Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 20

‘De rot is in de val’: over enkele spotprenten op Napoleon

Omstreeks 1800 werd Europa overspoeld met spotprenten op Napoleon. Met name in Engeland was de productie van deze prenten hoog: kunstenaars als Thomas Rowlandson (1756-1827) en James Gillray (1757-1815) vervaardigden aan de lopende band tekeningen en prenten waarin de politieke situatie, en Napoleon in het bijzonder, op de hak werd genomen. Ook in Frankrijk, Duitsland, Rusland, Italië en Nederland verschenen honderden spotprenten waarin de Franse generaal en latere keizer het middelpunt van spot is.

Spotprenten waren uitermate populair: tussen 1770 en 1815 verschenen meer dan achtduizend satirische prenten. Bij het verschijnen van een nieuwe prent verdrong het publiek zich voor de etalages van prentwinkels, bijvoorbeeld die van Ackermann in Londen. In de jaren negentig waren maar liefst 71 firma's in bedrijf. Prenten konden worden gehuurd, werden keurig ingelijst verkocht om thuis aan de muur te hangen of werden tentoongesteld in cafés en restaurants.

Engeland is een van de weinige gebieden die Napoleon niet wist te veroveren. Dit gaf de Engelse spotprenttekenaars een grote artistieke vrijheid. Immers, overal in Europa stonden tekenaars en uitgevers onder druk vanwege de strenge censuur. In deze grote artistieke vrijheid kon de spotprent vrijelijk als propagandamiddel worden ingezet en het Engelse patriottisme worden aangewakkerd en versterkt. De constante dreiging van een Franse inval kon met behulp van spotprenten voor een groot publiek als politiek wapen fungeren. Engelse spotprenten bereikten, ondanks de door Napoleon uitgevaardigde handelsblokkades, ook het vasteland. Ze fungeerden daarmee ook als politiek wapen. Door de uitvoer van spotprenten kon de anti-napoleontische propaganda op het vasteland worden gestimuleerd.

In de loop van de achttiende eeuw waren politieke prenten geleidelijk van karakter veranderd. Moeilijke

[p. 7]

Afb. 1.

prenten met een allegorische strekking maakten plaats voor voorstellingen die directer tot de verbeelding spraken en geen uitgebreide verklaring meer nodig hadden. Een andere verandering in de beeldtaal van de politieke prent was het toenemende gebruik van karikaturen in de eigenlijke zin van het woord: het uitvergroten (of eventueel verkleinen) van gelaatskenmerken om de uitgebeelde persoon belachelijk te maken.

Op een beroemde en zeer populaire prent van James Gillray is Napoleon op de handpalm van George III geplaatst (afb. 1). De koning heeft een vergrootglas nodig om - zo is in het bijschrift te lezen - te concluderen dat de dwerg die hij ziet een van de verderfelijkste reptielen is die op deze aarde rondkruipen. Napoleon is hier - dat is duidelijk - een nietig schepsel dat tegenover de onoverwinnelijke Engelse koning wordt geplaatst. De prent werd jaren later (in 1813) overgenomen door een anoniem gebleven Duitse spotprenttekenaar (afb. 2). Tsaar Alexander de Eerste observeert de kleine Napoleon die net teruggekeerd is uit Rusland en op weg is naar Parijs. Het onderschrift luidt:

Zu mir, nach Russland, kamest du
Erschrecklich gross hinein.
Doch auf den Heimweg nach Paris
Wie wurdest du so klein.

Dat Napoleon in de ogen van Gillray geen schijn van kans maakt, blijkt ook uit The valley of the shadow of death (afb. 3). Hierop staat Napoleon temidden van zijn aartsvijanden de Britse Leeuw, de Siciliaanse Terriër, de Portugese Wolf, en de Russische Beer die tezamen de grote aanval op Napoleon hebben ingezet.

In zekere zin is Napoleon wederom als machteloos

Afb. 2.

strijder tegen de grootmachten afgeschilderd, die op hun beurt worden gepersonifieerd door een leeuw, een terriër, een wolf en een beer. Het lot van Napoleon wordt in deze prenten duidelijk: als dwerg is hij kansloos tegen de overmacht van zijn vijanden. Napoleon wordt ook in andere gedaantes verbeeld. Hij is niet alleen een dwerg maar ook een Corsicaanse slager, een opgejaagde Corsicaanse vos, het kind van de duivel of de duivel zelf. Die beeldtaal liegt er niet om.

Engelse spotprenten hebben een grote invloed gehad op de beeldvorming van Napoleon op het vasteland. Het werk van Gillray en Rowlandson werd overal vlijtig gekopieerd en in sommige gevallen op de eigen nationale politieke situatie aangepast. Ook Napoleon zelf kreeg soms Engelse spotprenten in handen en hij schijnt er furieus op te hebben gereageerd, zo furieus zelfs dat sommige prenten voor hem een aanleiding zijn geweest om nog eens een inval in Engeland voor te gaan bereiden.

Een snelle inventarisatie van Hollandse spotprenten op Napoleon laat zien dat het aantal prenten in vergelijking met andere landen hier teleurstellend laag is. De naslagwerken van de collecties van Frederik Müller en de Atlas van Stolk laten, naast een aantal spotprenten van Engelse origine, slechts een handjevol originele Hollandse spotprenten op Napoleon zien. Vaak zijn de tekenaars anoniem.

