Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 8

Boekaankondiging

Inventaris van de archieven van de familie Tydeman (1529) 1646-1916 (1989), het Tydemans Fonds 1863-1890 en de Woningbouwvereeniging ‘Limburg’ (1913) 1914-1923 door T.A. Heslinga en P.U. van der Laaken. Leiden: Gemeentearchief Leiden, 1990 (Leidse inventarissen 6). XII + 104 pp. Prijs: f 17,50.

Catalogus van de verzameling betreffende G.T.N. en Hugo Suringar uitgevers te Leeuwarden 1822-1900. Eerste deel: Brieven. Bewerkt door Paul Seebregts. Nieuwkoop: De Graaf Publishers, 1990 (Catalogus der Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam 9). 401 pp. in twee kol. Prijs: f 120, - (excl. BTW).

Nagenoeg tegelijkertijd kwamen in 1990 twee inventarissen gereed van collecties die voor de studie naar de negentiende eeuw en in het bijzonder voor het Bilderdijkonderzoek van groot belang zijn. In de bibliotheek van de Vereeniging ‘met de lange naam’ (Zaal Boekhandel in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek) ontsloot Paul Seebregts alle bewaardgebleven brieven aan het Leeuwardens uitgevershuis Suringar. In het Leidse Gemeentearchief inventariseerden T.A. Heslinga en P.U. van der Laaken de archiefstukken van en rond de familie Tydeman. Over deze Leidse inventaris nu eerst.

Het familiearchief Tydeman (854 nummers: 3⅓ meter) bestaat grotendeels uit stukken van Meinard Tydeman

[p. 13]

(1741-1825), van zijn zoon Hendrik Willem (1778-1863) en van diens achterneef Meinard jr. (1854-1916). In verband met Bilderdijk en zijn tijd interesseert ons het pars Tydemanniana der beide eersten het meest. Het werd bewerkt door Heslinga.

Een blik op de index van persoonsnamen belooft heel wat: Bake, Borger, Bosboom-Toussaint, Cobet, Ter Haar, Heije, Immerzeel, Kneppelhout, (de wed.) Loosjes, ik doe maar een greep. Voor de Bilderdijkonderzoeker zijn van belang: Broes, Capadose, De Clercq, Da Costa, Dirckinck-Hoslinfield, Van Varelen (niet: Varrelen) en Wap. Bij sommige geïndiceerde namen hadden voorletters gezocht kunnen worden, of de juiste voorletters: ‘Z.W. Bilderdijk’ (nr 118) is Lodewijk Willem. Ook een kleinigheid, maar het doet wat vreemd aan, is het, J.D. Graaf van Rechteren onder de G te vinden.

Onvermijdelijk blijft een archiefinventaris enigszins aan de oppervlakte. Vergissingen zijn dus inherent aan dit soort werk. Zouden alle ‘N.N.'s’ uitgezocht, de handschriftelijke authenticiteit van brieven of gedichten getoetst worden, dan lag de inventaris nu nog niet voor ons. De gebruiker kan altijd wel enkele aanvullingen of verbeteringen aandragen. Ik doe dit dan bij de volgende inventarisnummers.

Nr 144 bevat concepten van brieven aan ‘mr J[onas] D[aniel] M[eijer]’. Onder nr 269 is een eigenhandige kopie van H.W. Tydeman's albumbijdrage aan te treffen, niet zoals de inventaris wil, voor ‘hoogleraar Fenne Mastenbroek’, maar voor de ‘Voortreffelijke Fenna, / Professerke uwer Sexe’, zoals dit ‘Bellamijaansch’ poëem, naar de auteur het zelf noemde, begint. Nr 305 bevat H.W. Tydeman's memorie ‘Aan mijne mede-slagtoffers van de negotiatie op de verveening (niet: “vervreemding”) van den Crimpenerwaard’, het landwinningsproject waarop hij in 1802 door een Amsterdamse ‘Beursraaf’ werd geattendeerd. Naast vele bekende Amsterdammers waren hierbij ook Pieter van Winter en de firma Helmers betrokken.

Bij nr 311, een pakket brieven aan H.W. als Mnemosyne-redacteur, had wat meer informatie over de inhoud gekund. Het pakket bevat brieven van A. Doyer, C. ten Hoet, J. Immerzeel (2x, over een gedicht van juffr. Cleves), H. van de Kasteele (over Doyers Ossian-vertaling), Vrouwe Kleyn-Ockerse (over Klopstock), P. van Limburg Brouwer, A. Loosjes, H. Meijer, C. Pruys van der Hoeven, L. Rietberg (2x), M. Siegenbeek, A. Simons, Jer. de Vries, S.I. Wiselius (3x), voorts een anonieme inzending om aan Da Costa's Bezwaren kracht bij te zetten en tot slot heel wat zakelijke brieven van uitgever Blussé & van Braam te Dordrecht. Bij nr 746 trof ik teksten aan van Borger, De Génestet, Ter Haar en Heinrich Stilling (nl. voor de weduwe Kleyn-Ockerse). Het zijn afschriften, zegt de inventaris.

