Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 97

[p. 169]

Jaarrede voorzitter Nederlands Historisch Genootschap Utrecht 30 oktober 1981

Gaarne open ik deze vergadering en heet ik u allen van harte welkom, in het bijzonder natuurlijk de beide sprekers. Het jaarverslag dat ik in mijn als rede aangekondigde verhaal geacht word te geven, kan opnieuw kort zijn. De gedetailleerde informatie die u behoeft, is immers al bij de convocaten verspreid en kan in de huishoudelijke vergadering nader ter sprake komen. Misschien is het daarom het beste wanneer ik mij nu tot enige personalia beperk.

Wij zullen straks een einde gaan maken aan het penningmeesterschap van dr. G. Bakker. Zijn medebestuursleden zien hem met verdriet gaan. Toen hij aantrad waren de financiën van het Genootschap, die lang in een erg zorgelijke situatie hadden verkeerd, vrijwel op orde en dr. Bakkers taak was dus een andere dan die van zijn voorganger, de grote saneerder. Dr. Bakker moest handhaven en stabiliseren; hij heeft dat met terughoudendheid en inzicht gedaan. Om twee redenen was hij in dit stadium van ons penningmeesterschap de aangewezen man voor deze functie. Zoals zijn stem zich met autoriteit verheft boven de zoemende menigte, zo verheft zijn geest zich met brede wiekslag boven de dorre cijfers. Zijn bijdrage aan ons werk was een algemene en wij hadden daar behoefte aan. Maar het bijzondere mag men niet verwaarlozen, zeker niet in de boekhouding. Dr. Bakkers tweede verdienste was daarom dat hij ons met de financiële expert van zijn Leeuwarder instituut, de heer H. Koen, in connectie bracht en veel van de nauwkeurige controle aan hem overliet. Het is van belang dat wij naast dr. Bakker ook de heer Koen van harte voor zijn goede zorgen bedanken. Daar komt bij dat de heer Koen tot onze vreugde en opluchting bereid is ook de nieuwe penningmeester behulpzaam te zijn en ik denk dat deze nieuwe penningmeester, die ge straks gaat benoemen - het bestuur heeft immers geen andere kandidatuur bereikt -, daar even erkentelijk voor zal zijn als zijn collega's. Wij hoeven er niet aan te twijfelen dat dr. Groenhuis voortreffelijk met de heer Koen zal samenwerken, net als zijn voorganger de afgelopen jaren heeft gedaan.

Wat de bemanning van de commissies betreft, ik heb het vorige jaar dankwoorden aan aftredende leden uitgesproken. Nu spreek ik welkomstwoorden uit, zij het enigszins verlate, aan hun opvolgers: de heren Huussen en Everaert in de BMGN, de heren Groenveld en Bos in de bronnencommissie, de heer Leupen in de congrescommissie. Maar er staan al weer anderen aan de uitgang van hun commissoriale carrière. Mevrouw J.A. Kossmann is aan de beurt om uit de redactie van de BMGN te treden; wij zijn haar dankbaar dat zij naast haar arbeid aan het Low Countries History Yearbook ook dit werk met succes en genoegen heeft gedaan en hopen dat haar opvolger, dr. Haitsma Mulier, deze taak met evenveel accuratesse en menslievendheid zal vervullen. De bronnencommissie ziet dr. Beekelaar gaan, een man van scherp inzicht en brede belangstelling. De heer J.P. de Valk volgt hem op en verstevigt in zijn persoon onze verbinding met de Rijkscommissie voor Vaderlandse

[p. 170]

Geschiedenis. Prof. dr. D.P. Blok verlaat de congrescommissie na zeer lange en vruchtbare dienst. Dat zal zij merken! Hij is een krachtige en inventieve persoonlijkheid en heeft veel gedaan om de congressen aantrekkelijk te maken. Wij zijn mevrouw dr. Mout erkentelijk dat zij bereid is zijn plaats in te nemen.