Op een anonieme prent uit 1813 werpt Napoleon zich in de muil van de Engelse dog en hij roept hij: ‘op genade’ (afb. 4). In het bijbehorende vers wordt duidelijk hoe Napoleon hier als een verachtelijk creatuur wordt neergezet:

[p. 8]

Afb. 3.

Afb. 4.

Afb. 5.

[p. 9]

Afb. 6.

Afb. 7.

Afb. 8.

Daar stort hij van zijn troon, gesticht op roof en moord
In voorspoed plunderaar, in onspoed de eerste in 't loopen,
die eer en deugd vertrapt, en spot met eed en woord;
die nooit genade schonk, durft nog genade hopen.

Vooral in vergelijking met het aantal karikaturale prenten dat in de patriottentijd verschijnt, blijft het opvallend dat de politieke situatie omstreeks 1800, en Napoleon in het bijzonder, tot zo weinig originele prenten heeft geleid. Er is een aantal redenen opgegeven voor deze schaarse productie, waaronder de economische malaise en de strenge Franse censuur op de drukpers ten tijde van de Bataafse Republiek. Er is ook wel gesuggereerd dat Nederland na de patriottentijd politiek moe was en verlangde naar rust.

Er is slechts één tekenaar die boven het maaiveld uitsteekt: de tekenaar en uitgever Wijnand Esser (1779-1860). Hij vervaardigde ruim dertig prenten op Napoleon. Over de originaliteit van deze prenten valt te twisten. Er is gesuggereerd dat Esser, die er een bloeiende handel in Engelse spotprenten op na hield, vooral de prenten van Rowlandson en Gillray handig wist te bewerken. Prenten van deze tekenaars verschenen in Nederland ook met Nederlandse onderschriften. Bovendien zijn de meeste prenten van Esser na 1813 verschenen toen het politieke strijdtoneel al aardig was verzwakt. Desalniettemin vervaardigde Esser een aantal aardige prenten. Zo bestaat er een prent van Napoleon als prentenverkoper waarop een groot aantal spotprenten op de

[p. 10]

Afb. 9.

keizer te zien is (afb. 5): in de gevangenis met een schildwacht ervoor, op een ezel die door de duivel voortgetrokken wordt, touwtje springende, door de duivel naar de gevangenis geleid, en een waarop hij rijdende in een wagen door een varken en een haan wordt voortgetrokken. Napoleons minder succesvolle zegetocht in Rusland wordt door Esser weergeven door hem te tekenen met een bok op de schouders: het onderschrift luidt: ‘deze bok heb ik geschoten te Moscow’ (afb. 6). Die bok staat overigens voor de duivel. De prent gaat terug op een Engelse spotprent, die overigens ook in Duitsland ingang vond.

Ook een mooie prent is De rot is in de val (afb. 7). Napoleon zit hier in een rattenval waarin als aas een oranjeappel hangt met het opschrift: ‘op hem was ik verlekkerd’. In de wip van de val is gegraveerd: ‘Hier is de verachtelijke Corsikaan die hoed en degen uit lafhartigheid in den loop liet en door dappere onverschrokkende Pruisen voor Eeuwig is vernietigd en men dus van dit monster niets meer te vreezen heeft.’

Al even subtiel is De Nagtmerri beryd Napoleon of Papa Violet (afb. 8). Napoleon ligt in bed. Bovenop hem zit de Engelse dog die zegt: ‘Ik doe met hem wat ik wil’, terwijl Napoleon uitroept: ‘genade, genade, ik ben te zwak om u af te weren.’

Tot slot wordt Napoleon door Esser afgebeeld met ezelsoren en een narrenkap (afb. 9). Op zijn hoofd zit een Rus die een lans op het hart van Napoleon richt en zegt: ‘ik zal hem vernietigen’. Uit het knoopsgat steekt een rood lint waaraan een man aan een galg hangt. Het onderschrift luidt: ‘Mijn lot’. Napoleon lag daarmee overal in Europa onder vuur, in Nederland pas na 1813. Toen was het ergste gevaar al geweken en ging hij zijn definitieve nederlaag tegemoet. De rot, de duivel, het monster en de Corsicaanse vos zaten toen al aardig in de val.

Ton Geerts

Ton Geerts is kunsthistoricus en auteur van Het Bilderdijk-Museum. Catalogus van kunstvoorwerpen (Leiden 1994).

Literatuur

Atlas van Stolk: katalogus der historie-, spot- en zinneprenten betrekkelijk de geschiedenis van Nederland, verz. door A. van Stolk Cz.; gerangschikt en beschreven door G. van Rijn (Amsterdam 1895-1933).

F. Grijzenhout, N.C.E. van Sas, Denkbeeldig vaderland: kunst en politiek in de Bataafs-Franse tijd 1795-1813 (Den Haag 1995), [over W. Esser, 50-55].

Paul Knolle, Comiecque tafereelen: over 18de-eeuwse Nederlandse spotprenten (Amsterdam 1983).

Frederik Muller, Beredeneerde beschrijving van Nederlandse historieplaten, zinneprenten en historische kaarten (Amsterdam 1970 (reprint)).

N.C.F. van Sas, ‘Eigen en vreemd. Internationale verhoudingen en prentcultuur rondom 1800’ in: Bram Kempers (red.), Openbaring en bedrog: de afbeelding als historische bron in de Lage Landen (Amsterdam 1995).