Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 8

[p. 9]

Bilderdijk geeft Jan de Witt de wind van voren

Bilderdijk verrast altijd weer. Wie zou gedacht hebben dat tot de lessen die hij de jonge Da Costa gaf ook een uiteenzetting behoorde over het zeilen op een aan-dewindse koers? Marinus van Hattum, die werkt aan een geannoteerde uitgave van hun correspondentie, maakte me op deze merkwaardige passage attent en vroeg me, mijn liefhebberij kennende en mijn deskundigheid overschattende, die ‘als zeilkundige’ van commentaar te voorzien. Ten aanzien van zeventiende-eeuwse oorlogsbodems, en daarop heeft de correspondentie betrekking, ben ik echter niet meer dan stuurman aan wal en ik geef mijn commentaar dan ook uitdrukkelijk voor beter. Bilderdijks nautisch inzicht strekte, naar zal blijken, intussen ook niet ver. De enige in dit verhaal die van wanten wist is de man die door Bilderdijk wordt afgeschilderd als de onnozelste landrot aller tijden: Jan de Witt.

In april 1824 verdiept de jonge Da Costa zich in Wagenaars Vaderlandsche historie. De lectuur geeft hem van tijd tot tijd aanleiding tot vragen aan Bilderdijk, en deze grijpt de gelegenheid uiteraard steeds aan om Wagenaars voorstelling van zaken krachtig te corrigeren. In een brief van 13 april legt Da Costa, met verontschuldiging over zijn weetgierigheid, het volgende aan zijn vereerde leermeester voor:

‘By gelegenheid wenschte ik ook nog wel iets nader te weten nopens die zoo hoog geroemde slimheid van Jan de Wit by het uitloopen van 's Lands vloot in den Engelschen oorlog. Had men daar zyne wysheid toe noodig, of wat was daarvan? De historie van ons land gaat my ieder dag meer ter harte, en dit zal my by UEdg. wel ter verschoning dienen voor myne herhaalde quaestie.’

Het voorval waarop Da Costa doelt, betreft de actieve bemoeienissen van De Witt met de oorlogsvloot in de zomer van 1665, enkele maanden na het begin van de Tweede Engelse oorlog. De Witt had zich als lid van een gevolmachtigde staatsdeputatie naar de rede van Tessel laten afvaardigen om persoonlijk toe te kunnen zien op de her-uitrusting van de in mei bij Lowestoft zwaar gehavende oorlogsvloot. Toen men gereed was uit te varen, was echter de wind ongunstig. Wat er vervolgens gebeurde, beschrijft Wagenaar aldus:

‘De Vloot, in Oogstmaand, zeilreede zynde, in Texel, haperde het aan gunstige gelegenheid, om in zee te loopen; 't welk men, tot hiertoe, gemeend had niet dan op tien streeken van 't kompas te kunnen geschieden. Doch de Witt, na naauwkeurig onderzoek, bevonden hebbende, dat “er wel agtentwintig onderscheiden” streeken aanleiding toe gaven, nam zelf het lood in de hand, peilde het Spanjaards gat, en bragt, op den veertienden van Oogstmaand, met een' Zuiden en Zuidwesten wind, alle de schepen, door het zelve, gelukkiglyk, in zee.’ (Dl. 13, p. 154-155.)

Het spreekt vanzelf dat Bilderdijk, die geen gelegenheid onbenut laat om De Witt te kleineren, een geheel andere visie op de zaak heeft. De in zijn antwoordbrief van 15 april aan deze kwestie gewijde passage, die met zo mogelijk nog sarcastischer wendingen zal terugkeren in de Geschiedenis des Vaderlands (dl. 9 p. 154-155), luidt:

‘De zoohoog geroemde slimheid van Jan de Wit op de vloot, was eene verregaande domheid. De Hoofden der vloot hadden daar hunne redenen om niet uit te loopen, die wel gegrond waren, even als in mijn tijd, toen men onze vloot naar Brest wilde zenden; doch als wanneer zy cordaat weigerden, daar zy geen bevel van hun opperadmiraal (den Prins) hadden. Daar zy hunne weigering oordeelden te moeten verbloemen, gaven zy den tegenwind voor reden. Jan de Wit nu peinsde daarover en vond dat er meer streken waren, dan die hem (op zijn vraag) opgegeven waren, waar men meê uit kon loopen. En daar dit wezendlijk zoo was, het geen ieder zeeman zeer wel wist, was hy onnoozel genoeg om te gelooven, dat hy door zijne byzondere scherpzinnigheid dit het eerst ontdekte. [...] Hy droeg daar zijn leven lang altijd roem op, als hebbende eene nieuwe ontdekking in de scheepvaart gedaan.’