Voor de studie van Bilderdijk en zijn kring bevat het archief vele kostbaarheden. Nr 122 herbergt 16 brieven van Da Costa, de meeste over de toekomst van Lodewijk Willem, maar ook handelende over de uitgave van nagelaten werk en over de veiling-1832. Pakket 811 levert nog drie brieven uit 1859 van Da Costa op. Helaas kon ik een onder nr 444 beloofde brief van dezelfde niet ontdekken; deze kan de, evenzeer aldaar ontbrekende, brief van 1819 zijn.

De autograaf van Da Costa's ‘Tocht uit Babel’ (27 pp.) vindt men in nr 312: kopij voor de Mnemosyne. In hetzelfde nummer ook Vrouwe Bilderdijk's eigenhandige

[p. 14]

notities voor een niet in haar dichtwerken voorkomend gedicht op het sterven van Julius Willem, alsmede een gecorrigeerde drukproef van Bilderdijks bijdrage ‘Korte ontwikkeling der gronden van het natuurrecht. Tweede vertoog’.

Bilderdijks onder nr 87 genoemde gedicht op het overlijden van Meinard Tydeman is géén autograaf. Wel eigenhandig, en niet in de briefwisseling-Bilderdijk/Tydeman verwerkt, zijn brieven door Bilderdijk van 18-7-1808 (nr 118) en H.W. Tydeman van circa 1813 (nr 146) met B.'s antwoord eronder. Evenmin in die briefwisseling zijn uitgegeven twee brieven door B. (12-6 en 15-7-1828) die nr 811 in kopie bevat. Andere Bilderdijkiana: een wissel in nr 192 van 11-4-1829, waarmee Tydeman aan W. Pollum opdracht geeft aan B. (wiens handtekening voor ontvangst erop staat) f 200 te betalen, alsmede stukken van 1828 en 1832 betreffende de door Tydeman verzorgde uitgave der Geschiedenis des Vaderlands (nrs 330-332; het bij nr 330 genoemde jaartal 1851 betreft een overdruk uit de Alg. Konst- en Letterbode nr 15 van dat jaar; deze hoort niet in dit pakket thuis).

De nrs 455 (instructies van 1863 door H.W. Tydeman aan zijn zoon J.W. betreffende de bestemming van boeken, manuscripten en archivalia na zijn dood, bevattende een aardige kwitantie voor B.'s oog, gesigneerd J.E. Boehm-Burckhardt, Roosendaal 1862) en 487 (twee brieven van 1874 door A. de Jager aan J.W. Tydeman met het verzoek uit een pak Bilderdijkiana - auctie-Bodel Nijenhuis no 2458 - stukken te mogen kopen) reiken samen de sleutel aan voor de merkwaardige aanwezigheid van de nrs 809-810 in dit familiearchief. Waren deze en de drie volgende nummers bij de toewijzing van dit archief aan de stad Leiden in 1976 maar als bruikleen naar het Bilderdijk-Museum doorgeschoven!

Nr 809 (waarnaar nr 487 bedoelt te verwijzen i.p.v. naar 807) bevat Bilderdijks eigenhandig geschreven gedichten van 1784-1785 voor ‘Odilde’, die zijn eerste vrouw zou worden. Nr 810 is correspondentie van 1790 tot 1805 met schoonzuster en zwager Elter. ‘Familie Elters’ staat er wat merkwaardig boven de bijlage 3: het indertijd door mij vervaardigd overzicht van deze correspondentie. Was het niet aardig geweest wanneer een NB had vermeld dat het merendeel dezer brieven in 1988 verscheen in de ook aan het Leidse Gemeentearchief geschonken Briefwisseling 1795-1797? In deze editie moest overigens nog naar een, wel erg snel!, verouderd inventarisnr 47 verwezen worden.

