Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 5

[p. 11]

Bilderdijk over de toonbank^*

U herinnert zich ongetwijfeld hoe een jaar geleden op deze plaats prof. P.J. Buijnsters een inspirerend pleidooi hield onder de titel ‘De toekomst van de Bilderdijkstudie’^1.. Als een van de nog nagenoeg braakliggende onderzoeksterreinen wees hij aan de geschiedenis van de ontvangst en waardering van Bilderdijks werk. Op dat uitgestrekte gebied waag ik vandaag een klein verkenningstochtje, waarvan ik hoop dat het als begin, hoe bescheiden ook, Buijnsters de voldoening zal geven dat zijn appel weerklank heeft gevonden. De vraag die ik hier aan de orde stel, luidt: Hoe werd Bilderdijk verkocht? Gingen zijn werken in redelijke aantallen over de toonbank of was het slechts een zeer beperkte kring die zijn onomstreden literaire kwaliteiten genoot?

Nu zal het u niet onbekend zijn dat ons uit de eerste helft van de negentiende eeuw maar zeer weinig uitgevers- en nog minder boekhandelsarchivalia zijn overgeleverd. Tot dit weinige behoort evenwel een door haar omvang en volledigheid unieke bron, te weten de vanaf de oprichting in 1801 bewaard gebleven klantenadministratie van de Middelburgse boekhandel Van Benthem (nu nog bestaande onder de naam van Van Benthem en Jutting)^2.. Ik wil daarom met u gaan bekijken hoeveel Bilderdijken Van Benthem verkocht. Natuurlijk gebeurt dit in het besef dat de afzet van slechts een van de boekhandelaren in een middelgrote provinciestad (ca. 15000 inwoners) een smalle basis is voor gevolgtrekkingen omtrent ‘de’ populariteit van Bilderdijk. Aan de andere kant: Van Benthem was niet de eerste de beste. Al in het jaar van zijn vestiging vinden we ruim twee derde van de Middelburgse intellectuele en sociale elite in zijn klantenboeken vertegenwoordigd en op allerlei gronden is de veronderstelling gewettigd dat zeker de helft van de literatuur die in Middelburg werd verkocht haar weg vond via zijn toonbank^3.. Bovendien moeten we het Middelburg van het begin van de negentiende eeuw niet onderschatten: het was nog altijd de hoofdstad van het tweede gewest en de brain drain naar Den Haag die een gevolg zou zijn van de bestuurlijke centralisatie had nog maar net een aanvang genomen. Vooralsnog is er daarom geen reden om te veronderstellen dat het koopgedrag in Middelburg significant heeft afgeweken van dat van andere steden in het westen en midden van ons land. Van dit Middelburgse koopgedrag geeft Van Benthems administratie ons een niet volledig maar in grote trekken wèl representatief beeld.

Voor de jaren 1806, 1807 en 1808 is precies nagegaan wat er van Bilderdijk bij Van Benthem is gekocht; vanaf het jaar dus dat Bilderdijk weer terugkeerde in het vaderland tot het jaar dat Zeeland om zo te zeggen in ballingschap geraakte doordat het gewest werd ingelijfd bij Frankrijk. Ook alle andere aankopen op het gebied van de poëzie zijn geïnventariseerd ten einde over vergelijkingsmateriaal te beschikken. Voordat ik u de resultaten ga presenteren, wil ik graag mijn dank uitspreken aan Tilleke Mul, studente Nederlands te Utrecht, die uit de ca. 12000 in deze periode door Van Benthem aan vele honderden klanten verkochte boeken de voor ons relevante aankopen heeft geselecteerd en geordend.

Bilderdijk, zo zegt Kruseman, sprekend over juist deze jaren, bracht zijn uitgevers nauwelijks winst:

‘De uitgevers zochten hem niet, hij moest zijn uitgevers zoeken. Bilderdijks werk ter perse nemen was een offer van persoonlijken eerbied. Het zou de vraag kunnen zijn of de sombere gemoedsstemming van deze geniale persoonlijkheid niet voor een deel te wijten is aan de schriele waardeering, zoo niet miskenning, die zij in het eerst vond bij het geslacht waaronder zij leefde [...]’^4..

