere Skandinavische Latijnse panegyriek, zie bijvoorbeeld ook M. Berggren, Andreas Stobaeus. Two Panegyrics in Verse, Ed., Transl., Comm. (Uppsala 1994).

17. Christina Augusta. Poëmatium ex occasione regiorum solennium festi inauguralis conscriptum. Accedunt alia non dissimilis argumenti (Holmiae 1650).

18. Catalogus eener merkwaerdige Verzameling [...] Bilderdijk (Amsterdam 1832), nr. 755.

19. Catullus 64.50-266.

20. Vota Lycaonii longum suspensa Bootae,/ Sceptraque regalem tarde subeuntia dextram,/ Ac nimium dilatavocant. Memorabile festum/ spargere per populos et amantem carmina famam/ Augusta stimulante libet. Quid in avia Cirrhae/ Lustra vagum, quid in antra rapis Parnassia vatem?/ nil tecum Thymbraee mihi. Praesentius illa/ Numen et incursu mentem graviore fatigat.
Lang verbeide beloften van de Arcadische Bootes/ en scepters traag door de koninklijke hand opgevat/ en te lang uitgesteld roepen mij. Ik verlang het gedenkwaardige feest/ en poëzie die roem bemint te verbreiden onder de volkeren/ geïnspireerd door de Vorstin. Waartoe sleurt u de dichter mee naar het onbetreden gebied/ van Delphi om te zwerven, waartoe naar de grotten van de Parnassus?/ Apollo, ik heb niets met u te maken. Zij is een behulpzamer godheid/ en prikkelt mijn gemoed met heftiger bestorming. Het object van lof als inspirator van het gedicht is antiek, bijvoorbeeld Statius, Silvae 1.4.19-37. Zie hieronder over het begin van Bilderdijks Ode.

21. ‘Ik denk’, want nader onderzoek hiernaar is nodig.

22. Joh. Ruardi (1746-1815), na 1776 hoogleraar Grieks, Latijn en welsprekendheid in Groningen, werd beschouwd als een van de beste Latijnse dichters van zijn tijd.

23. Joannes Schrader, Carmen Panegyricum in [...] Principis Guilelmi Frederici natales auspicatissimos, altera libertatis Belgicae secularia illustrantes, publice dictum (Deventer 1772).

24. Bijvoorbeeld Incipe nunc hilares mecum, Daventria cantus (hef, Deventer, nu samen met mij een blijde zang aan) naar het eerste refrein van Bucolica 8 incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus (hef, mijn fluit, samen met mij Arcadische verzen aan). Ruardi heeft minstens vier verschillende refreinen.

25. Panegyricum carmen Guilelmo Quinto [...] ab Iohanne Schradero (Franeker [1773]). Het gelukzalige Friesland wordt bezongen zoals Italië in de zogenaamde Lof van Italië in Georgica 2.136 e.v.

[p. 26]

len: panegyriek, lof, heldendicht (panegyricus, laudes, carmen heroicum), zonder dat opzet en aanpak verschillen. Enigszins anders ligt het bij de Latijnse Ode, die nog niet genoemd is:^26. vanuit de antieke theorie en praktijk gezien blijft de ode in nieuwe en nieuwste tijd een enigszins hybride genre. Zoals we al zagen, kon een formele Pindarische Ode niet geschreven worden omdat de vorm niet goed begrepen werd. Wat dichters zelf, zo ongeveer vanaf Ronsard, een ‘Pindarische Ode’ noemen, een hoogdravend, geïnspireerd, associatief gedicht, vaak in fantasie-versvormen, is in principe in de volkstaal geschreven. Wie een Ode in het Latijn wil dichten, komt onherroepelijk uit bij Horatius, de dichter van de gulden middelmaat. Een bevlogen Latijnse Ode bestaat wel, maar is een uitzondering, gebaseerd op een paar hoogdravende of geïnspireerde passages bij Horatius. Het echte Latijnstalige lofdicht op de vorst, in de vorm van een Ode laat geen Pindarische toon toe, maar vervangt die door een Horatiaanse. Daarbij moet de dichter dan woekeren met een paar Horatiaanse modellen, en daarnaast stof uit het meer epische lofdicht binnenvoeren. Zijn Horatiaanse verzen worden daarmee dan wel veel langer dan de Oden van Horatius zelf. De voorbeelden bij Horatius zijn altijd dezelfde: allereerst de zes zogenaamde Romeinenoden waarmee Horatius zijn derde boek opent, plechtige, vaderlandslievende gedichten, en met name de vierde en de vijfde, waar Augustus met de oppergod vergeleken wordt. Verder 3.25 een kort gedicht, waarin Horatius in vervoering raakt doordat Bacchus hem inspireert om een lofzang op Augustus te zingen, en 3.14 en 4.15 die beide gaan over de terugkeer van Augustus uit de oorlog. Hét metrum om in zo'n Latijnse ode te gebruiken is het zogenaamde Alcaeïsche couplet, waarin onder andere de Romeinenodes geschreven zijn. Om zich toch met Pindarus te identificeren, maken sommige dichters, zoals Bilderdijk, driftig gebruik van Ode 4.2, waarin Horatius Pindarus vergelijkt met de woeste bergbeek en de zwaan.^27.

