Het Bilderdijk-Museum. Jaargang 1

[p. 12]

Een vignet op enige van Bilderdijks brieven uit 1795

Vijf brieven die Bilderdijk na zijn uitwijking in 1795 aan zijn vrouw en schoonzuster schreef, worden gemarkeerd door een vignet in de linkerbovenhoek van de eerste bladzijde. Van een zesde brief is duidelijk dat daar ooit een vignet is geweest^1..

plaats en datum	adressaat	vindplaats	nr.in Briefw. II (in voorb.)	vignet
Groningen, 3-4-95	C.R. Bild.- Woesth.	UBA D.7.c.	9	zwart
Hamburg, 2-6-95	idem	UBA D.7.p.	45	rood
Hamburg, 4-6-95	idem	UBA D.7.o.	47	rood
Hamburg, 9-6-95	idem	UBA D.7.q.	48	zwart
Hamburg, 9-6-95	M.P. Elter-Woesth.	LM B.853 B.1.	49	zwart
Hamptoncourt, 10-8-95	C.R. Bild.-Woesth.	UBA D.7.u.	61	weggeknipt

Voorgesteld is de Nederlandse maagd. Zij bevindt zich in tamelijk desolate toestand met haar gescheurd gewaad en haar nu van alle overvloed verstoken hoorn. De Hebreeuwse tekst onder het vignet is Psalm 69:36: ‘Want God zal Sion verlossen’. Uit artistiek oogpunt is er op het vignet een en ander aan te merken, zoals ook geschiedt in het volgende spotdicht^2.:

Aan 't rechter oog ontbreekt de appel
en 't linker is te laag.
Is de neus niet te klein?
Op den mond valt ook vry wat te zeggen.
Boven aan den rechter arm is te veel dikte.
Corrigeer de rechter hand ook wat.
Valt de hoed niet van de piek?
Trouwens, de piek is te dun.
De linker arm is goed, mits de
falie of sluier nog een tintjen^3. krygt.
Kon de buik niet wat dunner?
Gaat de rechter borst niet wat naar boven?
Hangt de linker borst niet wat te veel?
Zal 't Wetboek^4. niet vallen?
Waarom staat het altaar zoo scheef?
Laat de rechter knie wat ronder zyn..
Moet de rechter knie niet wat vleesiger zyn?

1. In het Bilderdijk-Museum berusten voorts een blanco enkelvel briefpapier met dit vignet (1ste helft 19de eeuw) en drie blanco dubbelvellen met het vignet (2de helft 19de eeuw), alle zwart (hs. A 70^2a-d; a: geschenk Mr. A. Bos, 's-Gravenhage, afk. uit coll. Klinkert; b-c: herk. onbekend; d: afk. uit coll. Tollens).

2. Drie nagenoeg identieke hss. in B.-M.: A 70^3a-c, alle ca. 1850. Hier gevolgd de versie c: hs. van Tollens; versie a: onbekend; versie b: hs. van B. Klinkert. De op de titel volgende mededeling in de beide andere versies, nl. dat het vignet door B. en zijn vrienden in briefwisseling werd gebruikt, suggereert een reciprociteit die op grond van de zes genoemde brieven niet kan worden bevestigd. Een gedrukte versie (B.-M., Portef. IV, 19: eenzijdig bedrukt blaadje, tweede helft 19de eeuw dat als enige versie Bilderdijks auteurschap aanneemt) bevat enkele opvallende fouten: Talie voor falie, volant voor volunt, X voor het chirho-teken en Coram voor cornu.

3. Andere handgeschreven versies: tuitjen.

4. Of de bijbel?

[p. 13]

 

Neem ook iets van den rechter voet af.

 

Plaats de linker knie wat hooger.

 

Rond het linker been wat meer.

 

Staat de linker voet wel vast?

 

Uit de halskuil te rekenen, helt het beeld wat veel[.]

 

Ysselyk zit het hair in de war...

 

Quid sibi volunt hae literae hebraicae?

 

in cornu appictum quid significat?^5.

 

Voor 't overige onderscheidt zich de slagschaduw

 

niet genoeg

 

en de grond moet wat brokkeliger zyn.