Ter verduidelijking van een en ander weidt Bilderdijk uitvoerig uit over de mogelijkheid van een zeilschip uit te varen ook wanneer het de wind niet min of meer achter heeft. Twee vectoranalyse-achtige schetsjes verhelderen het betoog.

[p. 10]

In het bovenste tekeningetje maakt de windrichting (Bilderdijk spreekt van ‘windstreek’) een hoek van ongeveer 60 graden met de hartlijn van het schip (de ‘strekking van 't schip op zijn kiel’); in het onderste is de hoek iets van 30 graden. In beide gevallen valt de wind dus voorlijker in dan dwars en is er sprake van een aan-dewindse koers. Bilderdijk gaat voort:

‘Om U en gros een denkbeeld te geven van dit zeilen met tegenwind, gelief te begrijpen dat als A de voorsteven en B de spiegel van 't schip is de wind, schoon al vrij schuin in het zeil C vallende, als uit D het echter voortstuuwt. [De letter D ontbreekt op de tekeningetjes.] Die voortstuuwing zou, op zich zelfs beschouwd, in eene strekking zijn tusschen den windstreek en de perpendiculair van den stand van het zeil in als die van E: maar dewijl het zeil het geheele schip meêsleept, welks vorm als een cuneus [wig] de zee snijdt in de strekking BA, zoo ontstaat er een middelbare streek tusschen de voortstuwing van 't zeil en de strekking van 't schip b.v. F-F; en dus kan men al heel scherp in of tegen den wind in zeilen, en dus met zelfs weinige streken van volstrekten tegenwind (die in de directie AB loopt). Van deze streken nu gaf men op de vloot J. de Wit de naauwste niet op, maar hy had nog dommer moeten zijn dan hy was, om nu hem eenmaal de mechanicq van het tegen den wind-zeilen ('t geen ieder toch weet dat geschiedt) zoo wat beduidt was, niet spoedig in te zien dat dit wel een paar streken verder doenlijk was, dan men hem in vago gezegd had. - Zie daar 't gantsche geval!’

Da Costa was tevreden gesteld: in zijn reactie van 21 april schrijft hij dat hij het hele geval nu meent te begrijpen. Een kritischer leerling zou zich misschien verbaasd hebben betoond over de revolutionaire zeileigenschappen die Bilderdijk hier toeschrijft aan zeventiende-eeuwse oorlogsbodems. Een schip dat nog bij bijna wind op de kop vooruit komt - het is de droom geweest van generaties zeelieden! In de praktijk lag ‘weinige streken van volstrekten tegenwind’ - een streek op het kompas is elf en een kwart graad - ook nog op geen stukken na binnen het bereik van de al veel geavanceerder oorlogsschepen van het begin van de negentiende eeuw en zelfs bij onze eigentijdse jachten met hun uitgekiende rompvormen en tuigage mag de hoek tussen hartlijn en windrichting niet veel kleiner dan 45 graden zijn, wil het schip nog voortgang maken. Redelijke aan-dewindse resultaten zijn bovendien alleen te behalen met langsscheeps getuigde schepen, dus schepen met de zeilen opgehangen in de lengterichting van het schip. Bilderdijk tekent echter een dwarsscheeps getuigd schip: het zeil ervan strekt zich immers uit aan weerszijden van de mast en moet dus aan een ra zijn opgehangen. Op zichzelf is dit terecht: de zeventiende-eeuwse grote oorlogsschepen waren alle dwarsgetuigd. Er is echter geen sprake van dat deze onhandelbare kolossen ook maar bij benadering de koers konden volgen die Bilderdijk in het tweede plaatje tekent, waar de gevaren koers een hoek van hooguit 40 graden vormt met de windrichting. Ook zonder zeilervaring zal men inzien dat in de geschetste situatie de voortstuwende kracht van de wind in de vaarrichting praktisch tot nul is gereduceerd, en dat het zo snaarstrak getekende zeil in werkelijkheid oorverdovend hangt te klapperen boven een stuurloos verlijerend (afdrijvend) schip. In feite mocht de zeeman al redelijk tevreden zijn wanneer de situatie van de eerste tekening werd bereikt, waar de windrichting een hoek van circa 95 graden met de reële koers (‘vaart van het schip’) maakt, dat wil dus zeggen dik acht streken. (Ik neem overigens aan dat de hartlijn van het schip in zo'n geval de koerslijn dichter benaderde dan Bilderdijk tekent: zijn schip vaart bijna evenveel dwars als vooruit. Ook de zeilstand lijkt niet erg geschikt om ten volle profijt van de wind te trekken.) De scherpste koers die een dergelijk schip kon lopen, zo is mij van deskundige zijde verzekerd, was iets boven halve wind, en dat dan alleen nog onder gunstige omstandigheden.