Zulke typische quasi-Horatiaanse Latijnse Oden, met Horatiaans metrum, Horatiusimitatie maar veel langer, en met import van elementen uit het epische lofdicht zijn bijvoorbeeld die van Hendrik Snakenburg, rector in Leiden, uit 1704 op de dubbele overwinning bij de Donau van de Hertog van Marlboro, in 45 Alcaeïsche coupletten: hij begint met een aanroep aan de Muze Clio, een verwijzing naar de twaalfde Ode van Horatius' eerste boek, en gaat dan door de slag te bezingen met veel namen van generaals.^28. Of de poëzie van de onvermoeibare Hendrik Hoogeveen over de installatie van Willem V in 1766, van maar liefst 24 bladzijden Alcaeïsche coupletten. Hij begint met ‘Het geslacht Nassau brengt me in vervoering, Waarheen sleept het me mee?’, een citaat uit de aanhef van de Bacchus-ode van Horatius, om dan chronologisch, en niet zo heel erg vervoerd door te gaan.^29. En een goed voorbeeld van de Latijnse Ode tenslotte is het door Bilderdijk gewraakte lofdicht dat De Bosch in 1797 op Napoleon schreef, hier opgenomen als Bijlage, inclusief de vertaling door Peter Pypers, zelf een enthousiast Napoleon-bewonderaar, die in 1801 een Dichtstuk getiteld Bonaparte schreef.^30.

Het metrum van De Bosch is Horatiaans (Alcaeïsch), de omvang groter dan elk gedicht van Horatius (30 strofen). In de eerste strofe verklaart hij hoe de dichter niet is opgewassen tegen de stof, een thema uit het klassieke lofdicht. In strofe twee vergelijkt hij Napoleon met zijn ‘morgenstar’, eigenlijk een ‘haardos flakkerend van vlammen’, impliciet met keizer Augustus, die aldus getekend wordt door Vergilius.^31. Na een vergelijking met de Zon(negod) in strofe 4 staat De Bosch in strofen 7 en 8 stil bij de vreugde van de moeders en verloofden die hun geliefde zien terugkeren uit de oorlog, een motief dat hij imiteert uit Horatius Ode 3.14, strofe 3 en 4. Vanaf strofe 14 beschrijft De Bosch min of meer chronologisch Napoleons krijgsdaden, doorspekt met vergelijkingen: de inname van Mantua, Italië, Graz en Stiermarken. Dan geeft hij tegen het eind een vooruitblik naar de vernedering van Engeland in strofe 27. Hij besluit met de zegeningen die Napoleon zal brengen voor handel en kunst, een wens voor eeuwige vrede en tenslotte zijn besluit om jaarlijks een glaasje Moezelwijn op Napoleon te drinken - nogal een zuinige, zoetsappige conclusie. De chronologische structuur van De Bosch' gedicht, inclusief de wensen aan het eind, past beter bij de klassieke panegyriek dan bij de ode-vorm. Het gedicht zit vol met epische toespelingen en citaten uit de antieke literatuur: de Scipionen en de Decii waarmee Napoleon vergeleken wordt in strofe 9, komen uit het zesde boek van de Aeneis^32. en de vergelijking met Hannibal in strofe 12 en 13 is haast verplicht in alle poëzie waar krijgsroem geprezen wordt. De verwijzingen naar Vergilius bij Mantua, diens geboorteplaats, liggen nogal voor de hand, en De Bosch slaagt er zelfs in Pindarus binnen te smokkelen door in strofe 19 het verhaal op te halen dat Alexander de Grote alleen zijn huis spaarde bij de totale vernietiging van Thebe. Het noemen van Achilles' strijd tegen de riviergod in strofe 24 is niet alleen een verwijzing naar Homerus, maar ook (indirect) naar Menanders raad om riviergoden en dergelijke sprekend op te voeren.^33. En het glaasje wijn aan het eind brengt ons tenslotte weer naar Horatius met zijn nunc est bibendum ter gelegenheid van Augustus' overwinning bij Actium.^34. De Bosch schrijft dus een Horatiaanse Ode die heel wat elementen van het klassieke, langere, epische lofdicht opgenomen heeft.