Dames en heren, u zult het met me eens zijn: ik heb me namens u allen zeer beleefd en dankbaar getoond en al is er in mijn bewoording misschien erg veel conventioneels, het is wel degelijk waar dat de bereidheid om commissoriale verantwoordelijkheden op zich te nemen ook in deze drukke tijden nog steeds groot is. Dat is verheugend en voor het bestuur bovendien bijzonder gemakkelijk.

Nu wij dus allen naar behoren ontroerd zijn over de voortreffelijkheid van het NHG en van historici in het algemeen denk ik dat de juiste sfeer is ontstaan om u een verzoek te doen; of, laat ik eerlijk zijn, om met de bedelnap rond te gaan. De zaak is deze. Als gevolg van een ingewikkelde geschiedenis die ik niet zal ophalen, doet zich het hinderlijke feit voor dat ons bureau niet beschikt over de werken van het Historisch Genootschap waaruit wij geboren zijn en daar desgevraagd slechts na speurwerk in andere bibliotheken inlichtingen uit of over kan geven. Wij bezitten slechts de publikaties van het NHG zelf, niet dat wat onze voorgangers het licht hebben doen zien. Dat is lastig en het is ook enigszins potsierlijk. Mochten er nu onder u zijn die een mooie plaats zoeken voor de delen uit het oude fonds welke voor hen geen of weinig nut meer hebben, dan verzoeken wij hun te overwegen of zij ons daarmee zouden willen verblijden.

Ten slotte, dames en heren, moet ik bij u het programma van vandaag inleiden. Zoals u hebt gezien, kunnen wij u vanmiddag een buitenlandse spreker aanbieden. Daar was het de laatste jaren niet van gekomen; des te meer waarderen we het dat dr. Parker de hem zo bekende reis naar Nederland ten onzen bate weer eens heeft gemaakt. Sinds lang heeft het Historisch Genootschap zijn jaarvergadering gebruikt om buitenlandse historici die wij uit hun werk kennen, in levenden lijve in ons midden te doen verschijnen en een tijd lang werd het zelfs als een ongeschreven wet beschouwd dat wij dit moesten doen. We hebben het, zoals gezegd, enkele malen nagelaten. Over de oorzaken daarvan (die overigens niets geheimzinnigs hebben) hoef ik niet uit te weiden. Wel moet ik zeggen, ten eerste, dat onze concentratie, de laatste jaren, op Nederlandse sprekers in het geheel niet voortkwam uit een onderschatting van de buitenlandse studies over de Nederlandse geschiedenis, ten tweede, dat wij niet door een gebrek aan buitenlandse belangstelling werden gehinderd. Op beide punten mag ik verklaren: integendeel. Met verbazing en bewondering hebben wij recentelijk in Engeland en de Verenigde Staten veel goed werk over Nederlandse zaken zien verschijnen. Wie van ons heeft bij het lezen ervan niet het gevoel gekregen dat onze horizon wordt verbreed en onze beoordeling verrijkt wanneer we de dingen die we van dichtbij meenden te kennen, vanuit een andere gezichtshoek en van veraf zien behandeld? En wie van ons hoopt niet dat de buitenlandse belangstelling voor het Nederlandse verleden zich ook in de toekomst zal voortzetten? Waarlijk, in de late twintigste eeuw mag het verleden van een klein stukje Europa als het onze, vaak in de geschiedenis centraal gelegen in de Westerse ontwikkeling, niet langer het min of meer exclusieve jachtterrein zijn van mensen die er werden geboren en de taal ervan van nature spreken. Trouwens, ik verkondig alleen maar waarheden als koeien. Buitenlandse boeken over Nederlandse geschiedenis worden hier snel vertaald en veel gelezen. Zij verschijnen op de literatuurlijsten van onze studenten en dringen zodoende na korte tijd in ons onderwijs en onderzoek door. Het werk van dr. Parker zelf vormt een fraai voorbeeld van de bereidheid in Nederland om buitenlandse studies in onze kijk op het verleden op te nemen.