Waarom dragen niet alle brieven die Bilderdijk in 1795 aan vrienden en familie schreef, dit vignet? Hangt dit samen met het feit dat de zes brieven alle het watermerk ‘Van der Ley’ vertonen, terwijl verdere brieven die Bilderdijk in die periode schreef, andere watermerken hebben? Een plaat met dit vignet met Hebreeuwse tekst erin gegraveerd is niet bekend.

Aan dit vignet refereerde Bilderdijk met zijn gedicht^6.

Met opgescheurde borst en losgereten hairen,

Van 't Staatlijk Opperkleed en helm en krans beroofd,

Steunt Neêrlands bange Maagd in 't prangendst zielsbezwaren,

Met d'afgematten arm het nederzijgend hoofd.

De nuttelooze Speer, die 't oude Vrijheidsteeken,

Den Vaderlandschen Hoed, dus hellend, naauwlijks draagt,

Is 't voorwerp dat heur oog van 't zilte vocht doet leken,

En wankelt in de hand der hulpelooze maagd.

Heur Overvloed, weleer de steun van heur vermogen,

En de Afgod, waar heur hart zich weeldrig op verliet,

Ligt uitgeput, verspild, geplonderd, uitgezogen,

En de aarde, waar ze op rust, is zelfs haar eigen niet.

Nog echter mag 't Altaar heur' arm ten hoeksteen strekken,

't Geheiligd kruisaltaar in Jezus bloed gevest;

En de Almacht, die der Hell' heur krijgsbuit weet te onttrekken,

De onwraakbare Almacht leeft, en waakt voor Sions best!

זּזיצ עישזי ﬦיהלא יכ

1795

Het Hebreeuws is gelijk aan dat onder het vignet dat Bilderdijk ook bezong in een Latijns, met het geciteerde in grote trekken overeenkomende, gedicht:

Quid tibi sollicitae sordescunt fletibus ora,

Belgica? quid sparsam corripis usque comam?

Ah! video pectus nudam, spoliataque amictu

Membra, nec infirmum protegas unde latus.

Tractaque nec quondam patrio decorata galero,

Lancea vix tremula figitur ecce manu [.]

Divitiis exhausta iaces, quibus ante tumelas,

Hic quo consideas dat tibi terra locum.

Tu tamen assiduo complectere Numinis aras,

Est, quo consurgus vindice tuta, Deus!^7.

Dit Latijnse gedicht is alleen bekend uit een door Tollens verzamelde en handgeschreven bundel gedichten^8.; het vormt hierin met twee andere Latijnse^9. en enige Nederlandse^10. verzen een kleine afdeling, die Bilderdijk - aldus Tollens - Revolutieverzen 1795 in Holland zou hebben betiteld.

Men kan de vraag stellen: werd het Nederlandse naar het Latijnse ‘vertaald’ of andersom? Schreef Bilderdijk het Latijnse vers misschien in een van de verloren brieven aan zijn vader met wie hij de correspondentie in het Latijn voerde?

Het Latijnse vers ontbeert de Hebreeuwse tekst. Mag dit aanleiding geven (ondanks de bijbel en het chirho-teken) de woorden ‘Numinis aras’ en ‘Deus’ in nietchristelijke zin te interpreteren of komen zij met ‘Geheiligd kruisaltaar’ en met ‘Almacht’ overeen?

Enige jaren terug ontving het Bilderdijk-Museum van mevr. J.J. Bernelot Moens-Hillen te Wageningen-Hoog een koperen plaat ten geschenke waarin een welhaast identieke afbeelding als de besprokene stond gegraveerd. Afgezien van enkele geringe verschillen (gezicht en hoed nóg amateuristischer, anderzijds nu een rechtstaand altaar), valt op dat de afdruk van deze plaat een spiegelbeeld oplevert van het eerste vignet én dat hier een Latijnse tekst op staat: ‘non si male nunc et olim sic erit’^11..