En nu tenslotte Bilderdijk. Zijn Nederlandse Ode staat op het eerste gezicht volledig buiten de traditie van het Latijnse lofdicht zoals die hierboven geschetst is, al had hij makkelijk anders gekund: hij kende die hele traditie, bezat van alle antieke schrijvers die ik genoemd heb een tekst, behalve van Menander, en van vele Neolatijnse dichters en lofdichters ook, zoals Janus Secundus, van wie hij poëzie bewerkte,^35. Barlaeus, die hij vertaalde, Baudius, Janus Dousa, Francius en Sannazaro.^36. Maar dit gedicht wilde hij duidelijk Pindarisch maken: hij schrijft dat met zoveel woorden aan Dupré: ik ‘heb het dus gewaagd mijne voorige Baan wederom in te staan en op waschen vlerken de Pindarische Ode (die voorheen mijn vak uitmaakte) op nieuw te beproeven’. Ook het motto boven de ode komt van Pindarus: het is regel 5-7 van de eerste Olympische Ode. Bilderdijk hoefde er niet verder voor in Pindarus te lezen dan bladzijde 1.^37. En inderdaad is de hele toon van het gedicht hoogdravend-Pindarisch, al geldt dat natuurlijk niet voor de metriek en al is het wel weer coherenter dan echte Pindarus. Daarnaast staat de Ode helemaal apart van elke klassieke lofprijzing, doordat het gedicht, en met name het begin, meer over de dichtkunst dan over Napoleon gaat. Op de plaats waar de ‘gewone’ lofdichter de vorst als inspirator noemt, of zegt dat zijn geringe talent niet tegen het

26. Het woord ode zelf komt in het Latijn pas voor in de vierde/vijfde eeuw, bij grammatici.

27. Daarover Piet Gerbrandy in Het Bilderdijk-Museum 5 (1988), 1-10.

28. Universiteitsbibliotheek Leiden Portef. 14 nr. 11. Over Snakenburg (1674-1750), zie NNBW 2.1233.

29. Universiteitsbibliotheek Leiden Portef. 14 nr. 14. Hoogeveen, gestorven in 1791, was een goed graecus, rector in verscheidene steden en ‘een ijverig beoefenaar ook van de Latijnse poëzie en gaarne gaf hij hiervan blijk. Schier altijd sprak hij in dichtmaat; al zijn oraties waren carmina’, zie NNBW 5.240. Het begin van zijn gedicht op Willem V luidt: Longis ab aevis Nassavium genus/ et nota stirps foecundaque gloriae,/ Virtutes heroum quo me/ Attonitum rapit, een uitbreiding van Horatius' Quo me, Bacche, rapis.

30. Pijpers (1749-1805) was een zeer productief dichter, die stierf aan zwaarmoedigheid doordat een laaghartig persoon een vuilaardig schimpstuk had geschreven op zijn Eemlandsch Tempe (1803), zie Van der Aa, Biografisch Woordenboek s.v. Zijn Bonaparte (Universiteitsbibliotheek Leiden Portef. 13:1 nr. 26) schreef hij alleen voor de eer, naar aanleiding van een prijsvraag, maar na de sluitingsdatum.

31. Aeneis 8.680-681: ‘[(Augustus] wordt omstraald door een blijde vuurgloed, boven zijn haren vertoont zich de ster van zijn vader’ (vert. Piet Schrijvers).

32. 6.824 en 842-843.