Los van de vraag naar de oorzaak van Bilderdijks sombere gemoedsstemming lijkt het de moeite waard om na te gaan of er inderdaad een schrille discrepantie heeft bestaan tussen de vrijwel eenstemmige bewondering die de dichter toentertijd in de kritiek genoot^5. en de belangstelling die het publiek voor hem aan de dag legde. Welnu, indrukwekkend zien Van Benthems verkoopcijfers van de respectieve werken er inderdaad niet uit. De oogst van 1806 is:

Mengelingen dl. III	1 ex.
Verh. over de geslachten der naamwoorden	1 ex.
Nieuwe mengelingen dl. I	3 ex.
Nieuwe mengelingen dl. II	3 ex.
Fingal dl. II	4 ex.

(De eerste twee werken waren uitgegeven in 1805, de overige in 1806.)

In 1807 vinden we:

Aan den Koning + Zegefeest	2 ex.
Napoleon, ode^6.	5 ex.
Poëzie dl. IV	7 ex.
De ziekte der geleerden	6 ex.

(Alle werken zijn in 1807 uitgegeven.)

Met betrekking tot het laatste werk moet ik een probleem signaleren. De lijst van intekenaren bij De ziekte der geleerden vermeldt liefst 29 Middelburgers, verhoudingsgewijs een exceptioneel aantal. Van deze 29 hadden er 22 een rekening bij Van Benthem lopen maar slechts bij enkelen van hen staat het werk daaronder geboekt. Vermoedelijk heeft dit te maken met de procedure van de intekening. In ieder geval is duidelijk dat het succes van De ziekte der geleerden heel wat meer te danken zal zijn geweest aan het feit dat de opbrengst ten goede kwam aan de slachtoffers van de Leidse kruitramp dan aan de dichterlijke kwaliteiten: de overgrote meerderheid van de intekenaren kocht zelden of nooit poëzie, en zeker geen poëzie van deze moeilijkheidsgraad.

Het jaar 1808 tenslotte levert op^7.:

De ziekte der geleerden	1 ex.
Kallimachus. Lofzangen	1 ex.
Odilde	3 ex.
Vreugdezang verlossing van de koningin	4 ex.
Mengelingen dl. IV	5 ex.
Floris de Vijfde	7 ex.
Leydens ramp (Bilderdijk en Siegenbeek)	9 ex.

Bij het laatste werk moet natuurlijk de aantekening gemaakt worden dat het relatieve succes ervan mogelijk minder te danken is geweest aan Bilderdijks treurzang op de ramp dan aan Siegenbeeks ‘Historisch tafereel’ ervan.

Voordat de zojuist gegeven aantallen aan een nadere beschouwing worden onderworpen, kan al worden ge-

* Lezing, gehouden tijdens de jaarvergadering op 12-12-1987.

1. P.J. Buijnsters, ‘De toekomst van de Bilderdijkstudie’. Het Bilderdijk-Museum 4 (1987) pp. 1-8.

2. Deze klantenboeken worden uitvoerig onderzocht in het kader van het Utrechtse onderzoeksproject Negentiende-eeuwse leescultuur. Zie: J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt, ‘Het lezerspubliek als object van onderzoek: boekaanschaf in Middelburg in het begin van de negentiende eeuw’. De nieuwe taalgids 79 (1986) pp. 14-32.

3. Dit geldt met name voor literatuur die niet slechts een strikt lokaal belang diende of van een elementair karakter was (zoals bijv. naamwijzers, school- en kerkboekjes etc.). Naar alle waarschijnlijkheid heeft dit soort lectuur hoofdzakelijk het assortiment van Van Benthems kleinere confraters uitgemaakt. Een verkenning van het Middelburgse boekhandelswezen is ondernomen door Hendrik Jan van Leusen in zijn doctoraalscriptie Bouwstoffen voor een geschiedenis van de boekhandel van Walcheren 1780-1815 (Utrecht 1987).

