Bijdragen en mededeelingen. Gelre, Vereeniging tot Beoefening van Geldersche Geschiedenis, Oudheidkunde en Recht. Deel 44

[p. XXI]

Jaarverslag van de monumentencommissie der provincie Gelderland over het jaar 1940.

Aan Heeren Gedeputeerde Staten der Provincie Gelderland.

Hieronder hebben wij de eer het verslag, bedoeld in artikel 7 onzer instructie, betreffende onze bemoeiingen in het jaar 1940 te laten volgen.

Met Uw goedvinden werd het verslag over 1939 opgenomen in Deel XLIII van de Bijdragen en Mededeelingen der Vereeniging ‘Gelre’.

Berichtgevers. In het aantal en in de personen der berichtgevers kwam in 1940 geen verandering.

Bescherming tegen oorlogsgevaar. In het algemeen kan worden gezegd, dat slechts enkele monumenten in de provincie Gelderland schade door oorlogsgeweld hebben geleden; dit is evenwel minder het gevolg van de genomen maatregelen dan wel van een gelukkigen loop van omstandigheden.

Overwogen dient dan ook te worden het van overheidswege geven van voorschriften ten aanzien van beveiliging en inventariseering van verzamelingen, archiefstukken en dergelijke.

De inkwartiering in sommige kasteelen zal wel een onvermijdelijk gevolg der bijzondere omstandigheden zijn, maar komt het behoud dezer monumenten in ieder geval niet ten goede.

Alvorens over te gaan tot de naar de plaatsnamen alphabetisch gerangschikte behandeling der monumenten, welke in 1940 in eenigerlei vorm voorwerp onzer bemoeiingen zijn geweest, moet worden opgemerkt, dat wij door de verkeersbeperkingen niet in de gelegenheid waren een tocht ter bezichtiging van een aantal monumenten te ondernemen.

Bemmel. De restauratie van het kasteel de Doornenburg verloopt voorspoedig; de voltooiing mag in 1941 tegemoet worden gezien.

Bergh. De wederopbouw van het Huis Bergh te 's-Heerenberg heeft goeden voortgang en zal waarschijnlijk in 1941 gereed zijn.

Doesburg. Het gerestaureerde stadhuis werd in Juli 1940 officieel in gebruik genomen.

De verkoop en inrichting tot museum van het Waaggebouw (zie ons verslag over 1939) is helaas door het uitbreken van den oorlog niet doorgegaan, zoodat over de toekomst van dit monument niets vaststaat.

[p. XXII]

Drempt (gemeente Hummelo en Keppel).

In de kosten van het instellen van een onderzoek naar de wijze, waarop in de negentiende eeuw de Ned. Herv. Kerk is ommanteld, werd door ons een bijdrage van f 400, - à f 500, - in uitzicht gesteld; van dit besluit werd mededeeling gedaan aan het Rijksbureau voor de Monumentenzorg.

Ede. We zagen ons genoodzaakt ons te wenden tot Heeren Kerkvoogden der Ned. Herv. Kerk te Ede, in verband met de ontvangen mededeeling dat de twee zilveren bekers, genoemd op bldz. 68 van de ‘Voorloopige Lijst’ aan een kunsthandelaar zouden zijn verkocht, terwijl o.m. een fraaie kast onvoldoende onderhouden zou worden. Wij ontvingen hierop geen uitsluitsel. Het Provinciaal College van Toezicht zou eveneens gewaarschuwd worden. Het resultaat van het te dezer zake vanwege het Rijksbureau voor de Monumentenzorg ingesteld onderzoek is ons nog niet bekend.

Eibergen. De oude Mallemsche watermolen bij Eibergen dreigt eerlang te zullen worden gesloopt, wanneer het aan den eigenaar, het Waterschap van de Berkel, niet zal gelukken hiervoor een huurder te vinden.

Elburg. In beginsel hebben wij besloten de ontgraving van oude onderaardsche kazematten financieel te steunen, waartoe een bedrag van f 70. - op onze rekening is uitgetrokken.