33. Homerus, Ilias 21.233 e.v., cf. Menander, Peri epideiktikoon, hoofdstuk 374.

34. Horatius, Oden 1.37. Meer Horatiaanse wijn bijvoorbeeld in 1.9, 1.20, 1.38, 3.21.

35. Kusjens in Dichtwerken III 455-460.

36. Catalogus eener merkwaerdige Verzameling [...] Bilderdijk (Amsterdam 1832), nrs. 750, 503, 504, 752, 220, 1134 (een Nederlandse vertaling), cf. Pan, Dichtwerken XV, 355-356.

37. Wille 1943 laat het weg. In de vertaling van Patrick Lateur luidt het: ‘zoek naast de zon/ geen ander lichtpunt dat bij dag in lege/luchten nog warmer gloeit’. Bilderdijks regels 5-7 van strofe 7 zijn hiervan een erg vrije parafrase.

[p. 27]

onderwerp is opgewassen, namelijk in het begin, staat bij Bilderdijk al de Dichtkunst zelf.

En tóch zijn er zowel in een paar toespelingen als in enkele traditionele motieven verwijzingen naar het Latijnse lofdicht te vinden. Daarmee besluit ik nu. Ten eerste in de opbouw: in strofe 13 zien we toch wel een zekere chronologische lof voor krijgsdaden, inclusief de rivieren die in antieke poëzie en beeldende kunst zo vaak staan voor overwonnen volkeren en die we bij Menander tegenkwamen. En in strofe 16 tot 18 lezen we ook de traditionele vooruitblik naar de vrede die deze vorst brengt.^38. Ook enkele motieven zijn karakteristiek voor het lofdicht: ten eerste de vergelijking met de Zon of Phoebus/Apollo in al zijn rollen. Bilderdijk insisteert er nogal op, vanaf het motto: in strofe 2, waar Jupiter terugdeinst voor de zon, in strofe 7 waar Napoleon de god des daags is, in strofe 8, en in strofen 9-10 waar Apollo in zijn rol van overwinnaar van monsters optreedt, zowel van de Giganten in 9 als van de draak Pytho in Delphi in 9-10. We zagen al dat Christina geregeld met Apollo werd vergeleken, net als, vanzelfsprekend, de Zonnekoning Lodewijk XIV, en, iets minder vanzelfsprekend Christina's ‘kleinzoon op de troon’ Karel XI, in 1672 bezongen door een zekere Andreas Stobaeus, hoogleraar in de poëzie in Lund.^39. Uiteindelijk stamt de identificatie van heerser en zon uit het oude Egypte. Latere Romeinse keizers, zoals Aurelianus, lieten zich met de zon identificeren; en niet voor niets begon Sidonius zijn lofdicht op Avitus met het woord ‘Phoebus’. Ook Horatius spreekt Augustus aan als ‘O onoverwonnen zon’, in zijn Pindarus-ode.^40. En dat strookt met het beeld dat Horatius in zijn derde Romeinenode geeft van Augustus die de orde herstelt door het verslaan van de Giganten, waar de climax en hoofdrol weggelegd is voor Apollo, die monsters doodt en beschaving brengt.^41. Het doden van de draak Pytho komt natuurlijk vaak in de antieke literatuur voor, maar de kosmische Pytho van Bilderdijk doet mij nog het meest denken aan Claudianus.^42. Ook de toespeling op de adelaar die als enige in de zon kan kijken (strofe 4) hoort bij de lofprijzing. Aristoteles en Plinius vertellen dat de arend zijn kinderen in de zon laat kijken, om te testen of ze wettig zijn. Het motief komt vaak in emblemen voor en ook bijvoorbeeld in lofdichten op August de Sterke van Saksen rond 1700. Ook de Fenix in strofe elf hoort bij de zonnesymboliek: Christina bijvoorbeeld werd er in poëzie mee vergeleken, en al in 1644 werden er munten geslagen met haar beeltenis als Pallas op de ene kant en de feniks met zon aan de andere, in imitatie van munten uit de tijd van de Romeinse keizer Trajanus (98-117) waarop de feniks symbool van zon en almacht is.