4. A.C. Kruseman, De Fransche wetten op de Hollandsche drukpers, 1806 tot 1814 (Amsterdam 1889) p. 258. Kruseman veronderstelt dat de belangstelling misschien gedrukt werd door de hoge prijzen van Bilderdijks werk, een gedachte die wordt overgenomen door G.W. Huygens, De Nederlandse auteur en zijn publiek (Amsterdam 1946) p. 72. Vergeleken met andere poëziebundels waren die van Bilderdijk echter niet exceptioneel prijzig, zeker niet wanneer we de omvang verdisconteren.

5. R.A. Kollewijn, Bilderdijk. Zijn leven en zijn werken (Amsterdam 1891, 2 dln.) dl. 1 p. 429.

6. Het werk verscheen anoniem maar de auteur was klaarblijkelijk van meet af bekend: Van Benthem vermeldt het steeds op naam van Bilderdijk.

7. Niet meegeteld is de Lofrede en lijkzang op Sebaldus Fulco Johannes Rau (1808), waarvan de lijkzang van de hand van Bilderdijk is. Voor de volledigheid: Van Benthem verkocht er vijf exemplaren van.

[p. 12]

Jacobus Faro, ‘Landman onder IJzendijke’ (in Zeeuws-Vlaanderen), was een van de weinige boeren onder Van Benthems klanten. Zijn poëtische belangstelling spreekt uit deze in 1808 geboekte aankopen: Bilderdijks Ziekte der geleerden, van Delille Het mededogen, dichtwerk van Rietberg en Barbaz en een deel van de Kleine dichterlijke handschriften. Elders in het klantenboek van dit jaar staat nog Blairs Lessen over de redenkonste en fraaye letteren op zijn rekening.

constateerd dat ofschoon Bilderdijk in deze jaren bij Van Benthem geen eclatante successen boekte, wel vrijwel alle werken die hij het licht deed zien tenminste één koper vonden^8.. De enige uitzondering is de in de zomer van 1808 verschenen editie van Ibn Doreid, en misschien speelt hier een rol dat het de tweede druk was.

Hoe moeten we nu deze verkoopcijfers interpreteren? Absoluut genomen zijn ze zeer bescheiden maar voor een juiste taxatie ervan dienen ze natuurlijk afgezet te worden tegen de aantallen die andere auteurs halen. Ik beperk me daarbij tot de poëzie, waarbij niet meegerekend kerkboeken, toneelwerk en klassieken in de oorspronkelijke taal.

In 1806 vinden we in Van Benthems klantenboek aan poëzie in het totaal 56 verschillende titels vermeld, te zamen goed voor 142 verkochte exemplaren. De meest succesvolle titels waren:

Monument voor Willem den Vijfden	23 ex.
Le Francq van Berkhey, Lijkgedachtenis op Willem V	16 ex.
Delille, L'Imagination	8 ex.
Delille, Les Bucoliques de Virgile	7 ex.
Delille, Les Jardins	5 ex.
Bilderdijk, Fingal	4 ex.
Feith, Proeve van eenige gezangen dl. II	4 ex.
Schonck, Het masker van de waereld	4 ex.