Met dit alles is overigens nog niets gezegd over de slimdan wel onnozelheid in zeevaartzaken van Jan de Witt. Keren we terug naar Wagenaar. We constateren dan een niet onbelangrijk verschil tussen het ‘peinzen’ waarmee De Witt volgens Bilderdijk volstond en het ‘peilen’ dat Wagenaar hem toeschrijft. Het gaat inderdaad om het laatste: de kwestie van het al dan niet uitvaren van de oorlogsvloot in 1665 had niets van doen met de zeileigenschappen van de schepen maar betrof de diepte van de zeegaten. De thuishaven van de oorlogsvloot was de rede van Tessel, ter hoogte van Den Helder. Zij lag daar redelijk beschut tegen westenwinden en vijandelijke indringers dankzij de Keizersplaat en de Haaksgronden, maar deze uitgestrekte en veranderlijke ondiepten vormden natuurlijk tevens een belemmering bij het uitvaren. De situatie toentertijd is goed zichtbaar op de bijgaande reproduktie van een zeekaart van rond 1680. Tot dan toe maakte men gebruik van het zuidwest gerichte Lands Diep. Het bezwaar van dit op zichzelf veilige vaarwater is duidelijk: bij de overheersende westelijke en zuidwestelijke winden was het niet te bezeilen. De meer westelijk lopende Slenk lag nauwelijks gunstiger, en was bovendien onaantrekkelijk door dwarsstromen en ondieptes. Dan was er nog een zeer voordelig gerichte geul naar het noorden, het Spanjaardsgat. Tot in de eerste decennia van de zeventiende eeuw was dit het belangrijkste zeegat geweest, maar het was aan verzanding onderhevig en de loodsen waren unaniem van oordeel dat het nu, in 1665, onbruikbaar was voor grote oorlogsschepen. Zij hadden het daarom onnodig geoordeeld het nog eens grondig te verkennen.

De Witt nu, over wiens activiteiten ter plekke we goed

[p. 11]

De zeegaten bij Den Helder. Tussen de Keizersplaat en Texel het Spanjaardsgat.

zijn ingelicht dankzij de verslagen daarvan in zijn correspondentie, wantrouwde de loodsen. Of hun onwil door het Spanjaardsgat uit te varen voortkwam uit ‘ignorantie’ dan wel ‘malitie’ laat hij in zijn brieven in het midden; misschien was het alleen maar, zoals hij naar aanleiding van hun aarzelingen bij een eerdere uitvaart suggereert, een kwestie van hun neiging tot het geven van ‘swaermoedige voorstellingen’, zo contrasterend met zijn eigen ‘resolutheydt’. Hoe dan ook, die ‘resolutheydt’ bracht hem er toe zelf op onderzoek uit te gaan en het Spanjaardsgat opnieuw te peilen. Niet alleen werden de ondieptes nauwkeurig gemeten en in kaart gebracht, ook de stroomrichting en de snelheid van de rijzing werden vakkundig vastgesteld. De Witts intuïtie had hem niet bedrogen: het Spanjaardsgat bleek wel degelijk een bruikbare opening naar zee te bieden en daarmee werden de uitvaartmogelijkheden uiterst substantieel verruimd. Inderdaad koerste de vloot van meer dan honderdvijfentwintig schepen vier dagen later, op 14 augustus, ongehinderd naar buiten, bij winden tussen west en zuidwest.

De stuurman van het Schip van Staat die zelf het peillood ter hand neemt - men kan zich voorstellen dat dit tot de verbeelding heeft gesproken! Tot in Parijs werd erover gesproken, getuige een brief daarvandaan op 4 september 1665 aan Roelof van Kinschot:

‘On exalte fort icy ce que monsieur de With a fait d'avoir fait sortir la flotte par un vent, que l'on avait tousjours creu estre tout a fait contraire et qui durant qu'il souffloit rendoit, à ce qu'on croyoit, la chose impossible: mais c'est ainsi que les grands hommes en mer aussi bien qu'en terre trouvent des expedients, ou les autres n'en trouvent point.’