Hier en daar schuilt nog wel een Horatiuscitaat of is een toespeling op Vergilius, meestal zijn epiek, verborgen,^43. maar ik eindig met strofe 7, waar Bilderdijk eerst toespeelt op de eerste Ode van Horatius. Dat geldt voor de algehele vorm van de priamel, die bepalend is voor Horatius' gedicht: de een doet liever dit, de ander dat. En ook voor het concrete voorbeeld hier, dat van de Olympische Spelen: ‘De een wil graag tijdens een wagenren/Olympisch stof opjagen, met gloeiend wiel vlak langs de keerpaal scheren’.^44. Daarop volgt het vreemde voorbeeld van de Galliërs die hier het Capitool innemen, terwijl ze dat in werkelijkheid, althans volgens de hele Romeinse overlevering, bij hun bezetting van Rome juist niet deden. Ik denk dat Bilderdijk hier toespeelt op een passage bij Vergilius, die precies even onduidelijk is: op het schild van Aeneas staan momenten uit de Romeinse geschiedenis afgebeeld, onder andere de inname van Rome door de Galliërs. Je zag op het schild een gans die alarm sloeg en, staat er: ‘de Galliërs waren overal in het struikgewas en hielden de burcht in bezit’.^45. Ook in dit Vergiliusvers kun je lezen dat de Galliërs het Capitool wél innamen.

Zo heb ik gelukkig, in deze Hollands-Pindarische, zo on-Latijnse, Ode althans nog enige sporen van Bilderdijks doordrenking met het Latijn kunnen vinden.

Harm-Jan van Dam

Harm-Jan van Dam houdt zich als docent aan de Vrije Universiteit bezig met klassieke Latijnse en met Neolatijnse teksten: hij editeerde Grotius en werkte aan Erasmus, Janus Secundus en Heinsius.

38. De herschrijving van het eind maakt voor dit punt weinig verschil.

39. Zijn Augur Apollo, een lofdicht op Karel XI, opent met At nunc Phoebus adest, ‘Neen, nu is Phoebus aanwezig’ (Bilderdijks eerste ‘Neen’ doet denken aan Latijnse poëzie die begint met at). Zie noot 16.

40. 4.2.46.

41. Heftig verschrikt was Jupiter door de trots/ op ruige kracht vertrouwende broederschap,/ die Pelion wilde plaatsen op/ beschaduwde toppen van de Olympus.// Maar wat vermochten Mimas en Typhoeus,/ of het vervaarlijk postuur van Porphyrion?/ Wat konden Rhoetus en de drieste/ werper van bomen Enceladus// tegen Athena's dreunende aegisschild?/ Aan haar zijde stonden een gulzige/ Vulcanus, de verheven Juno en/ altijd de boog op zijn schouders dragend,// hij die zijn lokken baadt in Castalia's/ bedauwde bron, het Lycische struikgewas/ en zijn geboortegrond bewoont,/ de Delisch-Patarische God Apollo (vertaling Piet Schrijvers).

42. Claudianus, In Rufinum Praefatio 1-5: Phoebeo domitus Python cum decidit arcu/ membraque Cirrhaeo fudit anhela iugo,/ qui spiris tegeret montes, hauriret hiatu/ flumina, sanguineis tingeret astra iubis,/ iam liber Parnasus erat... (Toen Python gevallen was, bedwongen door Phoebus' boog/ en zijn stuiptrekkende ledematen verspreid had over Delphi's bergen,/ Pytho die met zijn kronkelingen bergen bedekte, rivieren leegslorpte/ met zijn muil en de sterren verfde met zijn bloedige kronkelingen,/ was de Parnassus vrij). Zie naast Horatius ook Lucanus, Bellum Civile 5.79, 131 ff.

43. Zoals de standaardverwijzing naar Horatius' ‘Pindarische’ Ode 4.2 in strofe 5, de vertrapte en toch bijtende adder in strofe 14 uit Aeneis 2.379 en 5.273 e.v., in 15 en 16 de nieuwe gouden tijd die uit de wolken komt met vage reminiscenties aan Vergilus' vierde Bucolicon, de vrede na oorlog in strofe 17, die naast Jesaja ook het eind van het eerste boek van de Georgica echoot.

44. Oden 1.1.3-4 in de vertaling van Piet Schrijvers.

45. Aeneis 8.657: Galli per dumos aderant arcemque tenebant.

[p. 28]

Bijlage

(1)	Quae lingua vatum, linguave civium	Wat dichterlyke tong, wat stervling kan bezingen,
	Ornet decoris proelia laudibus,	Wie ooit uw' oorlogsroem doen gelden naar waardy?
	Commendet aut seclis futuris,	Wie zal dien rollen doen langs de eeuwverwisselingen?
	Buonaparte, tuos triumphos?	Wie heeft gezegepraald, ô Buonaparte! als gy?
(2)	Quo bella tentas, gloria convolat,	Waar gy ten stryde snelt, snelt u de glori tegen.
	Horror phalanges occupat hostium,	De schrik staat op 't gelaat uws vyands afgemaald,
	Flammisque ductoris coruscam	Zodra het heldenvuur, vóórlichtende allerwegen,
	Caesariem tremuere turmae	Gelyk de morgenstar op uwen schedel praalt.