Het is duidelijk: de aantallen waarin Bilderdijk wordt verkocht steken schamel af bij de cijfers voor de beide lijkzangen op de voormalige stadhouder. Aan de andere kant, Feiths Proeve van eenige gezangen komt ook niet hoger dan vier. En al helemaal niet tot de bestsellers kunnen worden gerekend Feiths Brieven aan Sophie dat twee kopers vindt of Loots' Voortreffelijkheid van den mensch, zijn De Batavieren en Hendrik Harmen Klijns Johan van Oldebarneveldt die elk één keer worden aangeschaft. Ook het jongste deeltje in de bekende reeks Kleine dichterlijke handschriften gaat maar in één exemplaar^9.. In dit licht bezien doet Bilderdijk het zeker niet slecht. Wanneer we de gelegenheidswerken buiten beschouwing laten, moet hij alleen de vlag strijken voor de merkwaardig populaire Delille. Bovendien moeten we verdisconteren dat er van Bilderdijk vier titels werden verkocht (de een half jaar na elkaar verschenen en los verkrijgbare delen van de Nieuwe mengelingen tel ik dan afzonderlijk) en dat is relatief veel. Van Van Alphen werden drie verschillende werken verkocht (elk in één exemplaar)^10., van Feith, Loots en enkele anderen twee, maar veruit de meeste auteurs komen slechts met één titel voor. Alleen Delille met maar liefst negen werken overklast Bilderdijk ook in dit opzicht^11..

Bezien we tot slot het totale aantal exemplaren per auteur dan blijkt uiteraard Delille veruit de meest verkochte dichter bij Van Benthem te zijn: te zamen 33 keer^12.. Bilderdijk volgt op grote afstand met 11 exemplaren, maar is op zijn beurt weer royaal de meerdere van nummer drie, Feith, die we zes maal genoteerd vinden. De overigen komen niet tot noemenswaardige aantallen.

8. Vanzelfsprekend zijn geen verkochte exemplaren gevonden van werken die 1808 als impressum hebben maar die volgens Saakes' Naamlijst van Nederduitsche boeken pas begin 1809 uitkwamen, te weten De mensch, Najaarsbladen dl. I en Treurspelen dl. I en II.

9. Genoemde werken waren alle recent verschenen. Een vergelijking met de verkoop van oudere werken is uiteraard minder zinvol.

10. Gedigten en overdenkingen. Ter gedagtenis en Proeve van stichtelijke mengelpoëzie. Deze bundels waren van oudere datum maar werden alle drie in deze jaren nog herdrukt.

11. Behalve de in het staatje genoemde zijn dat L'Homme des champs (3 ex.), Les Georgiques (2 ex.), L'Enéide (2 ex.), Poésies fugitives (2 ex.), La Pitié (2 ex.) en Dithyrambe (2 ex.). Drie kopers kochten bijna alles van Delille, voor het overige was de spreiding groot.

12. Dit succes kan niet verklaard worden door een sterke gerichtheid op de Franse cultuur. Delille is de enige Franse dichter die door Van Benthem in noemenswaardige aantallen werd verkocht en de kopers ervan schaften verder weinig of geen Franse lectuur aan. Delille was ook zeer geliefd in het Leidse leesgezelschap Miscens Utile Dulci, zoals wordt geconstateerd door Marcel van Baarle in zijn Leidse doctoraalscriptie Een onderzoek naar de organisatie, het ledenbestand en de boekaanschaf van het leesgezelschap ‘Miscens Utile Dulci’ te Leiden in de periode 1800 tot 1840 (Leiden 1984) p. 42.

[p. 13]

Een zeer forse rekening voor een scholier had ‘de Jonge Heer Moens van de Lat[ijnsche] school’. Mogelijk gaat het om Adriaan Moens (1791-1854) uit Zierikzee, die later wethouder in zijn geboorteplaats en een verdienstelijk amateur-regionaalhistoricus zou worden. Zijn opleiding vergde de aanschaf van Lucanus en andere klassieken, zijn interesse ging meer uit naar Bilderdijk en Delille.