De pakketten 811-813 (stukken van en over B., verzameld door Tydemans schoonzoon J.T. Bodel Nijenhuis en door diens zwager J.W. Tydeman) vormen ware Fundgruben, waaruit ik het volgende heb opgedolven. Uit nr 811: stukje schutblad met Latijnse opdracht aan M. Tydeman (1821); strookje met 2½ versregel, inc. ‘Ik spreek tot u’; drie verticaal afgescheurde flintertjes tekst in klad (zie ill.); brief Lodewijk Willem aan H.W. Tydeman (1843). Uit nr 812: B.'s brieven aan J. Rietveld-Texier (26-8-1816) en wrsch. H.W. Tydeman (27-7-1823); notities over een ‘bedorven Latijn’, vlgs. B. verm. benttaal der vrijmetselaren, ‘in een hoek van Duitschland uitgebroeid’ (fragment van een brief); taalkundige notities, Latijn; memorie ‘Ad Ulpiam Tit. XIX’; notities over Philips III en de groot-justicier van Arragon; id. over Cromwell; id. over Catharina de Medici, Gregorius XIII en (recto) Vondels Joseph in Egypten; id. over Driekoningenavond, St Maarten en Pasen; ‘Triginta genera stultorum’ inzake Oud-Frans; berekening van regels, spaties, bladzijden e.d. van de Mengelingen; lijstje gedichttitels voor de Muzenalmanak 1827; lijstje van 22 gedichttitels (samenhang onduidelijk); notities over Starters gedicht ‘Tot de iong-frovwen van Friesland’; id. over de vraag in welk opzicht de nieuwere dichters de ouden hebben overtroffen; id. over het woord staatkundig; id. over de woorden lastgeven en bevelen. Uit nr 813: concept van een brief aan Mgr. Duvoisin (8-7-1811); brieven, wrsch. aan H.W. Tydeman (ca 1812) en aan N.N. (3-11-1828); een notitie over de Hervormde Kerk; een eigenhandige kopie (Leiden 4-2-1782) van een tekst ‘Hoe Judas geboren wort’.

Deze inventaris is een nuttig instrument waarnaar de ‘negentiende-eeuwer’ reeds lang uitzag. De Tydemanonderzoeker moet evenwel weten - in het korte, instructieve voorwoord wordt niet hierop gewezen - dat zich ook in ons Museum vele manuscripten bevinden de familie betreffende. Voor een overzicht ervan verwijs ik naar het eerste nummer van ons tijdschrift (1983).

Niet minder verheugend is de ter hand genomen ontsluiting van de Suringar-collectie. Kosten en moeiten zijn aan dit rijke archief zeer wel besteed. Wie onderzoek doet naar enige negentiende-eeuwse auteur van literaire werken, van leerboeken, preekbundels, atlassen etcetera,

[p. 15]

naar de geschiedenis van de Vereeniging of naar die van boekhandel en uitgeverij in het algemeen, kan niet om deze collectie heen.

Onder de correspondenten der uitgevers G.T.N. Suringar (1804-1884) en zoon Hugo (1834-1911) vindt men de namen van Bilderdijk, Bosscha, Ten Brink, Busken Huet, Domela Nieuwenhuis, Gewin, Van der Goes, Goeverneur, Ten Kate, Van Lennep en (een hoogtepunt) Tollens, naast wederom die van Bosboom-Toussaint, Da Costa, Tydeman e.a. Aan de hand van brieven en van de kopieboeken is menigmaal (soms in alle fasen) de totstandkoming van een werk te volgen. Zo leest men over het ontstaan van de gedenkzuil voor Feith in de briefwisseling Nierstrasz. Er is ook briefverkeer met betrekking tot illustratieve aspecten, bijvoorbeeld met Bing, Eerelman of Veelwaard.

Voor ons ligt nu het subliem uitgegeven eerste deel: de binnengekomen brieven. Een met veel sympathie geschreven en aardig geïllustreerd ten geleide schetst hoe G.T.N. (wiens sterfjaar nergens is vermeld) in 1822 zich vol enthousiasme op boekhandel en drukkerij stortte, hoe hij tewerkging als zakenman en als mens, menigmaal geestelijk gesteund door zijn broer Willem Hendrik (1790-1872), de bekende Amsterdamse filantroop en verfhandelaar, hoe de zaak in de jaren '60 door Hugo werd overgenomen en werd verder geleid.

Dan volgt in 6933 nummers de minutieuze beschrijving van brieven, losse kopieën van brieven en van briefomslagen. Ontbrekende plaatsen en data van afzending werden soms uit de inhoud gedestilleerd. Drie opmerkingen bij de geringe rubriek ‘N.N.’: nr 4383 is niet verzonden ‘Van Huis’, maar ‘Buma Huis’, en wel door J.A.H. Humalda; nr 4387 is van 1859 i.p.v. 1839; is nr 4388 wel een brief? eerder een aantal notities, lijkt me.