De Witts eigen verslag van de onderneming, zoals hij dat had gerapporteerd aan zijn zwager Vivien, werd openbaar gemaakt als bijlage in een brochure met de wel zeer langademige titel Copye van een missive aen een goet vrient, geschreven tot onderrichtinge van hetgene gedurende de laetste expeditie ter zee van consideratie is voorgevallen ende hebbende tot bylagen verscheyde authentycque resolutiën ende missiven, streckende tot wederlegginge van abusive impressie, die by vele menschen daerontrent schijnt te wesen opgevat. Mitsgaders noch copye van een missive, behelsende een pertinente descriptie van de zeegaten ontrent het Nieuwe Diep ende Texel gelegen. Tot de duurzame bekendheid van het verhaal zal zeker hebben bijgedragen dat Brandt het uitvoerig beschrijft in zijn Leven van De Ruijter. Een eeuw later, toen er in de Vierde Engelse oorlog wederom problemen waren met het uitlopen van de oorlogsvloot, kreeg het nieuwe actualiteit. Op 7 oktober 1782 citeert de patriottische Woerdensche Courant de hierboven aangehaalde passage uit Wagenaar, met de vraag waarom onze vloot nu niet bij zuidelijke en zuidwestelijke winden zou kunnen uitvaren. Rijklof Michaël van Goens reageert daarop in zijn Ouderwetse Nederlandsche Patriot met er op te wijzen dat het Spanjaardsgat inmiddels verzand is. Voorts drukt hij De Witts eigen verslag af - een opmerkelijk staaltje ruimhartigheid van deze Orangist jegens de man die tot het idool van de andere partij was geworden. (Echter: het door Van Goens in het vooruitzicht gestelde commentaar bij De Witts verslag is niet verschenen, omdat het tijdschrift enkele nummers later de geest gaf.) En slechts een paar jaar nadat Bilderdijk aan Da Costa had duidelijk gemaakt hoe misplaatst De Witts trots op zijn ontdekking was, zou Jacobus Scheltema diens brief nogmaals uitgeven, in zijn Geschied- en Letterkundig Mengelwerk (1834). Voorts hebben diverse illustratoren het gebeuren vereeuwigd.

Is er dan niets op De Witts nautische bezigheden af te dingen? Waarschijnlijk wel. De apologetische titel van de zoëven genoemde brochure geeft in ieder geval aan dat er kritiek was geuit op zijn huzarenstukje. En een huzarenstukje wàs het, dunkt me. De Witt had in het Spanjaardsgat richels gepeild waarboven bij hoogwater niet meer dan 22 voet water stond. Boreel, een van De Witts collega-deputatieleden, meldt in een brief dat de grootste schepen 19½ voet diep staken. Een speelruimte dus van maximaal zo'n 75 centimeter... In dit licht bezien,

[p. 12]

en gegeven de immense risico's (het ging tenslotte om de gehele oorlogsvloot!), wekken de ‘swaermoedige voorstellingen’ van de kant van de loodsen niet al te veel verbazing...

Verder zou men De Witt voor de voeten kunnen werpen dat zijn becijfering van de winst aan uitvaartmogelijkheden rijkelijk geflatteerd is. Het is weinig aannemelijk - in feite: theoretisch onmogelijk - dat de bevaarbaarheid van het Spanjaardsgat het aantal windrichtingen waarbij kon worden uitgevaren van 10 op 28 bracht, zoals hijzelf poneert en Brandt en Wagenaar overnemen. Een uiteenzetting hierover zou wat technisch worden maar het moet wel zo zijn dat de traditionele 10 streken (in feite waren het er trouwens 11) gemeten waren vanaf een veel oostelijker gelegen punt dan de 28 die De Witt postuleerde. Hij verdisconteerde mede de mogelijkheden om een gunstige uitvaartpositie te kiezen ten opzichte van het gat met behulp van de ebstroom. Bovendien moeten er onder de 18 nieuwe streken een of twee begrepen zijn geweest die vanaf dit nieuwe meetpunt golden voor het Lands Diep. Maar hoe dit ook zij, theoretisch kon de vloot inderdaad bij alle windrichtingen uitzeilen uitgezonderd die tussen westnoordwest en noordwest-ten-noord, en daarvoor werden geen zeilschepen verondersteld die zeilen konden ‘met zelfs weinige streken van volstrekten tegenwind’. De Witt, zo laat zich uit zijn opgaven afleiden, ging ervan uit dat de schepen - die natuurlijk alleen uitvoeren met de ebstroom mee - normaal ongeveer tot halve wind zeilden, en onder gunstige omstandigheden (‘mits hantsaem weder en effen zee’) één streek hoger. Over ‘de mechanicq van het tegen den wind-zeilen’, zoals Bilderdijk het noemt, hoefde niemand hem iets wijs te maken!