Voor 1807 en 1808 zal ik dezelfde tellingen verkort uitvoeren. In 1807 geeft het klantenboek 53 titels op in 119 exemplaren. (Voor De ziekte der geleerden houd ik me aan de opgaven in het klantenboek.) Aan de top staan:

Scharp, Leijdens verwoesting	16 ex.
Arntzenius, Dichterlijk tafreel op Leijden	8 ex.
Bilderdijk, Poëzie dl. IV	7 ex.
Post, Ontwaakte zanglust	7 ex.
Bilderdijk, De ziekte der geleerden	6 ex.
Bilderdijk, Napoleon, ode	5 ex.
Vaers op den ramp van Leijden	5 ex.
Spandaw, De vrouwen	3 ex.

Boven aan de ranglijst staan weer twee gelegenheidswerken, nu naar aanleiding van de ontploffing van het Leidse kruitschip. Daarònder domineert Bilderdijk, zij het met Elisabeth Maria Post als verrassende concurrente. Zij laten auteurs als Spandaw, Barbaz (die twee kopers vindt voor zijn luimige dichtstuk Amsteldam bij nagt beschouwd) en Kinker (één belangstellende voor zijn Brieven van Sophie) ruimschoots achter zich. Ook qua aantal titels wordt het veld aangevoerd door Bilderdijk met vier; van geen van zijn confraters vinden we er meer dan twee^13.. In de totaalscore staat Bilderdijk dan ook bovenaan met 20 exemplaren; de nummers 2, 3 en 4 zijn achtereenvolgens Scharp, Arntzenius en Post, van wie geen andere werken zijn verkocht dan de in het staatje vermelde.

Tenslotte 1808. In dit jaar iets meer titels, namelijk 65, en een onwaarschijnlijk hoog aantal verkochte exemplaren: 456. Dit laatste getal is echter uitsluitend te danken aan twee Zeeuwse rampen die lokale muzenzonen de lier deden grijpen: de overstroming van Vlissingen in januari 1808 en het verscheiden van de geliefde Middelburgse predikant Hugenholtz in de zomer van dat jaar.

Van Epen, Klaagzang bij den watervloed	184 ex.
Loijsen, Rouwklagt op do. Hugenholtz	60 ex.
Merkel, Treurzang op do. Hugenholtz	44 ex.
Schutters, Rouwklagt op do. Hugenholtz	44 ex.
Schutters, Gedagten bij den watervloed	12 ex.
Bilderdijk en Siegenbeek, Leydens ramp	9 ex.
Siegenbeek, Proeve eener vertaling van den Ilias	8 ex.
Delille, Les Trois Règnes	7 ex.
Bilderdijk, Mengelingen dl. IV	5 ex.
Drélincourt, Sonnets Chrétiens	5 ex.
Rietberg, Het geluk der liefde	5 ex.
Bilderdijk, Vreugdezang verlossing van de koningin	4 ex.

Bleek bij de vorige jaren al dat gelegenheidspoëzie - vooral die naar aanleiding van droevige gelegenheden - de meeste aftrek vond, hier zien we hoezeer daarbij het hemd nog weer nader was dan de rok en Vlissingen nader dan Leiden. Buiten deze categorie legt Bilderdijk het af tegen Siegenbeeks Ilias-vertaling en tegen wederom Delille^14. maar in zijn totaalscore overtreft hij beiden verre, zeker wanneer we ook Floris de

13. Onder hen Feith (met nog eens twee exemplaren van Brieven aan Sophie en één van zijn in 1802 verschenen De ouderdom) en Delille (L'Homme des champs en L'Imagination, elk één exemplaar).

14. Van Delille werden dit jaar zeven oorspronkelijke titels en één vertaling verkocht, maar behalve het recent verschenen Les Trois Règnes vond geen ervan meer dan een of twee kopers. Zijn totaal bedraagt 17 exemplaren.

[p. 14]

De schilder Pieter Gaal (1769-1819) kocht in deze tijd elk jaar wel een of twee werken van Bilderdijk. In 1808 waren dat Mengelingen dl. 4, Odilde en (elders genoteerd) Floris de Vijfde. Gaal had in zijn jonge jaren te Den Haag les gehad van Hendrik Willem Schweickhardt, de vader van Katharina Wilhelmina.