Epe. Desgevraagd heeft de Heer Burgemeester van Epe ons medegedeeld, dat er geen plannen bestaan tot afbraak van de kerk en den toren te Oene, beide eigendom der Ned. Herv. Gemeente aldaar. Ook een verbouwing zou voorloopig niet plaats vinden. (Zie ons verslag 1939.)

Est en Opijnen. De Heer Burgemeester van Est en Opijnen heeft ons in overweging gegeven als beste oplossing tot behoud van het marmeren grafmonument der familie Timmers, dit monument te laten verplaatsen van de consistoriekamer naar de kerk zelf. Door de bijzondere tijdsomstandigheden was er geen gelegenheid den toestand ter plaatse te gaan opnemen en een oplossing met de Kerkvoogdij te bespreken.

Gendt. Na een bezichtiging ter plaatse werd door ons besloten den toren van het voormalig ‘Huis Poelwijk’ (Voorl. Lijst bldz. 88) doeltreffend te laten restaureeren.

Het geheel der werkzaamheden, omvattende de herstelling van de bekapping, de zolders, eenige ramen en het aanbrengen van een trap aan de buitenzijde, is aangenomen voor f 675, -. Het plan is gemaakt door den Heer M. van Beveren, opzichter bij de restauratie van den Doornenburg. Op de rekening 1939 was f 200, - voor dit doel uitgetrokken; de resteerende f 475, - zullen over 1940 en 1941 worden verdeeld. De toren is thans te bezichtigen. Op de 1e verdieping vindt men nog een gotische schouw.

[p. XXIII]

Groenlo. Door de tijdsomstandigheden kan de restauratie van de Ned. Herv. Kerk te Groenlo voorloopig niet doorgaan. Gelukkig bestaat er zooveel belangstelling voor dit monument, dat wij hopen, dat van dit uitstel geen afstel zal komen.

Hattem. De Heer Berichtgever in het 5e district schrijft ons het volgende:

Het lekken van den muur in de Ned. Herv. Kerk te Hattem, waarop reeds in ons verslag over 1938 werd gewezen, gaat voort.

De nieuwe toegang tot de stad bij de voormalige Derrepoort is voltooid.

Heerewaarden. De zilveren plaat van het Visschersgilde, bewaard in het gemeentehuis te Heerewaarden, werd ingelijst en achter glas geplaatst op kosten onzer commissie.

Herwijnen. Van het voormalig kasteel Wadestein viel, waarschijnlijk tengevolge van inwateren en vorst, een gedeelte van de kanteelingen in elkaar, zoo schrijft ons de berichtgever in het 18e district.

Lichtenvoorde. De Heer Berichtgever in het 9e district berichtte ons dat het uurwerk van den toren der Ned. Herv. Kerk te Lichtenvoorde, welk uurwerk ruim 100 jaar oud zou zijn en door een nieuw wordt vervangen, is geschonken aan den eigenaar van het folkloristisch museum ‘Erve Kots’, onder Lievelde.

Nykerk. Wegens verkeersmoeilijkheden konden wij helaas geen gevolg geven aan de uitnoodiging van het Bestuur der Coöp. Boerenleenbank te Nijkerk tot bijwoning van de officieele oplevering van het door het Rijksbureau voor de Monumentenzorg gerestaureerde pand Langestraat 33. (Vergelijk ons verslag over 1938.)

Nymegen. Van den Heer Berichtgever voor Nymegen vernamen wij, dat de restauratie van het inwendige van de St. Stevenskerk (Voorl. Lijst bldz. 152) werd voortgezet. Bij het verplaatsen der z.g. ‘Heerenbank’ zijn nog drie grafzerken te voorschijn gekomen, welke zullen worden verlegd, opdat zij zichtbaar blijven.

Voorts werden wij gewezen op den vervallen staat waarin zich het poortje in de Snijderstraat nr. 23 bevindt. (Voorl. Lijst bldz. 162.)