[p. 29]

(3)	Sit magna virtus, pellere finibus	Men noem' het dapperheid ontmenschte volkstirannen,
	Qui jura frangunt libera patriae,	Vertrappers van 's Lands Recht te vaagen uit het Land;
	Victoris at summis trophaeis	Dees winnaar dient nogthans met recht de kroon te spannen,
	Major honos renovare pacem.	Die met zyn bloedig zwaard de vrede olyven plant.
(4)	Qualis sub altis condita nubibus	Gelyk, wanneer de zon, van wolk by wolk omgeeven
	Phoebus renascens lumina dissipat,	Den luisterryken gloed des dageraats verspreid,
	Terraeque, disjectis tenebris,	De duisternis verbant, het aardryk doet herleeven,
	Exhilarat faciem benignae.	En 't vrolyk juigchen doet om haar weldaadigheid;
(5)	Qualisve multis nauta laboribus,	Of, als een schepeling, op grondelooze stromen,
	Elapsus aequor fluctibus horridum	Het loeijen des orkaans, de hemelhooge zee,
	Et saevientis murmura austri,	Na bange tegenspoên al worstelend ontkomen,
	Sospes humum patriae salutat.	Den grond begroeten mag der vaderlandsche reê;
(6)	Sic te sereno pectore Galliae,	Aldus word gy begroet, met een vervrolykt harte,
	Gens et vetusti nobilis Ilii,	Door Rhynbewooner, door 't aêlöud Romeinsch geslacht,
	Rheni accolae, Muraeque potor	Door Frank en door Germaan; daar elk, ô Buonaparte!
	Depositis venerantur armis	Het krygstuig rusten doet, en u bewondrend acht.
* (7)	Conjux amato reddita conjugi,	De teedre gemaalin, haar gade weêrgeschonken,
	Gaudensque vinclis sponsa jugalibus	De bruid, van vreugd verrukt, nu haar de trouw vereent,
	Te liberatorem celebrant,	Zien we, in uwe armen, aan uw boezem neêrgezonken,
	In que tuos properant lacertos.	Daar elk u ‘Redder’ noemt, en vreugdetranen weent.
(8)	Mater peremtum credula filium,	De moeder, die haar' zoon gewaand had als verloren,
	Quassare ut artus senserat integros,	Nu zy hem leevend aan het kloppend harte drukt,
	Imponit aeternum corymbi	Zet de eeuwige eerlauwrier, aan uwe deugd beschoren,
	Grata tuo capiti nitorem.	Op uw heldhafte kruin, door dankbaarheid verrukt.
(9)	Quocunque flectis lumen amabile	Waar gy uw vriendelijk gelaat ook houd geslaagen,
	Pacata cunctos gratia detinet,	Staart elk u gretig aan, boeit ge elk door minzaamheid:
	Talis favor Romae secutus	Die gunst heeft Scipio in Rome ook weggedraagen;
	Scipiadum Deciûmque vultus.	Dus won ook Decius des volks genegenheid.
(10)	Proles, honestis orta parentibus,	Het eerbiedwaardig kroost, uit braaf geslacht gesproten,
	Te digna confert praemia, jam tuas	Bied offers, uwer waard, u met verrukking aan;