Er zijn pogingen gedaan De Witts ontdekking toponymisch te laten voortleven door het Spanjaardsgat om te dopen in Heer Jan de Witts Diep. Na 1672 wordt daarvan begrijpelijkerwijs niets meer vernomen. Het zou op den duur trouwens tòch niet tot zijn onsterfelijkheid hebben bijgedragen want reeds in de loop van de achttiende eeuw slibde de betreffende geul dicht en verdween zij definitief van de kaart. En ook in de overlevering is de herinnering aan het verhaal gesleten: het behoorde al niet meer tot het standaardrepertoire van grote daden van grote vaderlanders waarmee mijn generatie nog is bezield. Erger nog: De Witts jongste biograaf vond het voorval klaarblijkelijk van te weinig belang om het in zijn boek op te nemen. Dit zou Bilderdijk zeker deugd hebben gedaan. Hij was nu eenmaal in geen enkel opzicht een jongen van Jan de Witt.

J.J. Kloek

Aantekening

Ik ben de heren Dessens en Mörzer Bruyns, conservatoren van het Scheepvaartmuseum te Amsterdam, erkentelijk voor de door hun verstrekte inlichtingen.

De correspondentie Bilderdijk - Da Costa is aanwezig in Bilderdijkmuseum, de aangehaalde brieven onder de signaturen E 12-8 (vraag Da Costa), F 13-9 (uiteenzetting Bilderdijk), E 12-10 (dank Da Costa). Ik citeer naar de transcriptie van Van Hattum.

Voor de weergave van De Witts peil-activiteiten maakte ik gebruik van de volgende werken: N. Japikse (ed.), Brieven van Johan de Witt, dl. 3, bew. door Robert Fruin (Amsterdam 1912, Werken Historisch Genootschap 3e serie nr. 34), in het bijzonder 98-99, 106-112; J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen, dl. 2 (Haarlem 18592) 43-45 (hier ook de brief van Boreel); Johanna K. Oudendijk, Johan de Witt en de zeemacht (Amsterdam 1940. Ned. Ac. van Wetensch., Werken uitgegeven door de Commissie voor Zeegeschiedenis nr. 9) 128-129 (uit dit werk zijn ook de beide afbeeldingen afkomstig); J.A. van der Vlis, t Lant van Texsel. Een geschiedschrijving (Den Burg-Texel 1975) 144-145 (hierin een ander prentje van de peilende De Witt). Aanvullende gegevens over de nautische situatie ter plaatse in H. Schoorl, Kust en kaart. Artikelen over het kaartbeeld van het Noordhollandse kustgebied (Schoorl 1990) 120-125.

De Franse brief aan Van Kinschot in Kronijk van het Historisch Genootschap 5 (1849) 58. Het verhaal van de peilingen bij Brandt: Het leven en bedryf van den Heere Michiel de Ruiter (Amsterdam 1687) 399-400. De Witts brief met het verslag in De Ouderwetse Nederlandsche Patriot, dl. 5 (nr. 60) 206-212. Eerder in hetzelfde deel, (nr. 57) 119 e.v., de vermelding van het Wagenaar-citaat in de Zuid Hollandsche of Woerdensche Courant en het commentaar daarop. Scheltema's reproduktie van De Witts verslag in: J. Scheltema, Geschied- en letterkundig mengelwerk, dl. 5 (Utrecht 1834) 2e stuk, 242-251.

De Witts jongste biograaf: Herbert H. Rowen, John de Witt, Grand Pensionary of Holland, 1625-1672 (Princeton 1978) gewaagt op pp. 579-580 slechts summier van De Witts bemoeienissen met de vloot in 1665.

Opgemerkt mag nog worden dat Bilderdijks zeilkundige uiteenzetting in beginsel meer terzake zou zijn geweest indien ze betrekking had gehad op een gebeurtenis die enkele maanden eerder plaatsvond maar niet door Wagenaar wordt vermeld: de voorafgaande uitvaart van de oorlogsvloot, in mei. Ook toen had De Witt zich naar de vloot laten afvaardigen om alle touwtjes in handen te houden en ook in mei verrichtte hij peilingen, maar die beperkten zich tot een precieser traceren van de diepte en het verloop van de geulen in het Lands Diep en de Slenk. Op grond van deze eigen metingen durfde De Witt op 23 mei bevel tot uitzeilen te geven ofschoon de loodsen gezien de windrichting de eerder geciteerde ‘swaermoedige voorstellingen’ ten beste gaven. Ook deze riskante onderneming liep goed af. Hierover Brieven De Witt, 51, 55-57; De Jonge, 7 noot 1; Oudendijk, 103-104.