Het belang van deze collectie voor de Bilderdijkstudie is gelegen in de uitgaven van de Woordvorsching, de tweede druk van de Ondergang der Eerste Wareld, Vrouwe Bilderdijk's Nagelaten gedichten en Da Costa's editie van de Ondergang (voor een algemeen overzicht verwijs ik naar mijn Voortgang-artikel uit 1985). Met name de lijdensweg die moest worden bewandeld alvorens het Epos, zoals De Ondergang heette, in 1847 compleet was, laat zich met het Suringar-materiaal prachtig beschrijven. Een eerste aanzet vinden we reeds in 1837 in een bericht door H.W. Tydeman aan Suringar over Da Costa's ‘geniale’ greep naar Bilderdijks plan van het geheel (het dichtwerk is onvoltooid). De bij dit nr 6356 gevoegde uitgeknipte brieffragmenten door De Clercq en Koenen aan Tydeman dienden Suringar te overreden Da Costa's lezingen uit te geven. Interessant is het materiaal m.b.t. een plan door Kemink voor B.'s verzameld dichtwerk (1847); dit zou nog eens in kaart gebracht moeten worden. Voorts bevat de collectie diverse losse brieven van minder belang: nr 2723: de Hersteld Evang. Luth. Gemeente wil in een nieuwe gezangbundel enige strofen van Bilderdijks Stabat Mater-vertaling opnemen (1855); nr 985: de erven Bohn geven aan Kruseman permissie mevr. Bilderdijks kindergedichtjes in de verzameld-werkuitgave op te nemen (1857).

Met betrekking tot de brieven van Lodewijk Willem Bilderdijk en Da Costa kan ik enige retouches in de beschrijvingen aanbrengen. Onder beider naam zijn naast gewone brieven ook geadresseerde briefomslagen beschreven. Er zijn zeker groter problemen in de wereld op te lossen dan de vraag: bij welke brieven horen die omslagen? Niettemin: nr 813 is te combineren met nr 818, nr 1685 met 1684 (het verschil van twee dagen tussen de datum in de brief en die op het couvert is verklaarbaar: De Clercq - weten we uit een andere bron - kreeg die brief eerst van Da Costa ter lezing en deed hem pas daarna op de post), nr 1687 hoort stellig bij nr 1686 wegens idem. Blijven over de couverts nrs 1713, 1728 en 1729, de beide eerste van gering formaat, het derde nr groter. Alledrie zijn ze verstuurd per gelegenheid van Suringars Amsterdamse relatie Van Heteren, op welke verzendmogelijkheid Da Costa op 7 maart 1843 wordt geattendeerd. Nr 1729 is in de inventaris als brief beschreven, niet als couvert. Het is een twijfelgeval. Aan de binnenzijde staat slechts de mededeling dat met de binnenkort te versturen volgende kopij de gehele derde aflevering van het Epos compleet zal zijn. Deze tekst is te plaatsen tussen 8 en 20 oktober 1846. Nr 1713 verbind ik met nr 1734: hetzelfde papier en het ouweltje heeft op een overeenkomstige plaats in de brief voor een lichte vlek gezorgd. Nr 1728 kan behoren bij de nrs 1705, 1712 of 1715: hetzelfde papier in hetzelfde formaat en, uiteraard een eerste vereiste, de brieven passen opgevouwen in het couvert.

Nog enkele correcties op details die de bewerker niet kon weten: nr 814 is van 1831; nr 1702 van 21-11-1844 (gezien de inhoud van nr 1706, waar het vraagteken kan worden geschrapt); nr 1714 is geschreven tussen 6 en 14 augustus 1845; nr 1717 dateert van 1847; bij nr 1720 kan het vraagteken weg; onder brief nr 1727 lees ik ‘maandag’: ik wijzig dan, mede op grond van andere brieven, 10 november 1845 in 16 november 1846; op het couvert bij nr 1730 staat een stempel van 24-1, een dag ná dagtekening van de brief, die blijkens de inhoud eerst na posttijd gereed kwam; het jaartal van nr 1748 is 1846: de potloodaantekenaar moet zich vergist hebben; nr 3390 is niet van augustus maar van december: een antwoord op een brief van de derde december; de twee eerste brieven van W. Messchert aan G.T.N. (nrs 4140 en 4141) stel ik resp. op 1837 (verwijzing naar de auctie-Holtrop van 1836) en op 1839 (Suringar spreekt met Da Costa in Amsterdam, zoals deze op 19 augustus van dat jaar aan De Clercq meedeelt).

Op de eigenlijke inventaris volgen nog registers op geadresseerden, op personen die anders niet alfabetisch te vinden waren en op plaatsen van afzending. Hoe voortreffelijk dit alles ook is, ik had er nog bij gewenst een registertje van in de beschrijving genoemde onderwerpen: idioticon Frisicum (zie Hettema), fabels voor kinderen (zie De Graaf), gymnastiekonderwijs (zie Cappelle) enzovoorts. Het ontbreken van zo'n lijstje stimuleert uiteraard wel de cursorische lectuur van het werk. Ten zeerste betreur ik het gemis van een concordans op BSu-nummers. Hopelijk volgt een en ander als afsluiting van de gehele reeks. Immers, de kopieboeken van uitgaande post, de grote voorraad manuscripten van door Suringar uitgegeven werken, proeven van illustraties en stukken met betrekking tot het bedrijf wachten op ontsluiting in vervolgdelen. Mogen deze zo spoedig mogelijk worden gerealiseerd!

M. van Hattum