	Balbutiens exsultat infans	Het staamlend wichtje, van verheuging toegeschoten,
	Ingenuas memorare laudes.	Verbreid uw' heldenroem, die nimmer zal vergaan.
(11)	Stravere multi militiae duces	Een aantal oversten van dappre krygsbanieren
	Munita vastis oppida moenibus,	Vernielde stad by stad, bemuurd en hoog versterkt;
	Concessa paucis vera laurus	Zeer zeldzaam plukten zy die waare krygslauwrieren,
	Pacis opes revocare bello.	Dat, door hun oorlogszwaard, de vrede werd bewerkt.
(12)	Trux Hannibal, portas dare Romuli	De stugge Hannibal, gereed om Romes daken
	Flammis paratus, substitit Alpibus,	Op te offren aan de vlam, snelt recht op de Alpen aan,
	Victisque, victorem morantem	Trekt over hunne kruin; dan, 't streelen der vermaaken
	Deliciae Capuae tenebant.	Van 't weeldrig Kapua houd hem, reeds winnaar, staan.
(13)	Non delicatis sensibus obrutus	Gy, gantsch onvatbaar voor verwyfde zinlykheden,
	Celsum cacumen despicis Alpium,	Veracht de steile kruin van 't Alpische gebergt',
	Et quot voluptatum illecebres	Veracht wellustigheid, veracht de aanloklykheden,
	Suppeditant Capuae recessus.	Waarmede Kapua 't gevoel der zinnen tergt.
(14)	Accedis altae moenia Mantuae,	Gy nadert Mantua met haar verheven wallen,
	Cui flexuosus Mincius obstrepit,	Waarlangs de Mincius zich kronklend heenenspoed,
	Ripaeque, cannarum feraces,	Daar hy de zoomen van zyn frissche watervallen,
	Murmure arundineo susurrant.	Door 't ritselend geschuif des riethalms, fluistren doet.
(15)	Doctus sagittas tendere Noricas,	Held Wurmser, uitgeleerd in 't strydperk der Germaanen,
	Deliberator consilio acrior,	Verschrikkelyker nog door raad en wys beleid,
	Defendit urbanas cohortes	Verdedigt deeze vest, beschermt zyn trouwe vaanen...
	Carminibus celebrandus heros.	Zyn roem zy overal door dichteren verbreid.
(16)	Sed quid periti promta ducis manus,	Dan, wat zou tegen u 't beleid diens helds vermoogen?
	Explosa et igni machina torrido,	Wat baat hier toch 't gebral van 't bliksemend kanon,
	Contra potentis tela dextrae,	Ô Buonaparte! als gy, gehard in 't oorelogen,
	Buonaparte, tuae valerent?	Uw' rechterarm beweegt, die zó veel sterkten won?
(17)	Non contumaces pertulit impetus,	't Berénde Mantua, veelvuldig aangevallen,
	Crebros nec ictus Mantua Galliae,	Weêrstaat den gloênden storm der dappre Gallen niet,
	Tandemque, castris occupatis,	Wyl deeze vesting, door het dondren op haar wallen
	Fessa tuis cecidit trophaeis.	Vermoeid, voor uw banier zich eindlyk buigen ziet.