Vijfde, dat met zeven exemplaren voor een toneelstuk zeer goed verkocht werd, op zijn poëtisch saldo bijboeken.

Wanneer we dit alles overzien, dringt zich het vermoeden op dat aan de daarstraks aangehaalde voorstelling van Kruseman enige overdrijving niet vreemd is. Als het waar zou zijn dat de uitgevers van Bilderdijk meer door ideële dan door commerciële motieven werden gedreven, dan moet dit a fortiori hebben gegolden voor alle uitgevers van andere dichters, uitgezonderd alleen zij die treurzangen op kleine en grote rampen in het licht gaven. Krusemans suggestie dat Bilderdijk door het kopende publiek ten achter werd gesteld bij zijn broeders en zusters in Apollo wordt door Van Benthems administratie over deze jaren in ieder geval niet bevestigd: zijn verkoopcijfers lagen per bundel al relatief hoog - gemiddeld zo'n vier exemplaren - en zijn totaalscore is zeker veruit de grootste. Mogelijk was hij in de onderzochte periode wel erg makkelijk princeps - het was een tijdvak van poëtisch dood tij. Maar ook wanneer we dat in aanmerking nemen kan de conclusie moeilijk een andere zijn dan dat de markt voor poëzie beperkt was. Dit stemt overeen met het weinige dat we weten over oplagecijfers: voor dichtbundels vaak niet meer dan een paar honderd exemplaren^15.. Het stemt ook overeen met de bevinding dat Van Benthems klanten aanzienlijk meer geld over hadden voor romans dan voor poëzie^16.. In zoverre had de dichter Bilderdijk inderdaad wel enige reden voor zijn ‘sombere gemoedsstemming’.

Maar het kleine poëziepubliek werd door Bilderdijk meer dan door welke van zijn confraters ook gebombardeerd met nieuwe titels. Een moderne uitgever zou waarschijnlijk niet toelaten dat een auteur dusdanig zijn eigen markt overvoerde. Het ziet er naar uit dat zich in Middelburg inderdaad een verzadigingseffect heeft voorgedaan. Geen enkele koper verzamelde alle of bijna alle 13 poëtische werken; zeven is het maximum, één koper ook slechts schafte vijf titels aan, drie kochten er vier, een handvol vond drie of twee genoeg en maar liefst 24 van de in het totaal 34 Bilderdijkkopers volstonden in deze drie jaar met de aanschaf van slechts één werk.

Daarmee zijn we aangeland bij de kopers. Tot dusver heb ik die term steeds ongedifferentieerd gebruikt maar in feite zijn er twee zeer verschillende categorieën kopers, namelijk ‘gewone’ particuliere klanten en leesgezelschappen. Niet minder dan zeven leesgezelschappen schaften werk van Bilderdijk aan, variërend van één tot zeven titels. Met andere woorden: de kring van Bilderdijk-lezers strekte zich veel verder uit dan die van Bilderdijk-kopers en in tientallen Middelburgse huishoudens moet in deze jaren - al was het dan veelal tijdelijk - Bilderdijk in boekvorm aanwezig zijn geweest. Deze lezers leverden de uitgevers uiteraard weinig profijt op maar mogen niet genegeerd worden wanneer we pogen de belangstelling voor Bilderdijk te peilen. Ook in dit licht beschouwd lijkt het met de door Kruseman gepostuleerde ‘schriele waardeering, zoo

15. Uit de jaren 1811-1813 zijn oplagecijfers overgeleverd in de Bibliographie de l'Empire français. Poëzie blijkt tot de laag opgelegde genres te behoren, ten hoogste 500 exemplaren. Eén van de weinige uitzonderingen is Bilderdijks Winterbloemen: 700. Romans daarentegen haalden niet zelden de 1000.