De schenkster van de plaat is een nakomelinge van Gerrit Outhuys (1773-1835) die sedert januari 1792 met Bilderdijk correspondeerde^12.. Van zijn hand is de volgende tekst op het bij de plaat behorend papier^13. met afdruk:

De vignetten op resp. hs. A 70^2a en A 70¹. Bilderdijk-Museum, Amsterdam.
(Foto's: G.A. de Zeeuw, Amsterdam)

5. ‘Wat willen die Hebreeuwse letters? Wat betekent dat teken [andere versies: x] op [?] de hoorn [versie a: carnu] gegraveerd?’

6. Vaderlandsche Oranjezucht, Leipzig [= Amsterdam] 1805, 11; id., Leipzig 1805 [= Rotterdam 1809], 13-14; DWVIII, 431-432.

7. ‘Wat betrekt U verontrust door droefheid het gelaat, Nederlandse maagd? waarom grijpt ge voortdurend in het verwarde haar? Ach! ik zie de borst ontbloot, de ledematen van bedekking verstoken, en ge beschermt evenmin de zwakke [het hs. heeft: infirnum] zijkant. En zie eens hoe die vroeger niet door een vaderlandse hoed gesierde maar gehanteerde [tracta = tractata?] speer nauwelijks door uw trillende hand wordt vastgehouden. Ontledigd van uw schatten, zijt ge terneergedrukt, schatten waarvoor de aarde u vóór de volkswoelingen hier, waar ge u maar zoudt willen nederzetten, een verblijfsoord zou vergunnen. Doch bekent gij u maar voortdurend tot de godsdienst, God bestaat, en waar Hij, de verhevene [consurgus = consurrectus?] u beschermt, zijt ge veilig.’

8. Gedichten in Handschrift van M^r W. Bilderdijk. (nooit gedrukt.) Tweede Bundel. Verzameld en geschreven door H. Tollens Cz. (B.-M., III D 37), [91].

9. Vgl. J.F.M. Sterck, Bilderdijk na zijne uitwijking, Haarlem 1913, [42]-[45].

10. Onder meer ‘Aan de Vryheidschreeuwers van dezen tijd’ doch niet het geciteerde ‘Afbeelding’.

11. Horatius, Carmina II, 10, vs. 17-18: Het is niet gezegd dat als het er nu slecht voorstaat, het ook in de toekomst zo zal zijn. Vgl. ook Briefw. Tydeman I, 388.

12. J. Bosch, Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende uitgave. Eerste deel: 1772-1794, Wageningen 1955, 244 n.

13. B.-M. hs. A 70¹.

[p. 14]

 

Op de koperen Plaat in dit papier besloten waar op

 

ook een afdruk van dezelve staat binnen te vinden.

 

 

 

Een plaat weleer geëtst door de overdierbre hand

 

Van Bilderdyk, de roem van Eeuw en Vaderland,

 

Waar van ik 't eerst ontwerp Hem had in 't Jaar^* gegevē

 

In 's Lands Geschiedenis met rilling aangeschreven,

 

Waar in de Gal zyn bloei, veel gruwbrer dan de dood,

 

In Gods verbolgen toorn om hals en hand ons sloot.

 

 

 

G. Outhuys.

De afdruk waar de titel van spreekt is de enig bekende.

De plaat in het Museum meet 70 × 234 mm en heeft aan de rechterzijde rechte hoeken. De druknaad in het papier meet echter 212 × 230 mm en heeft vier ronde hoeken. De plaat is dus in de breedte groter geweest en het papier is in de lengte 4 mm gekrompen, hetgeen verklaard wordt uit het feit dat het papier voor de afdruk vochtig wordt gemaakt.

Werden beide vignetten door Bilderdijk gegraveerd en welke 't eerst? Leverde Outhuys inderdaad een ontwerp (dat Bilderdijk als kundig tekenaar niet nodig had) of bracht Outhuys hem alleen op de gedachte?

Mogelijk was er meer over alle vragen te melden, hadden we slechts de beschikking over meer vignetten (Hebreeuwse, maar vooral Latijnse), over de plaat van het Hebreeuwse vignet, over brieven van Bilderdijk aan zijn vader en over brieven van Outhuys aan Bilderdijk. De meeste winst zou dan geboekt worden in de meerdere kennis van Bilderdijks relatie met Outhuys.

M. van Hattum

* 1795.