Otterlo. Op 1 Januari 1941 brak, waarschijnlijk door het gebruik van stoven, na de godsdienstoefening, brand uit in de Ned. Herv Kerk te Otterlo, vermeld op bldz. 69 van deel IV der Voorloopige Lijst, waardoor veel schade werd aangericht aan den preekstoel en eenige banken. Moge deze ramp een waarschuwing zijn voor alle kerkbestuurderen om afdoende maatregelen te nemen teneinde brand door het gebruik van stoven te voorkomen.

Ressen (gemeente Bemmel). De Heer Berichtgever in het 16e district bericht ons het volgende:

[p. XXIV]

Daar het overleg betreffende de restauratie der Ned. Herv. Kerk te Ressen met het Rijksbureau voor de Monumentenzorg zonder eenig resultaat is gebleven, worden thans vanwege het bestuur dezer kerk plannen gemaakt om de noodige herstellingen volgens eigen gevoelen te doen uitvoeren, wat de bouwkundige en historische waarde niet ten goede zal komen.

Aan de Noordzijde dezer kerk bevinden zich een vijftal grafzerken van de familie De Ranitz, de bewoners van het voormalig kasteel Doornik, welke zerken in zeer verwaarloosden staat verkeeren.

Varik. De grafzerk van een abdis van het Stift Zennewijnen (zie ons verslag over 1939) is van verf ontdaan en verplaatst. In de kosten werd door ons een bijdrage van f 40, - verstrekt aan de gemeente Varik. De zerk is thans ingemetseld onder in den toren, dus niet meer in de woning.

Wageningen. Van den Heer Berichtgever in het 2de district ontvingen wij een uitgebreid rapport over de schade door oorlogsgeweld, waaruit wij het volgende vermelden, beginnende met een opsomming betreffende Wageningen aan de hand van de ‘Voorloopige Lijst der Ned. Monumenten van geschiedenis en kunst’; a. De praehistorica, met uitzondering van één bronstijdurn, bleven gespaard. b. De oude verdedigingswerken zijn onbeschadigd. c. De hardsteenen pomp is slechts weinig beschadigd, maar veelvuldig ontsierd door het aanplakken van biljetten. d. Het raadhuis leed een weinig schade, welke inmiddels is hersteld. e. De Ned. Herv. Kerk is uitgebrand. De aanbouwen dezer kerk zijn verdwenen, de muren en het onderste gedeelte van den toren staan nog en zijn gestut. De klokken zijn door het vuur dusdanig vervormd, dat zij overgegoten moeten worden. De zonnewijzer is nog aanwezig. Het avondmaalszilver is in veiligheid gebracht. Inmiddels is bekend geworden, dat de Regeeringscommissaris voor den Wederopbouw heeft beslist, dat deze kerk op dezelfde plaats herbouwd zal worden; de plannen zijn reeds goedgekeurd. f. Het pand Molenstraat, hoek Heerenstraat, is onbeschadigd evenals het pand Hoogstraat A. 143. g. De familieportretten uit het Huis Belmonte waren voor den oorlog naar 's-Gravenhage overgebracht. De overblijfselen der in 1480 afgebrande kapel zijn nog aanwezig en door Dr. Ir. W.A.J. Oosting in kaart gebracht.

Het Landbouwmuseum, waarin tevens de Oudheidkamer was ondergebracht, heeft zeer geleden. Zoodra zulks mogelijk was, werd de Oudheidkamer gereinigd en de voorwerpen van waarde, zooals de muntenverzameling en het gildezilver, werden in kisten verpakt en overgebracht naar het geologisch museum der Landbouwhoogeschool. Helaas moet worden vermeld, dat de beheerder van het Landbouwmuseum de Oudheidkamer niet langer in dit museum onderdak wilde verschaffen, zoodat het geheele bezit naar elders moest worden overgebracht. Een gedeelte werd in een villa, welke tijdelijk dient tot politiebureau, opeengepakt, terwijl de archeologica in vitrines in hotel de Wageningsche Berg werden opgesteld.