Mogen we nu onszelf zelfgenoegzaam prijzen om onze openheid en soepelheid? Ach, ik

[p. 171]

vind van wel. Waarom zouden we in zo onschuldige gevoelens geen genoegen zoeken? Maar aan de andere kant zouden we er goed aan doen onze zelfgenoegzaamheid ook enigszins te relativeren. Want al is het waar dat er over Nederlandse geschiedenis veel mooi buitenlands werk verschijnt, leveren wij van onze kant ook een enigszins vergelijkbare bijdrage aan de studie van dat buitenland zelf? Om het zeer simpel uit te drukken: doen wij iets terug? Ik ben bang dat het antwoord voor de hand ligt: nee.

Nu is het eigenlijk een nogal merkwaardig feit dat wij historici met elkaar zo'n - als u mij de uitdrukking vergeeft - insulair gezelschap vormen. Zo nationalistisch zijn we niet. Het lezen van vreemde talen hebben we tot voor kort niet als een onaangename verplichting of een onmogelijke taak gezien. Tot de gemeenplaatsen van onze zelfbeschouwing behoort de these dat onze beschaving opener, universeler is dan die van de grote naties en talen. Wij zoeken onze zelfbevestiging niet in de gedachte dat onze cultuur geïsoleerd is en een voor buitenlanders ontoegankelijke eigenheid bezit maar in de bewering dat onze grenzen toegangswegen vormen zonder tol of douane. Wij denken graag dat het altijd zo geweest is: een land van tolerantie en vrije entrée, in staat en bereid aan te nemen wat er aan moois binnenkomt, zonder al te sterk vooroordeel, zonder al te sterke nationale hoogmoed, open naar de wereld en in vroegere en latere jaren toevluchtshaven van vervolgde mensen, vervolgde ideeën en vervolgde boeken. Laten we tot elke prijs aan deze vriendelijke opvatting over onszelf vasthouden. Zij moge juist of onjuist zijn - ik weet het niet -, zij kan in elk geval alleen maar goed doen.

Maar als wij onszelf dan op deze manier beschouwen, waarom overschrijden wij in onze geschiedenisstudie dan zo zelden zelf de grenzen waarvan wij beweren dat zij voor niemand een hindernis mogen vormen? Waarom gaan wij, die vreemdelingen hartelijk in ons verleden verwelkomen, niet zelf de wijde wereld in? Waarom publiceren verreweg de meesten onder ons, docenten en studenten, geroutineerde auteurs en beginnelingen, de schrijvers van rijpe meesterwerken zowel als die van dissertaties, vrijwel uitsluitend over Nederlandse geschiedenis? Waarom heeft het geprogrammeerde historische onderzoek in de universiteiten en in de Stichting Historisch Onderzoek voor het allergrootste deel alleen op Nederland betrekking?

Natuurlijk overdrijf ik en ik geef iedere criticus van wat ik zojuist heb gezegd, vol respect gelijk. Het is waar, soms schrijft iemand van ons over Frankrijk, Rusland, Duitsland, Azië, Noord- en Zuid-Amerika en vaak op uitstekende wijze. Het is waar, onze mogelijkheden zijn ook niet groot. Al groeien we in aantal, we vormen nog steeds geen grote en geen rijk gesubsidieerde groep zodat het ons naast onze preoccupatie met het eigen verleden moeilijk valt veel geld en aandacht aan het buiten-Nederlandse verleden te wijden. Het is waar, er blijkt ook op het gebied dat ons nu eenmaal het meest vertrouwd is, steeds weer veel nuttig werk te doen en waarom zouden we ons niet liever daarop concentreren dan op onderzoek over onderwerpen waarmee naar alle waarschijnlijkheid al zoveel anderen in het buitenland bezig zijn? Trouwens, bestuderen ook elders niet veruit de meeste historici bij voorkeur hun eigen geschiedenis en is het ook daar niet iets min of meer uitzonderlijks wanneer zij de grenzen overschrijden? Het is niet moeilijk de juistheid van deze en soortgelijke argumenten te erkennen. Maar toch.