[p. 30]

(18)	Dum victor audis, pulvere sordidus	Daar elk u, winnaar, roemt, van Mavors stof bestoven,
	Andina lustrans pascua Martio,	Daar ge Andes vreedzaam oord doorwandelend vereert,
	Dignus Camoenarum sacerdos	Zorgt gy, zelf offeraar in Febus tempelhoven,
	Virgilii patriam tueris.	Dat Maroos vaderland ontrust zy noch onteerd.
(19)	Divina talis gloria Palladis	Dees dichterlyke roem was Pindarus beschoren,
	Plectris inhaesit dulce sonantibus,	die door zyn tedre lier een leeuwenhart bestreed,
	Thebani Alexander pepercit	Toen Alexanders zwaard, nu Thebe ging verloren,
	Cum generi domuique vatis.	De woning en 't geslacht diens dichters spaaren deed.
(20)	Quo castra ponis, quoque moves loco,	Waar gy u nederslaat, of werwaart gy moogt trekken,
	Pugnae secundus te manet exitus,	Lagcht overal de zege u op het slagveld aan,
	laurusque victrices perenni	En de eeuwige eerlauwrier, die wy uw kruin zien dekken,
	Fronde tuas aquilas obumbrant.	Groent onder 't lommer van de Fransche zegevaan.
(21)	Sedes superbas, quas Athesis rigat,	De trotsche steden, die zich spieglen in de stroomen
	Cernis subactas, quas Padus alluit,	Van d'Etschvloed, en waarlangs de Po zich zeewaart snelt,
	Quotque inferi terras coercent,	Ja, gantsch Italie zie ge in uw magt gekomen,
	Quotque maris superi fluenta.	Zo verre een dubble zee dat in twee armen knelt.
(22)	Nunc bellicosae flectis ad Austriae,	Thans houd gy uwe koers naar Oostenryk geslaagen;
	Dravique fines, impiger hostium	gy spoed u naar den Drauw; steeds onvemoeid tracht gy
	Turbare crescentes catervas,	Des vijands groeijend heir door 't zwaard uiteen te jaagen,
	Quaeque tuos aditus morantur.	Met al wie d'aantogt van den Frank vyandig zy.
(23)	Armis recessit mox ubi Graetium,	De vesting Gratz was niet voor uwe magt bezweken,
	Latae peragras oppida Stiriae,	Of gy doorkruist alöm het Styrische gewest,
	paratus ad portas Viennae	Om u te legeren langs Donauws schoone streeken,
	Tendere Danubiique ripas.	Ja in de schaduw zelfs van Weenens sterke vest.
(24)	Patrocli ademti funera vindicans	Gelyk Achilles, om Patroklus dood te wreeken,
	Non aestuantis dorsa perhorruit	Den snellen Simoïs in 't vloeden heeft getart,
	Irata Pelides Scamandri,	Scamanders woeste golf heeft in den muil gekeken,
	Nec rapidi Simoentis undas.	Ja, alles buigen deed voor zyn onbuigbaar hart;
(25)	Sic te remotis reddere gentibus	Aldus hebt gy, om aan verre afgelegen volken
	Normam volentem egis et ordinis	De wet van orde, die op vryheid rust, te biên,
	Et liberae adspectum diei,	Noch strand noch stroom, noch berg, noch woeste waterkolken,
	Littora nec fluvii retardant.	Ter liefde van de mens, die vryheid aêmde, ontzien.
(26)	Ast illa, verae splendor adoreae,	Ja, deeze mag alleen de waare palmtak heeten,
	Quae palma, nullis tincta cruoribus,	Die, met geen bloed bevlekt, alôm zyn glans verbreid,
	Disjuncta nectit corda vincl is,	De harten samenbind, weleer van één gereten,
	Iamque novis foliis superbit.	En thans nog schooner praalt, door looten die zy spreid.
(27)	Hac te decorum cum videt Anglia,	Wanneer U Albion, daarmeê versierd, ziet pronken,
	Ponit minaces effera spiritus,	Vervalt zyn overmoed, zyn dreigen en zyn woên;
	Frendetque nil priscas valere	Het knarsetand, de hoop is aan zyn hart ontzonken,
	Et manuum ingeniique vires.	Van door geweld of list zich eenig nut te doen.
(28)	Sic Pax resurgat, cinctaque spiceis	Dat dus de Vreê herleev', bekransd met korenairen
	Illustret orbem tempora frondibus,	Rondom haar blonde kruin, en 't waereldrond bestraal';
	Aedemque honoratam Minervae	Dat zy Minerva roem' by haar gewyde altaaren,
	Mercuriique Lares frequentet.	En in het heiligdom des Koopgods nederdaal'!
(29)	Non ulla saevae verba licentiae,	Dat nooit losbandigheid, uit woest getier geboren,
	Non improborum jurgia civium,	dat nimmer vuige twist van burgren, slecht van aart,
	Laedant virescentes olivas,	Het groeijen der olyf, die opzwelt, kom' verstooren,
	Inque hominum gravidas salutem.	Maar dat zy heilzaam zy, naar maate zy verzwaart.
(30)	Sed nos quotannis, te duce sospites,	Wy, door uw' arm bevryd, zo lang wy ademhaalen,
	Plenis juvabit fundere poculis	Verheugen jaarlyks ons, met frischen moezelwyn,
	Devite fragrantem Mosellae,	Vol geurs, te tintlen doen in volle feestpokalen...
	Buonaparte tibi liquorem.	En 't zal ter uwer eere, ô Buonaparte! zyn
	hieronymus de bosch	pieter pypers
*	Virginum matres iuvenumque nuper	Laat zijn vrouw, die slechts om haar man verheugd is,
	sospitum; vos, o pueri et puellae	voorwaarts treden na de verdiende offers
	iam virum expectate, male ominatis	met de zuster van de vermaarde veldheer en,
	parcite verbis.	sierlijk met smeeklint,
	Hic dies vere mihi festus atras	ook de moeders van de zo juist gespaarde
	exiget curas: ego nec tumultum	zonen en dochters; jongens en meisjes, wacht op
	nec mori per vim metuam tenente	onze held en laat uit je mond geen woorden
	Caesare terras.	van onheil glippen.
	horatius Oden 3.14.9-16	piet schrijvers