Het behoeft geen betoog, dat een dergelijke bewaring zeer ongewenscht

[p. XXV]

is en daarom wordt de wensch uitgesproken dat bij den wederopbouw aandacht worde besteed aan beschikbaarstelling van een geschikte ruimte voor het onderbrengen der stedelijke Oudheidkamer.

Eveneens ware in de Ned. Herv. Kerk een kluis voor het archief te bouwen.

Daar de voor den wederopbouw noodige opgravingen geschieden onder leiding van professor Van Giffen, behoeft niet te worden gevreesd dat aan vondsten, welke van belang zijn voor de oudste geschiedenis der stad, niet de noodige aandacht wordt besteed.

Zaltbommel. Van den Heer Berichtgever in het 18e district vernamen wij onder meer, dat bij het springen van een brug op 10 Mei 1940 talrijke ruiten der St. Maartenskerk braken, terwijl de houten harnassen van de ramen der zijbeuken zwaar werden beschadigd. Het voornemen bestaat deze door natuursteenen harnassen te vervangen.

Oud-Zevenaar (gemeente Zevenaar). Een hardsteenen priesterzerk alsmede een zerk van Geertruid van Camphuysen, vrouw van N. van Heerdt, beide waarschijnlijk 15e eeuwsch, liggende bij de R.K. Kerk te Oud-Zevenaar, zijn voor rekening onzer commissie ingemetseld in een der muren dezer kerk. In de totale kosten ad f 48, - werd van den Heer Pastoor een bijdrage van f 10, - ontvangen. De zerken hadden tevoren, daar er fietsen op werden geplaatst, zeer veel te lijden.

Zutphen. Van de commissie tot aankoop en restauratie van het huis Dat Bolwerck te Zutphen, ontvingen wij een uitnoodiging voor de plechtige overdracht van dit gebouw en aangehoorigheden aan de Stichting het Wijnhuisfonds. Bij de overdracht, welke op 23 November 1940 plaats had, was onze commissie vertegenwoordigd door den Heer J.H. van Heek.

Het zeer fraaie resultaat, hetwelk hier werd bereikt, moge een aansporing zijn op dezen weg voort te gaan.

Onze rekening laten wij hieronder volgen.

Aldus vastgesteld in de vergadering van de Monumentencommissie der Provincie Gelderland, op 20 Maart 1941.

J.A.G. VAN DER STEUR

wnd. Voorzitter.

P.C. LOOPUYT

Secretaris.

[p. XXVI]

Rekening en verantwoording van de monumenten-commissie der provincie Gelderland over 1940.

ONTVANGSTEN:			UITGAVEN:
Subsidie Provincie Gelderland over 1940		f 800, -	Grondbelasting 1940, Wadenstein, Herwijnen		f 2,60
			Lijst voor zilveren gildeplaat, Heerewaarden		f 2,50
			Aanschaffing van een ‘Repertorium betreffende Ned. Monumenten van Geschiedenis en Kunst’		f 7,50
			Verplaatsen zerken te Oud-Zevenaar		f 38, -
			Schoonmaken en verplaatsen van een zerk te Varik		f 40, -
			Bijdrage a.d. Commissie v.d. Monumentendag		f 10, -
			Bijdrage voor tolhuis ‘de Lebbenbrugge’ van de Vereeniging ‘de Graafschap’		f 25, -
			Bijdrage aan ‘het Geldersch Landschap’ voor onderhoud v.d. tuin van het kasteel te Wychen		f 100, -
			Subsidie aan Praehistorische Stichting		f 100, -
			Herstel van den toren van het Huis Poelwijk te Gendt		f 400, -
			Bijdrage voor opgraving van verdedigingswerken te Elburg		f 70, -
			Verschotten Secretaris		f 4,40
		_____			_____
	Totaal	f 800, -		Totaal	f 800, -