Ik veroorloof me nu een uitstapje, met de belofte dat ik naar het thema van vandaag terugkeer. Wanneer we proberen de Nederlandse geschiedschrijving van deze aflopende eeuw in haar diverse stadia te karakteriseren, dan treft ons de, naar ik meen, vrij algemeen vooral buiten onze kring levende indruk dat de geschiedschrijvers van nu de rol niet spelen waarvoor ze eigenlijk zijn aangewezen. Waar, zo luidt vaak de klacht, zijn nu de Huizinga's, de Geyls, de Romeins, de Rogiers van toen? En inderdaad, vergelijkbare au-

[p. 172]

teurs zijn er op het ogenblik niet. Vandaag de dag treedt de geschiedschrijving in Nederland niet naar buiten op de manier waarop de historici die ik noemde en de anderen die ik zou kunnen noemen, bereikten dat zij in hun tijd wel deed. Wat men misschien mag aanduiden als de lyrische generatie in onze historiografie - die van Geyl, Romein, Rogier, Presser - werd gevolgd door een groep na-oorlogse pragmatisten die geen behoefte hadden tegen hun leermeesters en voorgangers te strijden, integendeel hun met oprecht respect trouw bleven, maar bepaald niet in staat of bereid waren hun manier van doen voort te zetten. De na de oorlog geschoolde historici die in de loop van de jaren zelf docentenposities aan de universiteiten gingen bekleden, hebben de profeten-, de leiders-, de gidsenrol van hun grote voorgangers niet op zich kunnen en, meen ik, uitdrukkelijk ook niet willen nemen. Dat is niet onbegrijpelijk. In onze eeuw heeft de geschiedenis niet meer de centrale plaats die zij in de negentiende-eeuwse cultuur had en pretendeert de historicus niet langer invloed uit te oefenen op de manier die alle nog in de negentiende eeuw geboren auteurs die ik noemde, bijna vanzelfsprekend vonden. In de tweede plaats was het culturele klimaat van na de oorlog zeer zakelijk en nuchter. De mensen trachtten pragmatisch te zijn, hun affaires goed op orde te brengen en te houden. De krachtige impulsen van de economische geschiedenis en de kwantitatieve methoden versterkten het zakelijke karakter van ons bedrijf. Misschien leek het in de jaren 1960 even of uit de grote hervormingsbehoeften van toen een meer ‘geëngageerde’ vorm van geschiedbeoefening zou ontstaan maar ik geloof niet het belang van deze initiatieven - ik denk aan de sociale geschiedenis vertegenwoordigd door het Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidsbeweging in Nederland of de op zichzelf belangwekkende opzetten tot een, de emancipatie dienende, vrouwengeschiedenis -, ik geloof het belang hiervan niet te onderschatten wanneer ik constateer dat zij het wetenschappelijke klimaat niet wezenlijk hebben veranderd. Het is bovendien op het ogenblik niet onwaarschijnlijk dat de enigszins nuchtere en afstandelijke zakelijkheid van ons werk eerder zal toe- dan afnemen. Wat anders namelijk kan het effect zijn van de jaar na jaar én via ZWO én via de universiteiten nauwkeuriger wordende programmering en reglementering? Van wie van ons mag men zoveel zelfverzekerdheid verwachten dat hij of zij op dit toneel, tegen dít decor van als grauwe gordijnen treurig neerhangende planningslijnen, beleidscircuits en statistieken de rol van profeet of geestelijk leider op zich durft nemen?