16. Van Benthems klanten besteedden ruim 3% van hun gezamenlijke budget aan poëzie, tegen bijna 10% aan romans en 18% aan religieuze en stichtelijke werken. Zie Kloek en Mijnhardt, ‘Het lezerspubliek als object van onderzoek’.

[p. 15]

niet miskenning’ wel te zijn meegevallen. De lezers in de leesgezelschappen blijven echter ongrijpbaar als er geen ledenlijsten zijn overgeleverd en voor Middelburg hebben we die helaas niet gevonden.

Wèl traceerbaar zijn de 27 particuliere Bilderdijkkopers. Wat voor publiek was dit? Allicht is men geneigd te veronderstellen dat een dichter als Bilderdijk slechts weerklank vond bij een elite van intellectuelen en sociaal hoog gesitueerden. Helemaal ongegrond is deze gedachte niet: de meeste Bilderdijkkopers behoorden inderdaad tot de toplaag en 15 van hen profileerden zich cultureel door het lidmaatschap van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen en/of de Maatschappij tot Nut van het Algemeen. Aan de andere kant kocht bij lange na niet de gehele Middelburgse top ook metterdaad werken van Bilderdijk. Een niet gering aantal regenten, grote kooplieden en intellectuelen toont in z'n boekaanschaf buitengewoon weinig culturele belangstelling en koopt, wat de poëzie aangaat, veeleer Van Epen over de Vlissingse watervloed dan Bilderdijk of een andere dichter van rang. En ook treffen we in de klantenboeken kopers aan die zeker niet tot de toplagen behoorden maar verrassen door het niveau van hun boekaanschaf. De opmerkelijkste onder hen is wel de boer J. Faro, die weinig koopt maar tot dat weinige behoort wèl De ziekte der geleerden (in zijn geval waarschijnlijk een zuiver literaire keus want zijn naam staat niet op de intekenlijst en de aankoop vindt pas een jaar na het verschijnen plaats) alsmede de Lessen over de redenkonste en fraaye letteren van de Schotse Verlichtingsfilosoof Hugh Blair. Ook de grootste particuliere Bilderdijkkopers zijn vogels van zeer diverse pluimage. De trouwste liefhebber betoont zich een kunstschilder, P. Gaal, die vijf Bilderdijken aanschaft. Ex aequo twee en drie staan W.J. Zillissen, rector van de Latijnse school en actief genootschapslid, en de ietwat obscure J.W. Mareeuw, waarschijnlijk een koopman in ijzerwaren.

Een maatschappelijke of intellectuele situering van het Bilderdijkpubliek is dus riskant, zo ook trouwens politieke of religieuze generalisaties. Evenmin is het tot nog toe gelukt een gemeenschappelijk patroon te ontdekken in de overige boekaanschaf van deze kopers. Sommigen van hen tonen een grote eruditie, anderen in het geheel niet. Er zijn er die ook verder relatief veel poëzie aanschaffen en er zijn er die geen enkel ander dichtwerk laten noteren of alleen een rouwklacht. Kortom, het voornaamste wat dit tijdrovende deel van het onderzoek vooralsnog heeft opgeleverd is dat we niet voorzichtig genoeg kunnen zijn met veronderstellingen omtrent een min of meer karakteristiek Bilderdijkpubliek. Deze wat onbepaalde slotsom is natuurlijk niet het laatste woord. Graag haal ik daarom nog een keer de spreker van vorig jaar aan: ‘Vaak zal blijken dat wat eerst onproblematisch leek [bij nader onderzoek] bij uitstek raadselachtig wordt.’ Waaraan ik zou willen toevoegen: Gelukkig maar. Want zodra onderzoek geen nieuwe vragen oproept, heeft het immers ook geen toekomst meer.

J.J. Kloek

J.J. Kloek is verbonden aan het Instituut De Vooys voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Utrecht. In 1985 promoveerde hij op de dissertatie Over Werther geschreven... Nederlandse reacties op Goethes Werther 1775-1800.