Zakelijkheid, nuchterheid, pragmatisme, misschien ben ik er niet ver naast wanneer ik deze termen gebruik om de aard van onze wetenschapsbeoefening te schetsen. Ik ben echter wel onvolledig. Ik moet er namelijk aan toevoegen: verbrokkeld, detaillistisch, analytisch. In zijn boeiende en belangrijke beschouwing die onze oud-voorzitter B.H. Slicher van Bath bij het einde van zijn onderwijs op de bijzondere leerstoel voor de economische en sociale geschiedenis van Latijns Amerika vorige maand op schrift stelde en publiceerde onder de titel Tussen kerk en staat ligt de vrijheid, zegt hij in zijn eerste zinnen: ‘Het specialisme viert hoogtij in de geschiedschrijving, de vergruizing van het beeld is veel verder voortgeschreden dan Romein in zijn inaugurele rede, 42 jaar geleden, voor mogelijk heeft gehouden’. ‘Maar,’ volgt hij, ‘er wint een tegenstroom aan kracht’ - en Slichers eigen werk is zonder twijfel bedoeld als element in deze stroom.

Dames en heren, ik wil proberen de drie delen van mijn causerie te combineren, namelijk, ten eerste mijn bestrijdbare, dank zij zeer gelukkige uitzonderingen krachtig te relativeren maar in de grond, meen ik, niet onjuiste mening dat het gilde van de Nederlandse historici in overgrote mate alleen de Nederlandse geschiedenis onderzoekt; ten tweede, mijn bewering dat de generaties die na 1945 in ons land zijn gaan publiceren ons vak op een minder lyrische manier bestuderen dan hun voorgangers, de geschiedschrijving niet beoefenen om

[p. 173]

er een eigen levensovertuiging in uit te drukken en niet gebruiken om de lezers te wijzen hoe zij moeten denken en handelen; ten derde, de these dat zich tegen de verbrokkeling die onder andere door de nieuwe zakelijke en strikt wetenschappelijk bedoelde aanpak werd veroorzaakt, een zekere tegenstand begint te ontwikkelen.

Wat ik nu wil concluderen is dit: als wij ten onrechte weinig over onze grenzen komen, als wij geen herleving van de soort geschiedschrijving als die beoefend door Huizinga, Geyl, Romein, Rogier mogen verwachten, als wij ten slotte de verbrokkeling van ons onderzoek enigszins willen matigen, wat kunnen wij dan beter doen dan ons te wijden aan het comparatisme? Comparatieve geschiedschrijving is een oude term en een oud ideaal. Zij heeft in ons land nauwelijks wortel geschoten. Zeker, Enno van Gelder heeft enkele belangwekkende comparatistische studies geschreven, de mediëvisten Hugenholtz en Cohen hebben er zich mee beziggehouden, maar verder valt er voor zover ik weet niet veel van kwaliteit te melden. Toch kan het comparatisme juist voor de drie punten die ik noemde enig belang hebben. Stel, wij willen wel graag over de grenzen kijken maar worden gehinderd door scepsis over het belang van de bijdrage die wij in concurrentie met historici uit andere landen kunnen leveren, ligt het dan niet voor de hand elementen of aspecten uit onze eigen geschiedenis te vergelijken met wat we in het buitenland vinden, en dat niet op haastige manier uit secundaire literatuur maar op grond van eigen onderzoek? Stel, het is waar dat we nog wel enige tijd zakelijke en afstandelijke auteurs moeten blijven, is het dan niet verstandig dit pragmatisme met enige overtuiging te dienen? Ook daar kan het comparatisme voor ons van nut zijn; juist de vergelijkende methode schept duidelijke afstand tot ons object van studie. Maar wanneer de zakelijkheid leidt tot onaanvaardbare verbrokkeling, dan kan - naast andere methodes - vooral het comparatisme helpen de dingen weer in bredere verhoudingen, tegenstellingen of verbanden te zien en daardoor wellicht te begrijpen.

Ik behoor, dames en heren, tot de generatie van nuchtere pragmatici en ik zal ook tijdens deze vergadering noch de rol van boetprediker noch die van profeet hoeven te spelen. Mijn rol is slechts die van voorzitter. Als voorzitter heb ik bij u twee lezingen ingeleid, comparatistisch de een, op een zelfs heel ingewikkelde manier grensoverschrijdend de ander. Ik wens u er veel plezier mee.

E.H. Kossmann